J e r z y Wi l ki n
OBSZARY WIEJSKIE
W WARUNKACH DYNAMIZACJI
ZMIAN STRUKTURALNYCH
593
VACAT
594
WST
P
Regiony Polski Wschodniej, które zostały uwzględnione w tej ekspertyzie, obejmują następujące wo-
jewództwa: (1) warmińsko-mazurskie, (2) podlaskie, (3) lubelskie, (4) świętokrzyskie i (5) podkarpackie.
Poza woj. świętokrzyskim, są to województwa nadgraniczne, stanowiące wschodnią granicę Unii Europej-
skiej. Wszystkie te województwa, poza peryferyjnym położeniem, łączy niski poziom rozwoju społeczno-
gospodarczego (najniższy w UE-25) i relatywnie duże znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich w struktu-
rze demograficznej, społecznej i gospodarczej tych regionów. Procesy zachodzące na wsi i w rolnictwie mają
w tych regionach większy wpływ na ogólną sytuację ekonomiczną niż w innych regionach kraju.
Analizowany przez nas obszar kraju nie jest jednolity pod względem cech przyrodniczych, demogra-
ficznych, społecznych i gospodarczych. Rozważając problemy i uwarunkowania rozwoju rolnictwa i obsza-
rów wiejskich, w wielu przypadkach, pożądane byłoby także odniesienie się do jednostek terytorialnych mniej-
szych niż województwa, np. jednostek NUTS III, grup powiatów czy grup gmin. Na terenie poszczególnych
województw mamy niekiedy bardzo duże zróżnicowania, tak pod względem cech przyrodniczych, jak i eko-
nomicznych. Te okoliczności są na szczęście uwzględniane przy przygotowywaniu strategii lokalnych, czego
przykłady mamy w wielu rejonach kraju, w tym na terenie Polski Wschodniej.1 Na specyfikę poszczególnych
województw wpływ mają uwarunkowania historyczne (np. położenie w różnych dzielnicach porozbioro-
wych i sytuacja administracyjna regionu przed 1945 r.), bardzo zróżnicowana przestrzennie struktura go-
spodarstw rolnych, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej w poszczególnych regionach, tendencje demo-
graficzne, w tym rozmaite nasilenie depopulacji obszarów wiejskich, a także zróżnicowane efekty transfor-
macji postsocjalistycznej i wejścia Polski do Unii Europejskiej. Na obszarach wiejskich Polski Wschodniej
najsilniejsze były obawy ludności związane z członkostwem Polski w UE. Województwo lubelskie, klasyfiko-
wane jako najuboższy region (NUTS 2) w poszerzonej UE, było jedynym województwem w Polsce, gdzie
w czasie referendum w sprawie członkostwa naszego kraju w Unii, większość głosujących mieszkańców wsi
opowiedziała się przeciw członkostwu. Z drugiej strony, województwo to okazało się jednym z najaktywniej-
szych w ubieganiu się o środki unijne nakierowane na wspieranie rozwoju wsi i rolnictwa.
Programy przedakcesyjne, a zwłaszcza SAPARD, oraz programy unijne dostępne dla naszego kraju
po uzyskaniu członkostwa, stały się bardzo silnym impulsem zmian w polskim rolnictwie i na obszarach
wiejskich, w tym także na terenach Polski Wschodniej. Połączenie środków dostępnych w ramach progra-
mów UE nakierowanych na wspieranie rolnictwa i obszarów wiejskich, z programami o charakterze struktu-
ralnym oraz specjalnym Programem Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej na lata 2007-2013 może oka-
zać się najsilniejszym bodz
cem i zarazem szansą rozwoju tego obszaru w dwóch najbliższych dekadach. Wejście
Polski do UE spowodowało nie tylko skokowy wzrost środków na realizację polityki rozwoju obszarów wiej-
skich i rolnictwa, ale też umożliwiło przygotowanie oraz realizację długookresowych strategii rozwoju w tym
zakresie. Sprzyja temu wspólnotowy charakter polityki rolnej i wieloletnie planowanie budżetowe. Takich
warunków do działań strategicznych i długookresowych wcześniej nie było w naszym kraju.
Program Operacyjny Rozwoju Polski Wschodniej, w powiązaniu z innymi programami współfinanso-
wanymi z UE ma istotnie złagodzić problemy wynikające z peryferyjności analizowanych regionów oraz
ograniczyć różne formy wykluczenia społeczno-ekonomicznego i cywilizacyjnego. Istotą peryferyjności jest
nie tyle położenie w przestrzeni, co ograniczoność czy trudność dostępu do czynników szeroko pojmowane-
go rozwoju: pracy, kapitału, wiedzy, informacji, kształcenia, kultury, ochrony zdrowia, infrastruktury tech-
nicznej itp. Dostępności tej nie można rozpatrywać i rozwiązywać  cząstkowo bez odpowiedniej dbałości
o kompleksowość i współzależność między czynnikami rozwoju. Np. kluczowy dla dobrobytu człowieka do-
1
Dobrym przykładem współdziałania jednostek lokalnych w przygotowaniu strategii rozwoju obszarów wiejskich jest do-
kument: Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Puszczy Białowieskiej. Centralna Część Krainy Żubra
2006-2013. Lokalna Grupa Działania Puszcza Białowieska, LEADER+, Hajnówka, marzec 2006
595
stęp do pracy ma ścisły związek z dostępem do kształcenia, informacji, ale też do infrastruktury drogowej
i instytucji rynku pracy.2
Zanim przejdę do zasadniczych rozważań dotyczących strategii rozwoju obszarów wiejskich  ściany
wschodniej , chciałbym nieco dokładniej sprecyzować i scharakteryzować dwa pojęcia zawarte w tytule opra-
cowania, a są nimi:  zmiany strukturalne i  obszary wiejskie .
Zmiany strukturalne, które mają największy wpływ na rozwój obszarów wiejskich wschodnich regio-
nów Polski, ująć można w następujące grupy:
1. Zmiany systemowe będące składnikami transformacji postsocjalistycznej, dokonujące się od 1989 r.
Celem tej transformacji było zbudowanie instytucjonalnych podstaw sprawnej gospodarki rynko-
wej i stabilnego systemu demokracji parlamentarnej. Te podstawy zostały w zasadzie zbudowane,
czego potwierdzeniem jest przyjęcie Polski do Unii Europejskiej, a więc grupy dojrzałych gospoda-
rek kapitalistycznych, w dniu 1 maja 2004 r. Zmiany systemowe polegały na przekształceniach
struktury własności majątku produkcyjnego poprzez różne formy prywatyzacji, gruntowną zmia-
nę znaczenia regulacyjnej roli państwa i rynku, zmianę roli samorządów regionalnych i lokalnych,
radykalne poszerzenie wolności obywatelskich i ekonomicznych oraz szereg innych zmian insty-
tucjonalnych. Chociaż podstawy gospodarki rynkowej i demokratycznego systemu politycznego
zostały w naszym kraju zbudowane, różny jest stopień zaawansowania czy dojrzałości instytucji
nowego systemu, tak w ujęciu regionalnym, jak i poszczególnych sektorów gospodarki.
2. Drugim ważnym z
ródłem zmian strukturalnych jest otwarcie polskiej gospodarki na przepływy
międzynarodowe obejmujące towary, usługi, kapitał finansowy, kapitał ludzki, kapitał fizyczny,
wiedzę, informacje i inne czynniki mające wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy. Otwarcie to,
z jednej strony znacznie poszerza możliwości działania jednostek i podmiotów gospodarczych,
a z drugiej strony, zwiększa presję konkurencyjną. Wszystko wskazuje na to, że proces otwierania
się naszej gospodarki i społeczeństwa będzie kontynuowany, tak w rezultacie postępującej integra-
cji europejskiej, jak i światowej liberalizacji handlu i przepływu czynników produkcji.
3. Niezwykle ważne znaczenie dla przemian strukturalnych i instytucjonalnych w Polsce, a szczegól-
nie w rolnictwie i na obszarach wiejskich, ma włączanie się naszego kraju w struktury Unii Euro-
pejskiej, zarówno na etapie przedakcesyjnym, jak i po akcesji. Integracja europejska przenika wszyst-
kie ważne dziedziny naszego życia gospodarczego, społecznego i politycznego, a umiejętność sko-
rzystania z szans i możliwości, jakie ów proces stwarza coraz silniej wpływa na rozmiary sukcesu
w rozwoju społeczno-gospodarczym w odniesieniu do jednostek, podmiotów gospodarczych, spo-
łeczności lokalnych, regionów i gałęzi gospodarczych.
4. Na rozwój regionów wpływ mają też przekształcenia struktury demograficznej ludności, w tym
proces jej starzenia się, migracje wewnętrzne i zagraniczne, zmiany w przestrzennym rozmiesz-
czeniu ludności, zmiany struktury wykształcenia i szereg innych.
5. Zmiany struktury zawodowej i dochodowej ludności wsi. W strukturze tej zmniejsza się znaczenie
rolnictwa, tak jako miejsca pracy ludności wiejskiej, jak i z
ródła dochodu.
