WYKŁAD I. Zagadnienia wstępne – Prawa społeczne
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Obywatelstwo jest to status udzielony tym, którzy są pełnymi członkami społeczności. Wszyscy,
którzy posiadają ten status są równi ze względu na uprawnienia i obowiązki, w które jest on
wyposażony.
T.H. Marshall,
Citizenship and social class, 1950
Z powyższego cytatu wynika, że obywatelskość łączy się z ideą równości. Obywatele są
bowiem równi na mocy pewnej umowy społecznej. W latach 50. XX w. refleksja na temat
podstawowego wymiaru ludzkiej równości doprowadziła Thomasa H. Marshalla (socjolog,
Wielka Brytania) do wyróżnienia trzech faz obywatelstwa. Chodziło o wprowadzane w
kolejnych okresach historycznych przez większość społeczeństw przemysłowych trzech
rodzajów uprawnień, mających w konsekwencji coraz większy wpływ na procesy
zróżnicowania klasowego oraz konflikty klasowe.
Na Marshallowski opis statusu obywatela składały się trzy rodzaje praw. Uogólniając, można
przyjąć, że na wiek:
1. XVIII przypada rozwój praw cywilnych,
2. XIX – praw politycznych
3. XX – praw socjalnych [Marshall, s. 32].
Te trzy wieki miały decydujący wpływ na przekształcenie praw obywatelskich, politycznych i
społecznych w prawa uniwersalne, przy czym te okresy historyczne należy traktować
elastycznie, a dwa ostatnie z nich nakładają się na siebie.
W pierwszym przypadku – PRAWA CYWILNE – mowa jest o wolnościach osobistych. Prawa
te, to prawa będące warunkiem sine quanon indywidualnej wolności. Człowiek ma zatem
prawo do nietykalności osobistej, swobody wypowiedzi, poglądów i wyznania, a także do
posiadania własności i zaciągania ważnych zobowiązań, prawo do bezstronnego wymiaru
sprawiedliwości. Wymiar cywilny obywatelstwa zawiera się w prawie do własności,
indywidualnej wolności i prawnej ochrony. Jest to równość wobec prawa.
1
WYKŁAD I. Zagadnienia wstępne – Prawa społeczne
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
W drugim przypadku – PRAWA POLITYCZNE – gwarantowane są prawo do udziału w życiu
politycznym, czyli prawo przysługujące każdemu obywatelowi suwerennej społeczności
ludzkiej, oraz prawo do wyboru politycznych reprezentantów takiej społeczności.
„Stworzenie PRAW SPOŁECZNYCH, według Marshalla, jest prawie w całości zjawiskiem
dwudziestowiecznym” [Giddens, s. 81]. Na prawa te składa się spory zakres uprawnień: prawo
do pracy, do godziwego życia, prawo do wykształcenia, mieszkania, opieki zdrowotnej,
zadowalającego poziomu życia itd.
Thomas H. Marshall zdefiniował prawa społeczne jako
cały szereg uprawnień, od odrobiny ekonomicznego dobrobytu i bezpieczeństwa do udziału we
wspólnym dziedzictwie i życie zgodne ze standardami dominującymi w społeczeństwie
T.H. Marshall, Citizenship and social class, s. 8.
Sens praw społecznych polegałby więc na zapewnieniu minimalnego standardu życia, dzięki
czemu państwo mogłoby łagodzić nierówności powodowane przez mechanizmy rynkowej
dystrybucji [King, Waldron, s. 419].
Dwudziestowieczne prawa do wykształcenia, ochrony zdrowia oraz zapewnionego dochodu
są w opozycji do wcześniejszych praktyk w tym obszarze. Dla przykładu – podaje Marshall –
Ustawa o Prawach Ubogich ( Poor Law Act) z 1834 r. wprowadziła w życie wykluczającą
zasadę obywatelstwa, ponieważ zgodnie z nią roszczenia biednych nie były traktowane jak
integralna część praw obywatela, ale jako alternatywa dla nich. Roszczenia takie mogły być
spełnione, jeśli osoba je wysuwająca przestawała być obywatelem w dosłownym tego słowa
znaczeniu. W praktyce ubodzy zrzekali się obywatelskiego prawa swobody osobistej poprzez
internowanie w przytułku, a także byli pozbawiani z mocy prawa jakichkolwiek uprawnień
politycznych, które mogły być w ich posiadaniu [King, Waldron, s. 420].
Realizacja praw społecznych następuje dopiero na samym końcu, w ramach państwa
opiekuńczego, które realizuje funkcję socjalną. W ten sposób pojęcie praw społecznych
odnosi się bezpośrednio do polityki społecznej. UWAGA: samo gwarantowanie praw
społecznych jest zbyt ogólną definicją celów państwa opiekuńczego (nie tylko
gwarantowanie, ale też wypełnianie tych praw plus dekomodyfikacja, czyli stopień, w jakim
2
WYKŁAD I. Zagadnienia wstępne – Prawa społeczne
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
człowiek może utrzymać społecznie akceptowalny standard życia niezależnie od uczestnictwa
w rynku (pracy). więcej: zob. WYKŁAD II. – Modele polityki społecznej – Esping-Andersen i trzy światy
kapitalizmu
___________________________________________
Opracowane na podstawie:
Giddens Anthony, Poza lewicą i prawicą, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001
King Desmond S., Waldron Jeremy, Citizenship, social citizenship and the defence of welfare
provision, „British Journal of Political Science”, vol. 18, nr 4, oct. 1988.
Marshall Thomas H., Citizenship and social class, [w:] Welfare state. Historia, kryzys i przyszłość
nowoczesnego państwa opiekuńczego, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 1997.
Marshall T.H., Bottomore T., Citizenship and social class, Pluto Press, London 2009.
3