UKŁAD NERWOWY (systema nervosum)
Podział anatomiczny:
Układ nerwowy ośrodkowy (centralny) (systema nervosum centrale) CNS/OUN
- mózgowie (encephalon):
- przodomózgowie
1. - kresomózgowie (telencephalon)
- półkule
2. - międzymózgowie (diencephalon),
3. - śródmózgowie (mesencephalon)
- tyłomózgowie (rhombencephalon)
4. - tyłomózgowie wtórne
- most Varola (pons)
- móżdżek (cerebellum)
5. - rdzeń przedłużony (medulla oblongata) (opuszka, rdzeniomózgowie)
- rdzeń kręgowy (medulla spinalis)
I-mózg, II-móżdżek, III-pień mózgu,
A-płat czołowy, B-płat ciemieniowy,
C-płat skroniowy, D-płat potyliczny.
1-mowa, 2-ruchy dowolne, 3-czucie bólu i dotyku,
4-widzenie, 5-słuch
Układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum) – nerwy które wychodzą z mózgowia lub rdzenia kręgowego na obwód ciała
- nerwy czaszkowe (nervi craniales) - XII par; przede wszystkim unerwiają obszar głowy
- I węchowy – nerw zmysłowy, odbiera wrażenia węchowe z błony śluzowej jamy
ustnej. Utworzony przez nici węchowe które przechodzą przez kość sitową. Czyli
idzie od błędnika sitowego do opuszek węchowych w kresomózgowiu
- II wzrokowy – nerw zmysłowy, odbiera bodźce z siatkówki, tworzy powrózki
wzrokowe >> skrzyżowanie powrózków wzrokowych; trzeci neuron w siatkówce
oka (jest za czopkami i pręcikami)
- część oczodołowa
- część wewnątrzczaszkowa
- III okoruchowy – odśrodkowy, przywspółczulny (nerw mieszany); unerwia
mięśnie gałki ocznej – wyciągacz gałki ocznej; zwężanie źrenicy; stanowi także
drogę dla nerwów przywspółczulnych (przedzwojowe)
- IV bloczkowy – odśrodkowy; unerwia aparat mięśniowy gałki ocznej; jest
najcieńszy (najsłabszy)
- V trójdzielny – podzielony na gałęzie:
- nerw oczny – obejmuje obszar powyżej kąta oka
- nerw szczękowy – od kąta oka do kąta ust
- nerw żuchwowy – poniżej kąta ust (włókna ruchowe zaopatrujące
mięśnie rzuciowe)
- VI odwodzący – prosty ruchowy; unerwia aparat mięśniowy gałki ocznej (mięsień
prosty boczny
- VII twarzowy – 1. włókna ruchowe (unerwia mięśnie mimiczne), 2. włókna
czuciowe (unerwia kubki smakowe w przednich 2/3 części języka); 3. włókna
przywspółczulne (unerwia gruczoły głowy, śliniankę podjęzykową i
podrzuchwową, gruczoły łzowe); prowadzi włókna przywspółczulne przedzwojowe
- VII przedsionkowoślimakowy (przestrzennoruchowy) – włókna czuciowe;
związany z narządem słuchu i równowagi
- IX językowogardłowy – nerw mieszany; unerwia język – jego 1/3 tylną część
kubków smakowych (nerw czuciowy), unerwia mięśnie podniebienia (nerw
ruchowy), unerwia ostatni gruczoł ślinowy (przyusznicę)
- X błędny – włókna czuciowe i ruchowe; odchodzi od rdzenia przedłużonego,
biegnie wzdłuż szyi i w obrębie jamy piersiowej, przez przeponę i do brzucha;
doprowadza włókna przywspółczulne do narządów jamy piersiowej i brzusznej
- XI dodatkowy – nerw ruchowy; unerwia mięśnie okolicy kłebu
- XII podjęzykowy – nerw ruchowy; unerwia mięsień językowy własny,
bródkowo – językowy, rylcowo – językowy, gnykowo - językowy