6. Zmiany w tzw. łańcuchu żywnościowym, wiążącym producentów rolnych z przetwórstwem, han-
dlem hurtowym, detalicznym i konsumentem. Rola poszczególnych ogniw tego łańcucha ulega
szybkim zmianom. Zmniejsza się znaczenie i siła producentów rolnych, a wzrasta siła wielkich
sieci handlowych. Duże znaczenie ma komplementarność ogniw łańcucha żywnościowego. W nie-
których regionach upadek mleczarni czy cukrowni spowodował też upadek hodowli bydła mlecz-
2
Dobrym przykładem problemów i zagrożeń wynikających z peryferyjności położenia i sytuacji jest dostępność usług ochrony
zdrowia, w tym ratownictwa zdrowia w sytuacji dużego zagrożenia. Na seminarium  Nauka dla Polski prof. Witold Ru-
żyłło z Instytutu Kardiologii w Aninie, w referacie: Leczenie choroby wieńcowej: polskie osiągnięcia, przedstawił m.in. mapę
Polski ilustrującą czas dojazdu karetki  R z tzw. pracowni hemodynamicznych, pełniących 24-godzinny dyżur na tere-
nie całego kraju. Realizacji programu POLKARD, z którego sfinansowane zostały owe stacje jest niewątpliwie sukcesem
w rozwoju systemu ochrony zdrowia w Polsce. Problemem jest jednak to, że najwięcej  białych plam , ilustrujących tereny,
na których dotarcie wspomnianej wyżej karetki zajmuje ponad 90 minut znajduje się na terenie Polski Wschodniej:
w północno-wschodniej części woj. warmińsko-mazurskiego, północnej części woj. podlaskiego, północno-wschodniej części
lubelszczyzny i południowej części woj. podkarpackiego. Dla wielu ludzi na tych terenach peryferyjność, jako duże utrud-
nienie dostępu do podstawowych usług zdrowotnych prowadzi niekiedy do śmierci. Nauka dla Polski. Materiały z sesji
w Sejmie RP. Polska Akademia Nauk, Warszawa, 16 maja 2006 r.
596
nego czy uprawy buraków; w innych zaś dobra kondycja zakładów przetwórstwa spożywczego
stymulowała rozwój produkcji rolnej.
W ujęciu administracyjnym, obszary wiejskie stanowią prawie 95 % omawianych regionów. W tym
znaczeniu, za obszar wiejski (w tym opracowaniu zamiennie używam terminu  wieś ) uważa się wszystkie
tereny poza granicami administracyjnymi miast (city limits). Integralną częścią obszarów wiejskich są lasy,
jeziora, rzeki, nieużytki rolne itp. tereny. Obszary użytkowane rolniczo stanowią w Polsce ok. 61% teryto-
rium kraju. Średnio na mieszkańca Polski przypada 0,5 ha użytków rolnych. Jest to jeden z najwyższych
wskaz
ników w Europie. Kraj nasz ma jednak gleby o stosunkowo niskiej jakości w porównaniu z większością
innych krajów europejskich.
W różnych krajach najczęściej stosowanymi kryteriami wyodrębniania i klasyfikacji obszarów wiejskich
(rural areas) są kryteria: administracyjne, demograficzne i ekonomiczno-społeczne3. W Polsce najczęściej sto-
sowane jest kryterium administracyjne. To kryterium jest wykorzystywane zarówno przez Główny Urząd Sta-
tystyczny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jak i przez większość badaczy problematyki wiejskiej.
Według kryterium administracyjnego, obszary wiejskie stanowią 93% powierzchni kraju. W tym uję-
ciu, obszary wiejskie, to kategoria bardzo rozległa i wewnętrznie zróżnicowana. Drugim podstawowym kry-
terium wyodrębniania obszarów wiejskich jest gęstość zaludnienia. Wg kryterium zaproponowanego przez
OECD, do obszarów wiejskich zaliczyć należy te tereny, na których gęstość zaludnienia (liczona na poziomie
gminy) nie przekracza 150 osób na km2. Tak wyodrębnione obszary wiejskie zajmują w Polsce 91,7% powierzchni
kraju. W Unii Europejskiej stosuje się też, oprócz w/w, wskaz
nik 100 osób/km2, jako podstawa wyodrębniania
terenów wiejskich. Według tego kryterium, obszary wiejskie zajmują 83% powierzchni Polski.
Pojęcie wiejskości (rurality) jest stopniowalne, a więc można wyodrębniać tereny o różnym stopniu
cech wiejskich i miejskich. Mamy więc continuum: miasto  wieś, które może posłużyć do klasyfikacji tere-
nów charakteryzujących się różną mieszanką cech typowych dla wsi i miasta (o ile potrafimy te typowe
cechy wyodrębnić). Integralnym elementem obszarów wiejskich są małe miasta. Są one ściśle powiązane
z funkcjonowaniem miejscowości wiejskich: administracyjnie, gospodarczo i społecznie. Gdyby wliczyć małe
miasta, np. będące siedzibami gmin miejsko-wiejskich (takich miasteczek mamy w Polsce 577), to obszary
wiejskie zajmowałyby ponad 93% terytorium kraju. Odchodząc od administracyjnych kryteriów podziału,
zwrócić uwagę należy na kryteria ekonomiczne (z
ródła dochodów, rodzaje aktywności ekonomicznej), ar-
chitektoniczno-osiedleńcze i demograficzne. Bardzo ważnym kryterium tego podziału jest znaczenie rol-
nictwa w gospodarczo-zawodowym życiu wsi. Biorąc to pod uwagę dość powszechnie w literaturze wyodręb-
nia się trzy rodzaje obszarów wiejskich (Rural 1997):
" Zintegrowane obszary wiejskie (integrated rural areas): obszary te znajdują się w pobliżu większych ośrod-
ków miejskich, rolnictwo odgrywa na nich niewielką rolę, większość dochodów ludności tam zamiesz-
kującej pochodzi ze z
ródeł nierolniczych, stopa bezrobocia na tych terenach jest stosunkowo niska,
są to tereny silnie powiązane funkcjonalnie z miastami, liczba ludności na tych terenach wzrasta;
" Pośrednie obszary wiejskie (intermediate rural areas): obszary o dużym znaczeniu rolnictwa, w tym
wielkoobszarowego, występuje na nich mniejsza gęstość zaludnienia niż w poprzedniej kategorii,
integralną częścią tych obszarów są małe miasteczka, spełniające rolę zaplecza administracyjnego,
usługowego i zaopatrzeniowego dla działalności rolniczej;
" Peryferyjne obszary wiejskie (remote rural areas): charakteryzują się bardzo niską i zmniejszającą
się gęstością zaludnienia, odsetek ludzi starszych jest na tych terenach wysoki, dominują gospodar-
stwa o niewielkim obszarze i sile ekonomicznej, występuje tam na ogół wysoka stopa bezrobocia,
zwłaszcza ukrytego, a także znaczny zakres ubóstwa i wykluczenia społecznego, infrastruktura tech-
niczna, ekonomiczna i społeczna jest słabo rozwinięta.
W Polsce występują wszystkie wymienione powyżej rodzaje obszarów wiejskich.
Moje opracowanie składa się z dwóch głównych części. Pierwsza z nich ma charakter diagnostyczny,
w której przedstawiona zostanie charakterystyka omawianych regionów, ocena potencjału produkcyjnego,
zarys najważniejszych problemów gospodarczych, społecznych i demograficznych, a także podsumowanie
dotychczasowych skutków transformacji systemowej i integracji europejskiej w odniesieniu do analizowa-
nych województw. Druga część ma charakter postulatywny oraz projekcyjno-strategiczny.
3
Przegląd definicji pojęcia  wieś w różnych krajach europejskich przedstawia I. Frenkel w artykule: Ludność, zatrudnienie
i bezrobocie na wsi polskiej na tle krajów Unii Europejskiej.  Wieś i Rolnictwo 2006, Nr 1
597
CZ
ŚĆ 1
1.1. Charakterystyka obszarów wiejskich Polski Wschodniej
Na obszarach wiejskich w omawianych 5 województwach mieszka wyższy odsetek ludności niż śred-
nio w kraju. Najbardziej wiejskimi regionami kraju są: woj. podkarpackie z 60% mieszkającymi na wsi i woj.
świętokrzyskie, gdzie na wsi mieszka prawie 55% ogółu mieszkańców województwa. Wielkość odsetka lud-
ności zamieszkującej obszary wiejskie jest powiązana dość silnie ze strukturą agrarną. Obszary o rozdrobnio-
nym, niskotowarowym rolnictwie absorbują większą część ludności regionu niż te, w których dominują większe
gospodarstwa.
Tabela 1.
LUDNOŚĆ ZAMIESZKUJ
CA NA OBSZARACH WIEJSKICH W % LUDNOŚCI WOJEWÓDZTWA
W ROKU 2005
Województwa 2000 r. 2005 r. Zmiany 2000 r. = 100,0
Polska 38,2 38,6 101,0
Lubelskie 53,1 53,3 100,4
Podkarpackie 59,0 59,6 101,0
Podlaskie 41,5 40,8 98,3
Świętokrzyskie 54,2 54,6 100,7
Warmińsko-mazurskie 39,8 40,0 100,5
y
ródło: GUS 2001, 2006
Od 2000 r. notujemy w Polsce dodatnie saldo migracji między wsią i miastem, ale tendencja ta nie
obejmuje dużej części obszarów Polski Wschodniej. Największe nasilenie migracji ze wsi do miasta obserwu-
jemy od wielu lat w woj. podlaskim. Analizowane przez nas województwa mają w większości zarówno ujem-
RYS. 1 .
MIGRACJE WIEŚ  MIASTO W LATACH 1990 2003
y
ródło: Frenkel 2004
598
ny przyrost naturalny, jak i ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały. Np. woj.
świętokrzyskie zanotowało w 2005 r. przyrost naturalny  1,7% i również saldo migracji  1,7%. Wyjątkiem
w omawianej grupie jest woj. warmińsko-mazurskie z wysoką stopą przyrostu naturalnego 1,6%, ale też wy-
sokim ujemnym saldem migracji  2,2% oraz woj. podkarpackie z dodatnią stopą przyrostu naturalnego 1,1%
i ujemnym saldem migracji  1,1%.
Tabel a 2.
PROGNOZA ZMIAN LUDNOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH DO ROKU 2030 W TYS. OSÓB
Województwa 2002* 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Polska 14643 14680 14785 14933 15091 15192 15192
Lubelskie 1172 1158 1141 1131 1124 1115 1102
Podkarpackie 1245 1249 1259 1272 1283 1288 1283
Podlaskie 496 487 477 469 464 460 456
Świętokrzyskie 703 697 691 688 684 679 670
Warmińsko-mazurskie 596 568 571 572 573 571 566
y
ródło: Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, GUS, Warszawa 2004.
* Dane rzeczywiste.
Prognoza demograficzna wskazuje, iż do roku 2020 wzrastać będzie liczba ludności wiejskiej w kraju,
a z badanych regionów niewielki wzrost zanotują woj. podkarpackie i warmińsko-mazurskie. Przyrost lud-
ności wiejskiej jest najszybszy na terenach znajdujących się wokół większych miast. Nawet w wojewódz-
twach gdzie spada ogólna liczba ludności na terenach wiejskich, dość szybko rośnie liczba ludności wokół
dużych miast, jak np. Białystok czy Lublin.
Rys. 2
SALDO MIGRACJI W PRZEKROJU  WIEŚ  MIASTO NA 1000 LUDNOŚCI WIEJSKIEJ
SALDO MIGRACJI  WIEŚ  MIASTO
od -28,5 do -6,0
od -6,0 do -4,0
od -4,0 do -2,0
od -2,0 do 0,0
od 0,0 do 2,0
od 2,0 do 47,3
Obszary wiejskie Polski Wschodniej należą w większości do bardzo rzadko zaludnionych. Gęstość za-
ludnienia na obszarach wiejskich w woj. warmińsko-mazurskim wynosi zaledwie 24 osoby na km2, a w woj.
599
podlaskim 26 osób/km2, przy średniej dla całego kraju 121 osób/km2, a dla obszarów wiejskich średnia wynosi
50 osób/km2.4 Nieco gęściej zaludnione są obszary wiejskie woj. podkarpackiego (74 osoby/km2) i świętokrzy-
skiego (64 osoby/km2). W gęściej zaludnionych obszarach wiejskich woj. podkarpackiego znajdują się znacz-
nie większe wsie niż w pozostałych województwach ściany wschodniej. Przeciętna liczba ludności w miejsco-
wości wiejskiej woj. podkarpackiego liczy 577 osób, przy średniej dla kraju wynoszącej 259 osób. W woje-
wództwie podlaskim na jedną miejscowość wiejską przypada tylko 128 osób, a w woj. warmińsko-mazurskim
147 osób. Niska gęstość zaludnienia i niewielkie rozmiary wiejskich jednostek osadniczych stanowią duże
utrudnienie w poprawie infrastruktury technicznej i społecznej obszarów wiejskich Polski Wschodniej.
Tabel a 3.
G
STOŚĆ ZALUDNIENIA NA 1 KM2 W REGIONACH POLSKI WSCHODNIEJ
Województwa Ogółem Obszary wiejskie Przeciętna liczba
ludności
w miejscowości
wiejskiej
Polska 121 50 259
Lubelskie 88 49 282
Podkarpackie 113 74 577
Podlaskie 59 26 128
Świętokrzyskie 113 64 248
Warmińsko-mazurskie 58 24 147
y
ródło: Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, s. 125. Dane dla roku 2002 wg Narodowego Spisu Powszechnego
Tabel a 4.
ZATRUDNIENIE W ROLNICTWIE WEDA
UG WOJEWÓDZTW W POLSCE W 2004 ROKU
Województwo Pracujący w rolnictwie Udział pracujących w rolnictwie
w pracujących ogółem (%)
Dolnośląskie 70 343 8
Kujawsko-pomorskie 115 986 18,1
Lubelskie 276 305 38,1
Lubuskie 24 147 8,5
A
ódzkie 190 700 21,5
Małopolskie 182 120 18
Mazowieckie 318 129 15,7
Opolskie 48 661 16,7
Podkarpackie 155 487 24,5
Podlaskie 136 953 35,2
Pomorskie 57 026 8,7
Śląskie 68 930 4,6
Świętokrzyskie 142 661 33,2
Warmińsko-mazurskie 62 622 16,2
Wielkopolskie 205 730 17
Zachodniopomorskie 38 926 8,2
Polska (ogółem) 2 094 726 16,9
y
ródło: Rocznik statystyczny województw 2005, GUS, Warszawa 2005,
4
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej. FDPA, Warszawa 2004, s. 125
600
W strukturze ludności wiejskiej wzrasta odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym. W 2002 roku
odsetek ten wyniósł 15,6% i był silnie zróżnicowany regionalnie. Starzenie się ludności wiejskiej najszybciej
przebiegało w województwach: podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim. W wielu gminach na terenie tych
województw, udział ludności w wieku poprodukcyjnym sięga 40%. Stosunkowo młode są społeczności wiej-
skie w woj. warmińsko-mazurskim.
W ostatnich latach wyraz
nej poprawie ulega poziom wykształcenia ludności rolniczej. Średnio w kra-
ju jedna trzecia osób prowadzących gospodarstwo rolne miała przynajmniej wykształcenie średnie. W wielu
przypadkach nie jest to jednak wykształcenie rolnicze. Ponad 60% gospodarstw w kraju nie jest kierowana
przez osoby mające wykształcenie rolnicze. W 2005 r. 5,5% kierowników gospodarstw miała wykształcenie
wyższe, ale tylko 1,2% miało wyższe wykształcenie rolnicze. Analizowane przez nas województwa nie od-
biegają istotnie od średniej krajowej pod tym względem.
Tabel a 5.
ODSETEK GOSPODARSTW KIEROWANYCH PRZEZ OSOBY
Z WYKSZTAA
CENIEM ŚREDNIM I WYŻSZYM
Województwa % gospodarstw
Polska 33,7
Lubelskie 35,8
Podkarpackie 33,8
Podlaskie 34,8
Świętokrzyskie 30,5
Warmińsko-mazurskie 31,3
y
ródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS, Warszawa 2006
Znaczenie rolnictwa jako głównego z
ródła utrzymania wykazuje długotrwałą tendencję zniżkową
w całym kraju. Spis Powszechny w 2002 r. wykazał, że tylko 6,8 % ludności kraju utrzymywało się głównie
z pracy w swoim gospodarstwie rolnym. W województwie podkarpackim i warmińsko-mazurskim odsetek
ten był zbliżony do średniej w kraju (odpowiednio 6,4 i 6,5%), ale w pozostałych województwach Polski
Wschodniej był znacznie wyższy i wynosił: w woj. lubelskim 15,3%, w podlaskim 16% i w świętokrzyskim
12,1%. Gdybyśmy wzięli pod uwagę tylko mieszkańców wsi, to w wyżej wymienionych województwach od-
setek osób utrzymujących się głównie z rolnictwa należy do najwyższych w kraju i wynosi od 21,6% w woj.
świętokrzyskim do 36% w woj. podlaskim. Obszary wiejskie tych województw są mało zróżnicowane, jeśli
chodzi o rodzaje działalności gospodarczej i z
ródła dochodów. W województwach podlaskim i świętokrzy-
skim jest najwyższy w Polsce udział rolnictwa w wartości dodanej brutto.
Tabel a 6.
UDZIAA
ROLNICTWA W WARTOŚCI DODANEJ WYTWORZONEJ W WOJEWÓDZTWIE W 2004 R.
Województwo Udział rolnictwa w VA w %
Polska 2,9
Lubelskie 5,3
Podkarpackie 2,3
Podlaskie 6,2
Świętokrzyskie 5,8
Warmińsko-Mazurskie 4,4
y
ródło: Rocznik Statystyczny 2005. GUS
601
Polskie gospodarstwa rolne w większości należą do najmniejszych w Unii Europejskiej. Dotyczy to
zarówno wielkości obszaru gospodarstwa, jak i tzw. wielkości ekonomicznej. Wielkość ekonomiczna gospo-
darstw mierzona w jednostkach ESU (European Size Units) lepiej ilustruje rozmiary gospodarstwa, jako
jednostki produkcyjnej.5
Tabel a 7.
ŚREDNIA POWIERZCHNIA UŻYTKÓW ROLNYCH W GOSPODARSTWACH PROWADZ
CYCH
DZIAA
ALNOŚĆ ROLNICZ
W 2002 R.