- nerwy rdzeniowe (nervi spinales) - XXXI par; odchodzą od rdzenia kręgowego, liczba newrwów zawsze odpowiada liczbie kręgów
Gałęzie brzuszne wchodzą w skład splotów:
- gałęzie brzuszne C1, C4 tworzą splot szyjny (plexus cervicalis)
- gałęzie brzuszne C5, Th1 tworzą splot ramienny (plexus brachialis)
- gałęzie brzuszne Th2, Th12 nie tworzą splotów, lecz przebiegają samodzielnie jako nerwy międzyżebrowe (nervi intercostales)
- gałęzie brzuszne L1, L4 tworzą splot lędźwiowy (plexus lumbalis)
- gałęzie brzuszne L5, Co1, Co3 tworzą splot krzy owy (plexus sacralis):
- gałęzie brzuszne S3, S4 tworzą splot sromowy (plexus pudendalis)
- gałęzie brzuszne L1, Co1, Co3 tworzą splot guziczny (plexus coccygeus)
Obwodowy układ nerwowy tworzą korzenie rdzeniowe i nerwy obwodowe. Układ ten zabezpiecza
odbiór doznań czuciowych oraz przewodzi pobudzenia z ośrodków nerwowych (rdzeń, mózg) do
narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są z
włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe i autonomiczne
przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego).
Włókna czuciowe są dendrytami i przewodzą pobudzenia do ośrodków nerwowych.
Jądra nerwów czaszkowych znajdują się w pniu mózgowia. Nerwy obwodowe rdzeniowe tworzą cztery sploty: 1. Splot szyjny (ważnym nerwem tego splotu jest nerw przeponowy - obsługujący przeponę), 2.
Splot ramienny zaopatrujący mięśnie obręczy barkowej i kończyn górnych, 3. Splot lędźwiowy, w skład którego wchodzą nerwy obręczy biodrowej i kończyn dolnych, 4. Splot krzyżowy - utworzony przez nerwy miednicy i kończyny dolnej. W skład tego splotu wchodzi największy (najgrubszy i najdłuższy) nerw ludzkiego ciała - nerw kulszowy. Pomiędzy splotem ramiennym i lędźwiowym są nie
- 8 par nerwów szyjnych
- 12 piersiowych
- 5 lędźwiowych
- 5 krzyżowych
- 1 para nerwów guzicznych
Podział czynnościowy:
Układ nerwowy somatyczny (systema nervosum somaticum) dowolny (SNS) jest tą częścią obwodowego układu nerwowego (PNS), która zajmuje się wymianą informacji ze środowiskiem
zewnętrznym. Składa się on z dwóch typów włókien nerwowych:
- nerwy aferentne – włókna aferentne (doprowadzające, centropetalne) przenoszą sygnały sensoryczne (czuciowe) ze skóry, mięśni szkieletowych, stawów, oczu, uszu, itp. do ośrodkowego układu nerwowego (OUN).
- nerwy eferentne – włókna eferentne (odprowadzające, centrofugalne) przenoszą sygnały motoryczne (ruchowe) z ośrodkowego układu nerwowego (OUN) do mięśni szkieletowych (są efektorami).
- piramidowy (systema nervosum pyramidale)
- pozapiramidowy (systema nervosum extrapyramidale)
Układ nerwowy autonomiczny (systema nervosum autonomicum) wegetatywny – przenosi impulsy na obwód. jest tą częścią obwodowego układu nerwowego (PNS), która
odpowiedzialna jest za regulację wewnętrznego środowiska ustroju. Składa się on z dwóch typów włókien nerwowych:
- aferentne - doprowadzają sygnały czuciowe z organów wewnętrznych do OUN, eferentne zaś sygnały ruchowe z OUN do organów wewnętrznych.