Województwa Powierzchnia gospodarstwa w ha
Polska 6,98
Lubelskie 5,55
Podkarpackie 2,83
Podlaskie 11,28
Świętokrzyskie 4,37
Warmińsko-mazurskie 16,65
y
ródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002. Powyższe dane uwzględniają również gospodarstwa użytkujące
grunty o obszarze poniżej 1 ha, ale nie uwzględniają gospodarstw nie prowadzących działalności rolniczej.
Poza silnym zróżnicowaniem struktury gospodarstw mierzonej powierzchnią ziemi w tych gospodar-
stwach, w analizowanych województwach różny jest stopień powiązania gospodarstw z rynkiem i wielkość
produkcji rolnej kierowanej na rynek. Miarą produktywności i utowarowienia gospodarstw może być wiel-
kość skupu produktów rolnych w przeliczeniu na hektar użytków rolnych.
Tabel a 8.
WARTOŚĆ SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH W PRZELICZENIU NA HEKTAR UŻYTKÓW ROLNYCH
W PLN W 2005 R.
Województwa Wartość skupu/1 ha W % średniej krajowej
Polska 1944 100,0
Lubelskie 1556 80,0
Podkarpackie 820 42,2
Podlaskie 2267 116,6
Świętokrzyskie 1221 62,8
Warmińsko-mazurskie 968 101,2
Żródło: Rolnictwo w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 142
Na uwagę zasługuje szczególnie wysoki poziom produkcji towarowej rolnictwa w woj. podlaskim, któ-
ra w przeliczeniu na hektar jest prawie trzykrotnie wyższa niż w woj. podkarpackim i znacznie wyższa niż
średnio w kraju. Ta pozycja rolnictwa podlaskiego jest wynikiem przede wszystkim szybkiego rozwoju ho-
dowli bydła mlecznego w tym województwie. Pod względem wartości produkcji zwierzęcej w przeliczeniu na
5
ESU czyli Ekonomiczna Jednostka Wielkości odpowiada 1200 Euro tzw. Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej (Stan-
dard Gross Margin  SGM). Typologię gospodarstw rolnych przy pomocy ESU wprowadziła Komisja Europejska w 1985 r.
W Polsce typologię tę stosuje się od 2004 r. wraz z wprowadzeniem w naszym kraju Sieci Danych Rachunkowych Gospo-
darstw Rolnych FADN. Dokładniejszych informacji na ten temat można znalez
ć w opracowaniu: Wyniki standardowe
uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w polskim FADN w 2004 r. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej PIB, Warszawa 2006
602
hektar użytków rolnych, woj. podlaskie ustępuje w kraju tylko woj. wielkopolskiemu. Woj. podlaskie wytwa-
rza 18,9% krajowej produkcji mleka. Z drugiej strony, niska pozycja woj. podkarpackiego w tym względzie
wynika z nastawienia większości gospodarstw w tym województwie na samozaopatrzenie, a nie na rynek.
Jest to typowa cecha małych gospodarstw w tradycyjnych regionach rolnictwa chłopskiego.
1.2. Znaczenie działań związanych z integracją Polski z Unią Europejską
dla rolnictwa i obszarów wiejskich
Wejście Polski do UE było strategicznym celem państwa polskiego już od początków transformacji
postsocjalistycznej, ale dopiero w 1999 r. rozpoczęto negocjacje o członkostwo, pozytywnie zakończone
w grudniu 2002 r. Kolejnym etapem na drodze do UE było referendum o członkostwo w czerwcu 2003,
w którym 77% Polaków opowiedziało się za przystąpieniem naszego kraju do Unii, co nastąpiło w dniu
1 maja 2004 r.
Już na etapie przedakcesyjnym, a więc w latach 2000-2004 Polska miała możliwość skorzystania
z wsparcia unijnego w ramach trzech programów, z których jeden, a mianowicie SAPARD, przeznaczony był
na wspieranie działań służących rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich. Po uzyskaniu członkostwa
w Unii Polska uzyskała dostęp do dużych środków unijnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE. Wdra-
żanie programu SAPARD rozpoczęło się z dość dużym opóz
nieniem w stosunku do zaplanowanych termi-
nów, bowiem dopiero w lipcu 2002 r., ale skuteczność i tempo tego wdrażania było bardzo wysokie. Z pro-
gramu tego w dość dużym stopniu skorzystały województwa Polski Wschodniej. Program SAPARD uwzględ-
niał cztery główne działania (measures): Działanie 1   Wsparcie poprawy przetwórstwa i marketingu arty-
kułów rolnych , Działanie 2   Inwestycje w gospodarstwach rolnych , Działanie 3   Rozwój i poprawa
infrastruktury obszarów rolnych i Działanie 4   Wsparcie dla różnicowania działalności na obszarach wiej-
skich . Najbardziej popularnym było Działanie 2, na które złożono ponad 14 tys. wniosków. Najwięcej środ-
ków przeznaczono jednak na wsparcie infrastruktury na obszarach wiejskich, o które mogły ubiegać się
samorządy lokalne.
Tabel a 9.
KWOTA WNIOSKOWANEJ POMOCY W PROGRAMIE SAPARD W POLSCE
W PODZIALE NA DZIAA
ANIA 1, 2, 3, 4 (W ZA
)
liczba kwota liczba kwota
zawartych wnioskowanej zrealizowanych zrealizowanych
umów pomocy (zł) płatności płatności (zł)
Działanie 1 1 342 1 671 556 389,29 1 174 1 187 642 873,15
Działanie 2 13 742 637 230 763,69 12 420 565 870 541,62
Działanie 3 4 493 2 023 843 669,95 4 579 1 970 253 179,99
Działanie 4 4 854 436 966 324,33 3 758 291 583 924,22
Razem 24 431 4 769 597 147,26 21 931 4 015 350 518,98
y
ródło: Informacja o stanie realizacji programu SAPARD według danych ARiMR na dzień 28 lutego 2006 r.
603
Tabel a 10.
LICZBA ZAREJESTROWANYCH WNIOSKÓW, PODPISANYCH UMÓW I ZREALIZOWANYCH
PA
ATNOŚCI DZIAA
ANIA 2 W POLSCE
Działanie 2
liczba liczba liczba
zarejestrowanych podpisanych zrealizowanych
wniosków umów płatności
Dolnośląskie 308 279 257
Kujawsko-Pomorskie 1 189 1 149 1 080
Lubelskie 1 579 1 512 1 421
Lubuskie 164 141 126
A
ódzkie 986 925 842
Małopolskie 986 852 815
Mazowieckie 3 475 3 423 2 955
Opolskie 239 210 199
Podkarpackie 259 230 216
Podlaskie 476 448 443
Pomorskie 700 677 604
Śląskie 261 229 216
Świętokrzyskie 1 431 1 302 1 110
Warmińsko-Mazurskie 401 377 340
Wielkopolskie 1 890 1 807 1 653
Zachodniopomorskie 207 181 143
Razem 14 551 13 742 12 420
y
ródło: Informacja o stanie realizacji programu SAPARD & , zasoby internetowe www.minrol.gov.pl
W czołówce województw ubiegających się o środki z Działania 2 SAPARD znalazły się dwa regiony
Polski Wschodniej: woj. lubelskie i świętokrzyskie. Z kolei woj. podkarpackie i świętokrzyskie były najbar-
dziej aktywne w kraju w ubieganiu się o środki z Działania 3 (infrastruktura). Do czołówki krajowej pod
tym względem należały też podregiony (NUTS III) białostocko-suwalski i ostrołęcko-siedlecki.6 Podregion
białostocko-suwalski znalazł się wśród najbardziej aktywnych we wszystkich czterech działaniach, jeśli licz-
bę wniosków przeliczymy na liczbę gmin lub gospodarstw rolnych. Zgodnie z zasadami funkcjonowania
programu SAPARD, wnioski zakontraktowane w roku 2004 przed wejściem Polski do UE będzie można
realizować do 2006 r. (zasada n+2).
Po wstąpieniu Polski do UE zakres środków przeznaczonych na wspieranie rolnictwa i rozwoju obsza-
rów wiejskich uległ wydatnemu powiększeniu. Decydujące znaczenie w tym względzie miało udostępnienie
tzw. płatności bezpośrednich, stanowiących obecnie najważniejszy instrument Wspólnej Polityki Rolnej
UE. Polska wynegocjowała uproszczony system tych płatności, wiążący ich wysokość z areałem uprawia-
nych gruntów. Umożliwiło to skorzystanie z płatności bezpośrednich przez ponad 85% gospodarstw
6
M. Błąd, Terytorialne zróżnicowanie złożonych wniosków o pomoc finansową w programie SAPARD w Polsce.  Wieś i Rolnic-
two 2005, Nr 1
604
rolnych już w pierwszym roku członkostwa. Woj. lubelskie było trzecim w Polsce pod względem sumy otrzy-
manych przez rolników płatności bezpośrednich. Wysoko też pod tym względem plasuje się woj. podlaskie
i warmińsko-mazurskie.
Tabel a 11.
LICZBA ROZPATRYWANYCH ORAZ ZREALIZOWANYCH WNIOSKÓW
O PA
ATNOŚCI BEZPOŚREDNIE W KAMPANII 2004, 2005, 2006
Województwo Liczba rozpatrywanych Kwota zrealizowanych
wniosków płatności (w zł)
2004 2005 2006 2004 2005 2006
(do 16.05.2006) (do 16.05.2006)
Dolnośląskie 61 459 63 195 59 960 406 319 532,66 382 565 161,57 ---
Kujawsko-Pomorskie 69 303 70 190 68 064 474 330 311,43 478 478 860,14 ---
Lubelskie 173 373 186 035 174 074 571 093 797,98 532 249 460,93 ---
Lubuskie 20 342 21 516 20 777 166 685 085,09 151 475 870,85 ---
A
ódzkie 127 818 134 567 127 338 426 249 701,37 383 094 999,79 ---
Małopolskie 131 907 142 869 127 332 222 418 321,69 175 428 958,53 ---
Mazowieckie 207 851 223 438 208 127 824 693 987,15 630 625 178,61 ---
Opolskie 30 539 30 551 29 093 237 168 835,23 203 010 093,28 ---
Podkarpackie 119 279 131 511 126 485 227 754 694,23 230 857 597,69 ---
Podlaskie 80 675 84 691 82 034 476 115 095,28 343 058 905,47 ---
Pomorskie 39 091 40 668 39 388 325 244 178,30 277 639 791,51 ---
Śląskie 52 978 56 702 52 500 153 657 964,95 134 916 705,43 ---
Świętokrzyskie 92 108 97 212 92 680 212 215 810,64 178 003 737,63 ---
Warmińsko-mazurskie 41 864 44 093 42 589 456 746 694,33 395 359 222,77 ---
Wielkopolskie 122 592 126 042 121 009 791 199 940,95 622 536 971,29 ---
Zachodniopomorskie 29 191 30 348 28 810 367 508 937,78 277 954 911,17 ---
Razem 1 400 370 1 483 628 1 400 260 6 339 402 889,06 5 397 256 426,66 ---
y
ródło: Na podstawie danych z zasobów internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Po wejściu Polski do UE środki na wspieranie rolnictwa i rozwoju wsi uległy prawie podwojeniu,
a w r. 2005 zwiększyły się o kolejnych 51%. Struktura tych wydatków została przedstawiona w tabeli 10.
Poza działaniami zawartymi w tzw. Filarze I Wspólnej Polityki Rolnej, czyli dopłatami bezpośrednimi
i interwencjami rynkowymi (podtrzymywanie cen rolnych, subsydia eksportowe itp.), które miały silny
i bezpośredni wpływ na dochody rolnicze w Polsce, w latach 2004-2006 uruchomione zostały dwa duże
programy dofinansowywane z Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie (FEOGA): Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich (PROW) i Sektorowy Program Operacyjny  Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego .
W ramach PROW uruchomiono dziewięć działań, z których najwięcej środków przeznaczono na:

Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)
(905 mln Euro),  Uzupełnienie płatności bezpośrednich (705 mln Euro) ,  Dostosowanie gospodarstw do
standardów UE (687 mln euro) i  Renty strukturalne (500 mln euro). Dla województw  Ściany Wschod-
605
Tabel a 12.
WYDATKI NA ROLNICTWO I ROZWÓJ WSI W LATACH 2003-2006 W MLN ZA

Grupy wydatków 2003 2004 2005 2006*
1. Budżet krajowy, w tym: 4031 7025 2880 2732
Rolnictwo 550 591 450 501
Rozwój wsi 1934 2488 1344 1313
Wydatki na rynki rolne 782 858 588 182
Wydatki z budżetów wojewódzkich
na rolnictwo 652 672 672 916
2. Wydatki z budżetu UE, w tym: 702 2125 10982 11034
SAPARD 590 877 1153 0
Dopłaty bezpośrednie do użytków rolnych 892 4091 3979
Dopłaty do PROW 230 3200 4048
SPO Rolny 125 1123 1579
Interwencja rynkowa 1414 1275
Razem 1+2 4733 9150 13862 13766
y
ródło: J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.) Polska wieś 2006. Raport o stanie wsi.
* Założenia budżetowe
niej szczególne znaczenie ma dostępność środków ONW i  Renty strukturalne , bowiem większość obsza-
rów wiejskich tych terenów została objęta działaniem ONW Środki z ONW spełniają podobną rolę, jak
.
płatności bezpośrednie i dostęp do nich jest stosunkowo prosty. Oba te instrumenty wpływają bezpośrednio
na poziom dochodów rolniczych. Do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania zaliczono 50,7%
terenów rolniczych. Kryteria zaliczenia do ONW były następujące: a) położenie na terenach górskich powy-
żej 500 m. n.p.m., b) gęstość zaludnienia, c) wskaz
nik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Naj-
wyższe opłaty wyrównawcze z tytułu ONW otrzymują gospodarstwa na terenach górskich. Wynoszą one
360 zł na hektar. Na terenach nizinnych opłaty te wynoszą od 179 zł/ha (strefa nizinna I) do 264 zł/ha
(strefa nizinna II). Nie wszystkie gospodarstwa leżące na terenach zaliczonych do ONW ubiegają się o płat-
ności z tego tytułu. Otrzymanie płatności wiąże się z koniecznością respektowania zasad tzw. dobrej prakty-
ki rolniczej. W 2004 r. w kraju wnioski o płatności z tytułu ONW złożyło średnio 32,2% gospodarstw. Za-
uważyć można duże zróżnicowanie regionalne aktywności gospodarstw w ubieganiu się o tę formę wsparcia
rolnictwa. Przoduje pod tym względem woj. podlaskie, gdzie o wnioski złożyło ponad 60% gospodarstw
i warmińsko-mazurskie (52,1%), a jednym z najmniej aktywnych było woj. podkarpackie ze wskaz
nikiem
18,9%. Poniżej średniej krajowej były też woj. świętokrzyskie i lubelskie.7 Również  Renty strukturalne
mogą mieć istotny wpływ na poprawę struktury gospodarstw i odmłodzenie kierujących gospodarstwami na
terenach Polski Wschodniej, gdzie proces starzenia się ludności wiejskiej i depopulacja obszarów wiejskich
przebiega najszybciej w kraju. Wsparciu małych gospodarstw służy też działanie  Wspieranie gospodarstw
niskotowarowych , na które przeznaczono prawie 300 mln euro. Jest to dodatkowa pomoc finansowa, łatwa
do uzyskania, nakierowana na gospodarstwa, które chcą przestawić się z produkcji na samozaopatrzenie na
produkcję towarową.
Z kolei Sektorowy Program Operacyjny  Rolnictwo , finansowany z Sekcji Orientacji FEOGA i dofi-
nansowywany z budżetu państwa, jest częścią programów strukturalnych. Na jego realizację przeznaczono
w latach 2004-2006 1784 mln euro, w tym 1193 mln euro z UE. W ramach tego programu uruchomiono
13 działań podporządkowanym trzem priorytetom:
7
W
. Józwiak, G. Niewęgłowska, T. Czekaj, Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach,
 Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2006 nr 3
606
Pr i or yt et 1: Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-spożywczym. Działania tego priorytetu:
" inwestycje w gospodarstwach rolnych
" ułatwianie startu młodym rolnikom
" szkolenia
" wsparcie doradztwa rolniczego
" poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych
Pr i oryt et 2: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich:
" przywracanie potencjału produkcji leśnej
" scalenia gruntów rolnych
" odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego
" różnicowanie działalności rolniczej
" gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi
" rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem
" pilotażowy program LEADER+
Pr i oryt et 3: Pomoc techniczna
Najwięcej środków finansowych w ramach tego SPO przeznaczono na inwestycje w gospodarstwach
rolnych (604 mln euro) i na poprawę przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych (464 mln euro).
Jak widzimy więc, po uzyskaniu członkostwa w UE, kraj nasz uzyskał możliwość skorzystania z szero-
kiej gamy instrumentów wspierających rozwój rolnictwa, przetwórstwa rolno-spożywczego i obszarów wiej-
skich. Była to szansa, jakiej polskie rolnictwo i obszary wiejskie dotychczas nie miały. Regiony Polski Wschod-
niej nie pozostały w tyle w ubieganiu się o te środki, a niektóre z nich, jak: lubelski, podlaski czy podkarpacki
należą do szczególnie aktywnych.
607
CZ
ŚĆ 2
SZANSE ROZWOJU ORAZ ELEMENTY STRATEGII DLA OBSZARÓW
WIEJSKICH POLSKI WSCHODNIEJ
2.1. Nowe uwarunkowania rozwoju
Główne czynniki określające szanse i możliwości rozwoju obszarów wiejskich w analizowanych regio-
nach są następujące:
1. Zakończenie budowy podstaw instytucjonalnych gospodarki rynkowej, będącej trzonem transfor-
macji postsocjalistycznej. Jednym z elementów tego procesu była prywatyzacja państwowego sek-
tora rolnictwa, handlu i przetwórstwa rolno-spożywczego.
2. Przystąpienie Polski do UE, co ułatwiło dostęp polskich producentów do wielkiego rynku europej-
skiego, ustabilizowało politykę rolną, a przede wszystkim udostępniło bardzo duże i w dodatku
rosnące środki finansowe na wspieranie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.