- eferentne (wruchowe)
- nerwy sympatyczne - część współczulna (pars sympatica) sympatyczny; należą te
nerwy ruchowe autonomicznego układu nerwowego (AUN), których ciała komórek mieszczą się w części piersiowo-lędźwiowej rdzenia kręgowego (OUN; pobudza, organizuje i mobilizuje zasoby energetyczne w sytuacji zagrożenia)
- nerwy parasympatyczne - część przywspółczulna (pars parasympatica) trzewa,
parasymaptyczny; należą te nerwy ruchowe autonomicznego układu nerwowego (AUN), których ciała komórek mieszczą się w samym mózgu [Nerwy wyłącznie czuciowe (np. nerwy węchowy i wzrokowy) czy ruchowe (np. nerw okoruchowy czy bloczkowy), jak i nerwy mieszane (np. twarzowy czy błędny).
Włókna ruchowe AUN nerwów czaszkowych są przywspółczulne] oraz w części krzyżowej rdzenia kręgowego (OUN); służy zachowaniu zasobów energetycznych organizmu.
Wszystkie włókna współczulne i przywspółczulne należą do dwuetapowych dróg nerwowych
- aksony ich neuronów, wychodzące z ośrodkowego układu nerwowego, nie docierają do samych organów docelowych, lecz tworzą synapsy z innymi neuronami (neuronami pośredniczącymi), które dopiero doprowadzają impuls do celu. Aksony neuronów układu współczulnego (wychodzące z OUN) tworzą synapsy z neuronami pośredniczącymi w znacznym oddaleniu od ich organów docelowych.
Aksony neuronów układu przywspółczulnego (wychodzące z OUN) tworzą synapsy z neuronami
pośredniczącymi w pobliżu ich organów docelowych
Opony mózgowe
OUN mieści się w strukturze kostnej i pokryty jest trzema ochronnymi błonami – oponami
mózgowymi:
- twarda - najbardziej zewnętrzna, zbudowana jest ze zbitej tkanki łącznej, jej wypustki
pozwalają ograniczyć ruchomość mózgowia, jest gruba, twarda, giętka, lecz nierozciągliwa.
Do jej licznych zatok żylnych wnikają ziarnistości pajęczynówki (małe, grzybkowate zgrubienia wychodzące z pajęczynówki), które tą drogą odprowadzają do krwi przeważającą część płynu
mózgowo-rdzeniowego. Zatokami żylnymi płynie krew pochodząca ze wszystkich mózgowych naczyń żylnych
- pajęczynówka - zbudowana jest z delikatnej tkanki łącznej, nie posiada naczyń
krwionośnych. Ma podobną budowę do opony miękkiej. Pod nią znajduje się przestrzeń nazywana jamą podpajęczynówkową, wypełniona jest ona płynem mózgowo-rdzeniowym, zawiera równie liczne duże naczynia krwionośne, jak i drobne włókna tkanki, które łączą oponę miękką i oponę pajęczą.
- miękka - zbudowana jest z delikatnej, dobrze unaczynionej tkanki łącznej. Ściśle przylega ona do powierzchni mózgu i rdzenia kręgowego.
Na zewnątrz ośrodkowego układu nerwowego (CNS) opony twarda i miękka łączą się (dokonują fuzji) pokrywając nerwy czaszkowe i rdzeniowe oraz zwoje obwodowe. Tak więc obwodowy układ nerwowy pokryty jest tylko dwoma oponami mózgowymi.
Komory mózgu
Ośrodkowy układ nerwowy chroniony jest równie przez płyn mózgowo-rdzeniowy który znajduje się w: przestrzeni podpajęczynówkowej, kanale środkowym rdzenia kręgowego (jest małym, centralnie położonym kanałem biegnącym przez całą długość rdzenia kręgowego), układzie komorowym mózgu (cztery połączone ze sobą, wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym jamy położone wewnątrz mózgu (dwie komory boczne (są największe) w kresomózgowiu; przez środek komory III (znajdującej się w międzymózgowiu) przebiega most tkanki nerwowej nazywany zrostem międzywzgórzowym; komora
III połączona jest z komorą IV (znajdującą się w śródmózgowiu) przez podłużną strukturę - wodociąg mózgu (kanał Sylwiusza); komora IV - leży między móżdżkiem a pniem mózgu.