3. Wyżej wymienione środki będą uzupełnione funduszami przeznaczonymi na krajowe programy
strukturalne i programy nakierowane na poprawę spójności społeczno-ekonomicznej i przestrzen-
nej kraju.
4. Szczególne znaczenie i rozmiary środków finansowych wspierających rolnictwo w strukturze dzia-
łań wspólnotowych UE sprawia, iż regiony rolnicze będą silnie i pozytywnie odczuwały skutki
polityki UE. W regionach Polski Wschodniej rolnictwo nadal jest bardzo ważną gałęzią gospodarki
i znaczącym, a niekiedy dominującym elementem wiejskiej ekonomii.
5. Szybkie upowszechnianie się wykształcenia na poziomie wyższym podnosi jakość kapitału ludz-
kiego i wzmacnia konkurencyjność polskiej gospodarki i polskich regionów. Województwa Polski
Wschodniej nie odstają od reszty kraju pod tym względem. Zagrożeniem dla rozwoju tych woje-
wództw jest jednak znaczna migracja wysoko wykwalifikowanej siły roboczej do obszarów metro-
politalnych, zwłaszcza do Warszawy, a także coraz silniejsza migracja zewnętrzna. Przeciwdziała-
niu temu zjawisku może pomóc wzmacnianie się regionalnych centrów rozwoju.
6. Peryferyjne, pod względem przestrzennym, położenie danego regionu nie jest istotną przeszkodą
w rozwoju rolnictwa. Rolnictwo dużej części Polski wschodniej ma konkurencyjną przewagę nad
rolnictwem wielu innych regionów w kraju. Ta uwaga dotyczy zwłaszcza województwa lubelskie-
go, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Wykorzystanie potencjału rolnictwa jest jednak coraz
silniej uwarunkowane jego powiązaniem z innymi ogniwami łańcucha żywnościowego. Wysokie
walory przyrodnicze terenów rolniczych Polski Wschodniej mogą być wykorzystane jako atut
w dystrybucji produktów z tych terenów przez globalne sieci handlowe.
7. Wiele przesłanek wskazuje na to, że sąsiadujące od wschodu z Polską kraje będą miały w najbliż-
szych latach stosunkowo wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Stworzy to nowe możliwości oży-
wienia handlu z naszymi wschodnimi sąsiadami, w tym handlu przygranicznego. Dużym wyzwa-
niem dla Polski i jej sąsiadów jest uczynienie granicy  pozytywnym zasobem regionów przygra-
nicznych, a nie barierą i czynnikiem nasilającym peryferyjność.
8. W wielu częściach Europy obserwujemy pozytywne saldo migracji między wsią a miastem. To zja-
wisko coraz wyraz
niej zauważamy także w Polsce. Atrakcyjność obszarów wiejskich nie dotyczy
tylko obrzeży metropolii, chociaż jak dotychczas jest na nich zauważalna najbardziej. Należy za-
kładać, iż w przyszłości obszary wiejskie w Polsce będą coraz częściej miejscem osiedlania się oby-
wateli innych krajów europejskim. Zapewne szybciej niż to było przewidziane w Traktacie Akce-
syjnym nastąpi zniesienie ograniczeń w nabywaniu ziemi uprawnej przez cudzoziemców. Niskie
ceny ziemi i walory przyrodniczo-krajobrazowe obszarów wiejskich Polski Wschodniej mogą przy-
ciągać nowych osadników, osłabiając depopulację tych terenów i przyczyniając się do ich gospo-
darczego ożywienia.
608
2.2. Rozmiary i struktura wsparcia UE dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich
w Polsce w latach 2007-2013
Polityka rolna UE ma charakter wspólnotowy, a więc cele, zasady, instrumenty i fundusze związane
z tą polityką są ustalane wspólnie dla całej Unii. Wspólna Polityka Rolna UE ulega istotnym zmianom,
zwłaszcza od roku 1992, i stopniowo rozszerza zakres swego oddziaływania. Coraz większe znaczenie w tej
polityce ma rozwój obszarów wiejskich i kwestie środowiskowe związane z działalnością rolniczą. W następ-
nym okresie finansowania, czyli w latach 2007-2013, wydatki na wieś i rolnictwo z budżetu unijnego pozo-
stają na podobnym poziomie jak w latach ubiegłych. Zmienia się struktura celów polityki rolnej oraz orga-
nizacja funduszy z nią związanych. Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji w Rolnictwie (FEOGA)
zastąpiony zostaje dwoma funduszami: pierwszy z nich Europejski Fundusz Rolny Gwarancji odpowie-
dzialny będzie za interwencje na rynku i dopłaty bezpośrednie, a drugi nazwany Europejskim Funduszem
Rolnym Rozwoju Obszarów Wiejskich, odpowiedzialny jest za działania związane z rozwojem obszarów
wiejskich. Dwie trzecie środków przeznaczonych z budżetu UE na finansowanie polityki rolnej przezna-
czonych zostanie na wspieranie producentów rolnych (dopłaty bezpośrednie i wspólna organizacja ryn-
ków), a jedna trzecia na działania służące rozwojowi obszarów wiejskich. Rolnicy są także beneficjentami tej
drugiej grupy działań. Strategia rozwoju obszarów wiejskich w nowym planie finansowym sformułowana
została w dokumencie  Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich i powiązana została z innymi
programami operacyjnymi. Zgodnie z nowymi wytycznymi UE strategiczne cele Planu podporządkowane
zostały czterem tzw. osiom:
" Oś 1: Poprawa konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa;
" Oś 2: Poprawa stanu środowiska naturalnego i krajobrazu;
" Oś 3: Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz dywersyfikacja działalności gospodarczej
na obszarach wiejskich;
" Oś 4: Budowa i rozwój struktur lokalnych na rzecz zatrudnienia i dywersyfikacji  LEADER.
Realizacji każdej z trzech pierwszych osi służyć będzie po kilka działań, z których większość wyko-
rzystywana była już we wcześniejszym okresie finansowania. Wydatnemu zwiększeniu ulegną środki na re-
alizację programu LEADER, będącego bardzo ważną formą budowania kapitału społecznego na wsi. Na re-
alizację celów  Krajowego Planu Strategicznego dla Obszarów Wiejskich przewidziano 11,8 mld euro
z Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich, które uzupełnione zostaną środkami kra-
jowymi. Na finansowanie Strategii Rozwoju Kraju w latach 2007-2013 otrzymamy z UE aż 72 mld euro.
Główne zasilenie rolnictwa będzie się jednak nadal dokonywało poprzez płatności bezpośrednie i podtrzy-
mywanie cen rolnych, na które w budżecie UE przeznacza się ponad czterokrotnie więcej środków niż na
wspieranie rozwoju obszarów wiejskich.
2.3. Podstawy strategii rozwoju obszarów wiejskich Polski Wschodniej
Zasadniczym wyzwaniem strategicznym dla obszarów wiejskich Polski Wschodniej jest skoordynowa-
nie działań, współfinansowanych z funduszy unijnych i krajowych, aby uzyskać ich możliwie wysoką kom-
plementarność i synergię. Zadanie to jest niezwykle skomplikowane, ze względu na to, że rozmiary środków
możliwych do wykorzystania są bardzo duże, procedury wykorzystania skomplikowane, a liczba podmiotów
odpowiedzialnych za przygotowanie i wdrażanie działań służących rozwojowi wsi też bardzo duża. Sukces
w wykorzystywaniu środków publicznych na wspieranie rozwoju obszarów wiejskich będzie zależał przede
wszystkim od trzech czynników:
 zbudowania strategii zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich, których zasadniczą cechą będzie
kompleksowe połączenie terytorialnych i sektorowych aspektów polityki krajowej i wspólnotowej8 ;
 strategia ta musi być zbudowana zarówno w odniesieniu do obszaru województwa, jak i do grup
gmin współpracujących ze sobą ze względu na podobne uwarunkowania i potrzeby;
 zbudowania nowego systemu doradztwa, ułatwiającego skuteczne i efektywne wykorzystanie róż-
nych z
ródeł środków pomocowych na rzecz realizacji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.
8
Cechy takiej strategii prezentuję w pracy: Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce.
Praca zbiorowa pod redakcją J. Wilkina, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa 2003
609
W odniesieniu do rolnictwa głównym warunkiem przyspieszenia rozwoju będzie zbudowanie sieci
instytucji ułatwiających rolnikowi włączanie się w system współczesnego agrobiznesu, w którym dominu-
jącą rolę przejmują duże międzynarodowe korporacje, a także usprawnienie transferu wiedzy do rolnika.
Przykładem sukcesu w adaptacji tradycyjnego polskiego rolnictwa do warunków konkurencyjnej gospodarki
rynkowej jest rozwój mleczarstwa w północno-wschodniej Polsce, zwłaszcza na Podlasiu. Krótki opis tego
przypadku podaję w aneksie.
W odniesieniu do obszarów wiejskich, głównym celem strategicznym powinno być różnicowanie wiej-
skiej ekonomii poprzez ułatwianie i wspieranie pozarolniczej działalności gospodarczej. We wschodnich
regionach kraju rolnictwo może się utrzymać tylko wraz z poszerzaniem możliwości uzyskania dodatko-
wych dochodów spoza rolnictwa i poprawą dostępu do infrastruktury i usług socjalno-bytowych. Potencjał
rozwojowy, jaki wynika z walorów przestrzeni rolniczej województw Polski Wschodniej nie będzie odpo-
wiednio wykorzystany, jeśli nie nastąpi wzmocnienie żywotności ekonomicznej obszarów wiejskich, opar-
tych na pozarolniczych z
ródłach dochodów.
Strategia rozwoju  Ściany wschodniej musi być przede wszystkim strategią ułatwiania dostępu do
czynników rozwoju, biorąc jednocześnie pod uwagę komplementarność i współzależność owych czynników.
Schemat 1.
NAJWAŻNIEJSZE CZYNNIKI I POWI
ZANIA DETERMINUJ
CE ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH
POLSKI WSCHODNIEJ
Rozwój
społeczno-gospodarczy
kraju
Rozwój obszarów
Rozwój rolnictwa
wiejskich
Strategia poszerzania dostępu
do czynników rozwoju
Rolnictwo Wieś
 budowanie dostępu do:  budowanie
" instytucji łańcucha dostępu do:
żywnościowego, " transportu publicznego
" gospodarki opartej i infrastruktury
na wiedzy, transportowej,
" rynków zbytu, marketingu " edukacji
i promocji, " ochrony zdrowia
" instytucji finansowych " usług bytowych
i finansowych
Główne czynniki integrujące rozwój obszarów
wiejskich:
" budowanie kapitału społecznego
" dywersyfikacja ekonomiczna
610
Główne znaczenie w rozwoju obszarów wiejskich województw Polski Wschodniej, podobnie jak i reszty
kraju, będą miały procesy i mechanizmy rynkowe oraz zaangażowanie i decyzje jednostek. Polityka państwa
w powiązaniu z polityką UE, zwłaszcza Wspólną Polityką Rolną i polityką spójności mają jedynie
charakter wspomagający i korygujący wobec wcześniej wymienionych procesów. Szczególne znaczenie stra-
tegii i polityki publicznej wynika jednak przede wszystkim z dużych rozmiarów środków, zwłaszcza z budże-
tu unijnego, jakie staną się dostępne dla województw Polski Wschodniej w latach 2007-2013.
Tkanką społeczną (kapitałem społecznym) obszarów wiejskich Polski wschodniej powinien stać się
system współdziałania i lokalny plan rozwoju zbudowany na bazie inicjatywy wspólnotowej LEADER. Ze
względu na szczególne znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich w gospodarce województw Polski Wschod-
niej, ważnym celem strategicznym dla tych województw powinno być objęcie ich w całości tą inicjatywą9.
Unia Europejska przywiązuje dużą wagę do ekspansji programu LEADER w następnym okresie budżetowa-
nia, czyli latach 2007-2013. Program LEADER uważany jest za najbardziej udaną inicjatywę wspólnotową,
nakierowaną na ożywienie obszarów wiejskich i skuteczną formę budowania kapitału społecznego na tych
obszarach. W obecnym okresie finansowania, a więc w latach 2004-2006, wystąpiło duże zróżnicowanie
aktywności społeczności lokalnych w odniesieniu do programu LEADER. Prawie 70% województwa lubel-
skiego nie została objęta działalnością Lokalnych Grup Działania, będących trzonem LEADERa. Również
w woj. świętokrzyskim wskaz
nik ten jest stosunkowo niski. Dużą aktywność w tym programie zanotowało
natomiast woj. podlaskie10.
Ważnym warunkiem powodzenia w rozwoju obszarów wiejskich Polski wschodniej jest określenie szcze-
gólnego i zarazem atrakcyjnego usytuowania tych obszarów w strukturze UE-27. Hasłem, które podkreśla
to usytuowanie może być  Zielone Serce Europy , wzorowane na wcześniej wylansowanym haśle  Zielone
Płuca Polski .
9
Objęcie całości obszarów wiejskich inicjatywą LEADER zastosowano m.in. w Finlandii, która dołączyła do UE w 1995 r.,
a więc stosunkowo niedawno
10
Informacje na temat zaangażowania społeczności lokalnych w program LEADER w Polsce znalez
ć można na stronach
internetowych: www.agrolinia.org.pl lub www.leader.org.pl
611
BIBLIOGRAFIA
Błąd M., Terytorialne zróżnicowanie złożonych wniosków o pomoc finansową w programie SAPARD w Polsce. 
Wieś
i Rolnictwo 2005, Nr 1
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r. GUS, Warszawa 2006
Ciołkosz A. (red.), Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, GUS, Warszawa 2003
Frenkel I., Demografia wsi i jej ogólnospołeczne konsekwencje. Referat na konferencję IRWiR PAN w dn.
18-19.11.2004
Frenkel I., Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi polskiej na tle krajów Unii Europejskiej.  Wieś i Rolnictwo
2006, Nr 1
Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2006. GUS, Warszawa 2006
Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Praca zbiorowa pod redakcją
J. Wilkina, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa 2003
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej. FDPA, Warszawa 2004
Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002. GUS, Warszawa 2003
Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001
Rural Developments (1997),  CAP 2000, Working Document , European Commission,
Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Projekt. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006
Wilkin J., Nurzyńska I. (red.), Polska wieś 2006. Raport o stanie wsi. FDPA, Warszawa 2006
Wilkin J., Błąd M., Klepacka D. (red.), Polska strategia w procesie kształtowania polityki Unii Europejskiej wobec
obszarów wiejskich i rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa 2006
Zegar J. red., Zróżnicowania regionalne rolnictwa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003
Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Puszczy Białowieskiej. Centralna Część Krainy Żubra
2006-2013. Lokalna Grupa Działania Puszcza Białowieska, LEADER+, Hajnówka, marzec 2006
612
ANEKS
1. Przypadek sukcesu w rozwoju rolnictwa, przetwórstwa rolno-spożywczego i modernizacji obsza-
rów wiejskich  Mleczarstwo w północno-wschodniej Polsce
Region, o którym piszemy w tym fragmencie opracowania należał do niedawna do najuboższych, rolni-
czych części kraju. Znajduje się on na styku województw: mazowieckiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego
(wyznaczony w zarysie położeniem nast. miast: A
omża, Zambrów, Ostrołęka, Ełk, Grajewo). Region ten ma
jeden z najniższych wskaz
ników jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej; udział użytków rolnych o wskaz
niku
0,4 (najniższa klasa jakości) wynosi tam powyżej 50% (Ciołkosz 2002). Są to też tereny zaliczone do niekorzyst-
nych lub skrajnie niekorzystnych warunków gospodarowania (ONW 1 i ONW 2).
W latach 90. szybko rozwijało się na tych terenach mleczarstwo, przyczyniając się do poprawy dochodów
rolniczych i wzrostu konkurencyjności tej gałęzi produkcji rolnej w Polsce. Obecnie jest to najsilniejszy ośrodek
mleczarstwa w naszym kraju, a odsetek gospodarstw nastawionych na produkcję rynkową i osiągających stosun-
kowo wysokie dochody rolnicze jest znacznie wyższy niż średnio w kraju. Charakterystyczne cechy rolnictwa
w tym regionie są następujące: wysoki udział produkcji zwierzęcej (zwłaszcza krów mlecznych) w strukturze
produkcji, wysoki udział łąk w powierzchni użytków rolnych (powyżej 30%), niski udział ugorów i odłogów
(poniżej 10%), wysoka komercjalizacja produkcji rolnej (powyżej 80%). W woj. podlaskim obsada zwierząt go-
spodarskich, mierzona liczbą sztuk dużych, była w 2002 najwyższa w kraju (po woj. wielkopolskim a przyrost tej
obsady w latach 1996-2002 najwyższy w kraju (Zegar 2003). Stosunkowo wysoki był też w tym województwie
poziom wydatków inwestycyjnych w gospodarstwach.
Sukces mleczarstwa w omawianym regionie kraju jest rezultatem kilku czynników. Za najważniejsze
z nich można uznać następujące:
 Tradycyjnie rolniczy charakter tych obszarów i niewielkie możliwości znalezienia zatrudnienia oraz
dochodów poza rolnictwem;
 Znaczne zasoby łąk i pastwisk;
 Stosunkowo dobrze rozwinięta sieć zakładów mleczarskich, zwłaszcza spółdzielczych (większość pol-
skich zakładów mleczarskich mających uprawnienia do eksportu produktów mlecznych na rynek EU
znajduje się w opisywanym regionie);
 Napływ kapitału zagranicznego do sektora mleczarstwa;
 Zrealizowanie kilku programów modernizacji tego sektora, zwłaszcza przy pomocy środków zagranicznych;
 Stworzenie zinstytucjonalizowanego systemu współpracy między rolnikami (producentami mleka), za-
kładami mleczarskimi i odbiorcami produktów mleczarskich (handlem);
 Zaangażowanie olsztyńskiego ośrodka akademickiego w modernizację mleczarstwa w regionie;
 Powyższy przypadek jest dobrym przykładem tzw.  bąbla rozwoju , tzn. koncentracji na określonym
obszarze powiązanych ze sobą form działalności gospodarczej, tworzenia sieci współpracy, dyfuzji inno-
wacji oraz efektu demonstracji.