Płyn mózgowo – rdzeniowy
bezustannie wytwarzany z krwi przez splot naczyniówkowy (sieć naczyń włosowatych (kapilar) wystających ze ścian wszystkich komór mózgowych przez błonę opony miękkiej. Nadmiar płynu mózgowo-rdzeniowego jest nieustannie usuwany z jamy podpajęczynówkowej do dużych,
wypełnionych krwią przestrzeni (zatok żylnych) w oponie twardej mózgu. Do zatok żylnychy wpuklają się ziarnistości pajęczynówki, przez które wchłania się płyn mózgowo-rdzeniowy.
Ma on za zadanie chronić przed urazami mechanicznymi, regulować ciśnienie wewnątrzczaszkowe.
Bariera krew-mózg
jest mechanizmem uniemożliwiającym przenikanie z krwi do mózgu wielu toksycznym
substancjom. Istnienie takiej bariery jest konsekwencją szczególnej struktury mózgowych naczyń krwionośnych - komórki ścian naczyń krwionośnych są w mózgu gęsto upakowane, tworząc w ten sposób barierę nieprzepuszczalną dla niektórych cząsteczek, szczególnie cząsteczek białek (ale te innych dużych molekuł). Bariera krew-mózg jest jednak przepuszczalne dla niektórych dużych cząsteczek - niektóre z nich, niezbędne dla funkcjonowania mózgu (np. glukoza) są czynnie transportowane przez ściany mózgowych naczyń krwionośnych. Ścianki naczyń krwionośnych są w niektórych obszarach mózgu przepuszczalne dla danego typu dużych cząsteczek, a w innych nie (np.
hormony płciowe)
Komórki układu nerwowego
Istnieją dwa fundamentalnie różne typy komórek:
-komórki nerwowe (neurony) - są komórkami wyspecjalizowanymi w odbiorze,
przewodzeniu oraz przekazywania impulsów elektrochemicznych. Błona komórkowa neuronu
zbudowana jest z podwójnej warstwy lipidów (cząsteczek tłuszczu). W warstwie tej zagnieżdżone jest wiele cząstek białka (protein). Białka te są podstawą wielu własności funkcjonalnych błony komórkowej. Niektóre z tych protein należą do białek kanałowych przez które przenikać mogą różnego typu cząsteczki, inne nale ą do białek sygnałowych, których zadaniem jest przekazywanie informacji do wnętrza komórki
- neurony wielobiegunowe mające wiele wypustek odchodzących od ciała neuronu
(dominujące)
- neurony jednobiegunowe mające tylko jedną wypustkę
- neurony dwubiegunowe mające dwie wypustki
Neurony posiadające bardzo krótkie aksony lub w ogóle ich nie posiadające – interneurony (neurony wstawkowe). Integrują one aktywność nerwową w danej strukturze mózgowej.
Istnieją dwa rodzaje większych struktur nerwowych w układzie nerwowym:
- składające się głównie z ciał komórek – jądra – nazywane w ośrodkowym układzie nerwowym, a w obwodowym układzie nerwowym - zwoje
- składające się głównie z aksonów - w ośrodkowym układzie nerwowym nazywane są szlakami lub drogami nerwowymi a w obwodowym układzie nerwowym nerwami.