613
 2. Wybrane cechy demograficzne i zjawiska dotyczące obszarów wiejskich (autorem tabel jest
I. Frenkel)
Tabel a A1.
MIGRACJE LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W LATACH 1995-2004
Migracje wewnętrzne Migracje zagraniczne
na pobyt stały na pobyt stały czasowe*
Rok ze wsi do z miast saldo dla ze wsi z zagranicy saldo dla ze wsi
miast na wieś wsi za granicę na wieś wsi za granicę
w tys.
1995 118,5 91,6 -26,9 4,3 1,8 -2,5 2,3
2000 99,0 103,2 4,2 5,5 2,2 -3,3 3,0
2001 92,4 98,9 6,5 5,2 1,9 -3,3 3,2
2002 96,5 114,1 17,6 5,5 2,0 -3,5 3,6
2003 99,7 130,1 30,4 5,1 2,1 -3,0 4,2
2004 96,6 138,2 41,6 5,0 2,8 -2,2 5,2
* Na pobyt czasowy ponad 2 miesiące (osoby, które zgłosiły wyjazd na pobyt czasowy za granicę w ewidencji ludności).
y
ródło: Rocznik Demograficzny 2003 i 2005. GUS. Warszawa 2004 i 2006
Tabel a A2.
SALDO MIGRACJI MI
DZY MIASTEM A WSI
W LATACH 2000, 2002 I 2004
2000 2002 2004 2000 2002 2004
Województwa w liczbach bezwzględnych na 1000 ludności wiejskiej
Polska 4214 17648 41618 0,3 1,2 2,8
Dolnośłąskie 1442 2367 3876 1,6 2,8 4,5
Kujawsko-pomorskie -188 1145 3240 -0,3 1,3 3,8
Lubelskie -2170 -1015 437 -2,0 -1,1 0,0
Lubuskie 244 475 1446 0,7 1,3 3,9
A
ódzkie -18 721 2519 -0,2 0,6 2,7
Małopolskie 2479 3527 4671 1,7 2,3 2,9
Mazowieckie 1400 3117 5941 1,1 2,1 3,6
Opolskie 229 468 976 0,8 1,0 2,1
Podkarpackie -215 341 1364 -0,3 0,1 1,0
Podlaskie -2210 -1583 -235 -4,3 -3,3 -0,7
Pomorskie 1070 1919 4317 1,6 2,8 6,2
Śląskie 3161 3509 4597 3,2 3,6 4,5
Świętokrzyskie -548 176 1073 -0,9 0,3 1,4
Warmińsko-mazurskie -1627 -1260 -158 -3,2 -2,6 -0,6
Wielkopolskie 1198 3097 5569 0,9 2,3 4,1
Zachodniopomorskie -33 644 1985 -0,2 1,2 3,7
y
ródło: Rocznik Demograficzny 2001, 2003 i 2005. GUS. Warszawa 2001, 2004 i 2006
614
Tabel a A3.
PRZEWIDYWANE ZMIANY LUDNOŚCI OGÓA
EM I LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W POLSCE
I POZOSTAA
YCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2005-2030
Kraj Przyrost (ubytek) ludności Udział ludności
w latach 2005-2030
wiejskiej w ludności
ogółem wiejskiej ogółem (%)
w tys. w % w tys. w % 2005 2030
Austria 144 1,8 -497 -17,7 34,2 27,6
Belgia 169 1,6 -75 -26,3 2,7 2,0
Czechy -695 -6,8 -453 -17,4 25,5 22,6
Dania 321 5,9 -151 -19,2 14,5 11,0
Estonia -109 -8,2 -118 -29,2 30,4 23,4
Finlandia 204 3,9 -302 -14,7 39,1 32,1
Francja 3216 5,3 -3257 -23,1 23,3 17,0
Grecja -1 0,0 -1219 -28,4 38,6 27,6
Hiszpania 944 2,2 -2014 -20,0 23,3 18,3
Holandia 1004 6,2 -1472 -27,2 33,2 22,8
Irlandia 1101 26,5 -75 -4,6 39,6 29,9
Litwa -402 -11,7 -310 -27,1 33,4 27,6
Luksemburg 147 31,6 -7 -19,4 7,7 4,7
A
otwa -326 -14,1 -232 -29,5 34,1 28,0
Malta 32 8,0 -10 -31,3 8,0 5,1
Niemcy -1177 -1,4 -2928 -30,7 11,5 8,1
Polskaa -2276 -5,9 -3727 -25,5 38,0 30,1
Polskab -2430 -6,4 512 3,5 38,5 42,6
Polskac -610 -1,6 -1077 -7,3 38,1 35,9
Portugalia 438 4,2 -1228 -26,4 44,4 31,3
Słowacja -212 -3,9 -449 -19,8 42,0 35,1
Słowenia -125 -6,4 -228 -23,6 49,2 40,2
Szwecja 728 8,1 -198 -13,2 16,6 13,3
Węgry -877 -8,7 -1222 -35,5 34,1 24,1
W 5025 8,4 -1224 -19,1 10,8 8,0
. Brytania
Włochy -2670 -4,6 -4603 -24,4 32,5 25,7
a
Według prognozy ONZ, bwedług prognzy GUS z 2003 r., cwedlug prognozy GUS z 1999 r.
y
ródło: Population Division of the Department.of Economic and.Social.Affairs of the United.Nations. World.
Population Prospects:The.2004.Revision .Internet: http://esa.un.org/unpp/;.
Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030. GUS. Warszawa 2000; Prognoza demograficzna
na lata 2003-2030. GUS. Warszawa 2004 i obliczenia własne
615
Tabel a A4.
STOPA BEZROBOCIA* WEDA
UG MIEJSCA ZAMIESZKANIA I TYPU GOSPODARSTWA DOMOWEGO
W LATACH 1998-2005a
Wieś
Województwa Ogółem Miasta razem gospodarstwa domowec
rolne bezrolne
1998 10,6 11,1 9,7 5,4 17,2
2000 16,1 17,0 14,6 8,5 24,7
2001 18,2 19,4 16,4 10,0 27,6
2002 19,9 21,3 17,7 10,9 29,3
2003 19,6 20,8 17,8 10,5 28,4
2004 19,0 19,8 17,6 9,8 28,3
2005b 18,1 19,2 16,3 8,8 26,2
*
Bezrobotni w % ludności aktywnej zawodowo (suma osób pracujących i bezrobotnych) danej kategorii
a
Średnio w roku (średnia arytmetyczna danych z 4 kwartałów), bśrednio w I-III kwartale
c
Rolne  z użytkownikiem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha lub działki rolnej
o mniejszej powierzchni, bezrolne  pozostałe gospodarstwa domowe
y
ródło: Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności z odpowiednich lat (GUS)
Tabel a A5.
PRACUJ
CY POZA ROLNICTWEM ORAZ PRACUJ
CY NA WA
ASNY RACHUNEK W ROLNICTWIE
I POZA ROLNICTWEM WEDA
UG MIEJSCA ZAMIESZKANIA I WOJEWÓDZTW W 2002 R.
Województwa Ogółem Mieszkający na wsi
Pracujący na własny rachunek Pracujący na własny rachunek
ogółem w rolnic- poza rol- ogółem w rolnic- poza rol-
twie nictwem twie nictwem
w % ogółu pracujących w % ogółu pracujących
w danym sektorze w danym sektorze
POLSKA 83,0 26,1 89,4 13,1 59,2 44,1 91,8 11,3
Dolnośląskie 91,1 18,7 75,8 13,1 72,5 30,0 81,1 10,6
Kujawsko-pomorskie 82,1 25,6 86,5 12,3 54,9 46,1 88,9 10,9
Lubelskie 63,8 42,2 95,3 12,0 39,7 62,1 96,3 10,3
Lubuskie 89,8 19,1 66,6 13,7 74,7 26,5 71,9 11,1
A
ódzkie 79,4 30,3 93,8 13,8 49,4 54,0 95,5 11,6
Małopolskie 82,8 27,5 94,6 13,6 67,2 39,6 95,9 12,2
Mazowieckie 83,1 27,6 93,5 14,2 55,5 49,1 95,3 12,0
Opolskie 83,3 22,8 78,5 11,6 67,1 33,6 81,3 10,1
Podkarpackie 75,5 30,6 93,3 10,3 61,8 41,4 94,3 8,7
Podlaskie 66,0 41,2 95,2 13,4 30,8 70,8 96,7 12,4
Pomorskie 91,2 19,7 79,2 14,0 72,8 31,3 82,9 12,1
Śląskie 95,0 15,1 79,9 11,7 81,7 25,5 85,6 12,1
Świętokrzyskie 67,3 39,7 95,1 12,8 45,8 57,1 96,1 11,0
Warmińsko-mazurskie 83,5 23,6 80,0 12,4 58,9 40,1 83,4 9,9
Wielkopolskie 82,1 26,1 84,4 13,4 61,4 40,7 87,2 11,5
Zachodniopomorskie 90,8 20,0 66,3 15,3 71,5 29,7 71,7 12,9
y
ródło: Narodowy Spis Powszechny 2002. Aktywność ekonomiczna ludności. Dane dla województw.
GUS Warszawa 2003 i obliczenia własne
616
Pracujący poza
rolnictwem w %
ogółu pracujących
Pracujący poza
rolnictwem w %
ogółu pracujących