- komórki podporowe - neurony ośrodkowego układu nerwowego wspomagane są fizycznie i funkcjonalnie przez komórki glejowe (potrafią brać udział w przekazywaniu impulsów chemicznych, poprzez wysyłanie impulsów do komórek nerwowych oraz odbieranie sygnałów z komórek nerwowych; potrafią one kontrolować tworzenie się oraz utrzymanie synaps) w obwodowym układzie nerwowym przez komórki satelitarne. Tworzą one pewnego rodzaju strukturalną matrycę spajającą obwody nerwowe; wchłaniają one obumarłe komórki i inne resztki; pośredniczą w przekazywaniu substancji odżywczych.
- astrocyty - największe komórki glejowe. Ich rozchodzące się promieniście we
wszystkie strony wypustki pokrywają zewnętrzną powierzchnie naczyń krwionośnych. Posiadają one również styczność z ciałami komórek neuronów. Uważa się, że astrocyty odgrywają ważną rolę w transporcie substancji chemicznych z krwi do neuronów. Uważa się, że pełnią one funkcje podporowe dla neuronów: rozdzielają i grupują włókna nerwowe, uczestniczą w procesach metabolicznych oraz przechowują nadmiar jonów potasu.
- krótkowypustkowe
- długowypustkowe
- oligodendrocyty – mają nieliczne wypustki, komórki zaś małe. Wypustki owijają
się wokół aksonów niektórych komórek ośrodkowego układu nerwowego. Wypustki te bogate są w mielinę (izolującą substancją tłuszczową).
osłonka mielinowa - zwiększa prędkość i wydajność przewodnictwa
aksonalnego (do 120 m/s), wytwarza acetyloholinę, witaminę B1 i pełni rolę izolatora.
- komórki Schwanna (neurolemocyty) - w obwodowym układzie nerwowym;
nalżące do komórek satelitarnych. Każda komórka Schwanna stanowi pojedynczy segment mieliny (czyli mielinizuje tylko jedno międzywęźle tylko jednego aksonu obwodowego) podczas gdy każdy oligodendrocyt tworzy wiele takich segmentów (do 30) na wielu zazwyczaj aksonach. Tylko komórki Schwanna są w stanie brać udział w regeneracji i powtórnej mielinizacji uszkodzonych aksonów obwodowych.
- mikroglej (mezoglej) - aktywowany przez procesy zapalne i zwyrodnieniowe,
spełnia funkcje makrofagów
- ependyma - komórki wyściółki (ependymy) wyściełają kanał środkowy rdzenia
kręgowego oraz komory mózgu; są to komórki cylindryczne lub sześcienne, oba rodzaje z kosmkami.
RDZEŃ KRĘGOWY
- wewnętrz zbudowany z istoty szarej w kształcie litery H (ciała komórki)
- zewnątrz otoczony istotą białą (zmielinizowane aksony)
Z rdzeniem kręgowym połączone są pary nerwów rdzeniowych (31 par). a więc każdy z 62 nerwów rdzeniowych w trakcie zbli ania się do rdzenia kręgowego rozdziela się i łączy z rdzeniem kręgowym przez jeden z dwóch korzeni:
- korzeń grzbietowy - Wszystkie aksony korzeni grzbietowych (somatyczne lub
autonomiczne) należą do jednobiegunowych neuronów czuciowych. Ich ciała komórek zgrupowane są razem tuż na zewnątrz rdzenia kręgowego tworząc grzbietowy zwój rdzeniowy. Wiele grzbietowych zwojów rdzeniowych tworzy synapsy wewnątrz rogów grzbietowych istoty szarej rdzenia kręgowego
- korzeń brzuszny - Wszystkie aksony korzeni brzusznych (somatyczne lub autonomiczne)
należą do wielobiegunowych neuronów ruchowych. Ich ciała komórek zgrupowane są wewnątrz rogów brzusznych istoty szarej rdzenia kręgowego
Te, które należą do somatycznego układu nerwowego wysyłają aksony do mięśni szkieletowych Te, które należą do autonomicznego układu nerwowego połączone są ze zwojami nerwowymi, których neurony tworzą synapsy z organami wewnętrznymi.
- rogi boczne – zlokalizowane są ośrodki układu sympatycznego, tylko na odcinku Th - L
Rdzeń kręgowy znajduje się on poza czaszką w kanale kręgowym kręgosłupa. Na powierzchni rdzenia widoczne są podłużne bruzdy, dzielące rdzeń na sześć sznurów. Z przodu rdzenia znajduje się szczelina dzieląca go na dwie symetryczne części. Z tyłu - też jest dość głęboka bruzda będąca "lustrzanym odbiciem" przedniej bruzdy. Rdzeń, tak jak mózg, jest także zlateralizowany, ma swoją część prawą i lewą, z tym, że są to w pełni symetryczne, jednakowe połowy.
Wyróżnia się w nim 31 par odcinków, tzw. neuromerów: 8 szyjnych (C1-C8), 12 piersiowych (Th1-Th12), 5 lędźwiowych (L1-L5), 5 krzyżowych (S1-S5) i1 guziczny (C0), z którymi łączy się 31 par nerwów rdzeniowych - szyjnych, piersiowych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego.
Nerwy łączą się z rdzeniem za pomocą tzw. korzeni nerwowych - brzusznych i grzbietowych. Każdy z nich składa się z 5-10 nici korzeniowych, będących pęczkami nerwowymi. W korzeniach tylnych, niedaleko od powierzchni rdzenia, już poza blaszką opony twardej, w otworach międzykręgowych znajdują się zwoje rdzeniowe. Korzenie nerwów lędźwiowych, krzyżowych i nerwu guzicznego tworzą gruby pęczek, otoczony oponą twardą, biegnący ku dołowi, zwany końskim ogonem.
Pobudzenia powstałe w tych strukturach biegną zstępującymi drogami nerwowymi, z których
największe znaczenie mają drogi korowo-rdzeniowe (piramidowe) w sznurach przednich (piramidach) istoty białej rdzenia, dzięki którym człowiek może wykonywać skomplikowane ruchy dowolne. Nie mniej ważne są drogi pozapiramidowe, którymi biegną do rdzenia kręgowego pobudzenia powstałe w jądrach podkorowych. Ich wpływ na motorykę nie jest uświadomiony, nie podlega woli człowieka, polega z grubsza na korygowaniu ruchów dowolnych, czyniąc je płynnymi, dostosowując zakres ruchu do przyjętych wcześniej zamiarów.
Na granicy rdzenia przedłużonego piramidy (drogi korowo-rdzeniowe) krzyżują się, co oznacza, że prawa półkula sprawuje nadzór nad aktywnością neuronów rogu (słupa) przedniego lewego, lewa półkula kontroluje zaś aktywność neuronów prawego rogu (słupa) przedniego.
RDZENIOMÓZGOWIE (myelencephalon) (rdzeń przedłużony)
Składa się głownie z dróg nerwowych (szlaków nerwowych) odpowiedzialnych za wymianę
informacji między resztą mózgu a ciałem. Jest najbardziej tylną częścią mózgu
Twór siatkowaty (aktywujący układ siatkowaty) jest złożoną siecią prawie stu niewielkich jąder.
Zajmuje on środkowy rdzeń pnia mózgu, od tylnej granicy rdzeniomózgowia a do przedniej granicy
śródmózgowia. Jego części odgrywają rolę we wzbudzeniu - należące do tworu siatkowatego jądra są zaangażowane w kontrolę bardzo wielu funkcji: snu, uwagi, czuwania, poruszania się, utrzymania odpowiedniego tonusu mięśniowego, różne odruchy dotyczące serca, cyrkulacji krwi i oddychania. W
jego skład wchodzą liczne neurony, tworzące skupiska zwane jądrami tworu siatkowatego oraz włókna nerwowe przebiegające w różnych kierunkach ku poszczególnym częściom mózgowia.
Obszarowo twór siatkowaty przekracza granice mostu, sięgając z jednej strony (część zstępująca) -
niżej położonego rdzenia przedłużonego, a nawet szyjnej części rdzenia kręgowego, z drugiej (część wstępująca) - śródmózgowia, a nawet struktur podkorowych, usytuowanych w pobliżu kory. W tworze siatkowatym zbiegają się drogi doprowadzające pobudzenia powstałe we wszytkich narządach zmysłu, w tym płynące z rdzenia kręgowego oraz pochodzące z jąder podkorowych. Część wstępująca tworu siatkowatego rozprowadza impulsy do wszystkich pól kory, do ośrodków podkorowych, kierujących zachowaniem oraz do ośrodków kontrolujących układ autonomiczny i nadzorujących układ dokrewny.
Część zstępująca tworu siatkowatego sprawuje nadzór nad czynnością rdzenia kręgowego, wpływając na stan napięcia mięśni szkieletowych. Twór siatkowaty ma zasadniczy udział w regulacji zjawisk związanych z czuwaniem i snem, aktywując fazę czuwania.
Pamiętać należy, że w mózgu wszystko prócz szyszynki występuje w parach. Mówimy więc o tworze siatkowatym, ale tak naprawdę są dwa, po lewej i prawej stronie. Większość szlaków tam biegnących ulega skrzyżowaniu w moście. Twór siatkowaty jest anatomiczną podstawą układu siatkowatego.
Ma dwie powierzchnie: podstawną i grzbietową. Na powierzchni podstawnej widoczne są grube powrózki ciągnące się wzdłuż rdzenia, oddzielone głęboką bruzdą. Są to tzw. piramidy. W dolnej części rdzenia przedłużonego piramidy krzyżują się. W tym miejscu umownie zaczyna się rdzeń kręgowy. Z boku piramid leżą - oddzielone od nich bruzdą - sznury boczne z obecną u ich szczytu charakterystyczną wyniosłością, zwaną oliwką. Na powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego biegną pęczki włókien nerwowych. U góry rdzeń przechodzi w konary dolne móżdżku.
Rdzeń przedłużony zawiera zarówno istotę szarą, jak i istotę białą, jednak ich rozmieszczenie jest odmienne niż w mózgu: na zewnątrz jest istota biała, wewnątrz - szara. Istotę białą tworzą liczne drogi nerwowe, spośród których wyróżniają się wymienione już wcześniej piramidy, które są utworzone przez drogi rdzeniowo-korowe.
W rdzeniu przedłużonym, a dokładniej w tworze siatkowatym rdzenia, znajdują się centra kontrolujące podstawowe funkcje narządów wewnętrznych. Są tam zlokalizowane ośrodki oddychania,
naczynioruchowe i sercowe, wreszcie - ośrodki związane z czynnością przewodu pokarmowego. W
tym obszarze "centrum" stanowi jednocześnie ośrodkową część autonomicznego układu nerwowego.
Tu są jądra III i IV pary n czaszkowych
TYŁOMÓZGOWIE WTÓRNE (metencephalon)
Struktura składająca się z wielu zstępujących i wstępujących dróg nerwowych oraz części tworu siatkowatego.
- most varola (pons) - na brzusznej powierzchni pnia mózgu; położony jest pomiędzy śródmózgowiem i rdzeniem przedłużonym. rdzeń mostu zawiera część tworu siatkowatego, w tym jądra zaangażowane w procesy snu i wzbudzenia. zawiera on również duże jądra odpowiedzialne za wymianę informacji pomiędzy korą mózgu a móżdżkiem. Koordynuje lekkie napięcie mięśni
szkieletowych - tonus; uszkodzenie móżdżka powoduje ataksję – niezborność ruchowa, astenię –
szybkie męczenie się mięśni, atonię – utrata napięcia mięśniowego, astazję – drżenie zamiarowe.
Most zawiera 4 jądra n. czaszkowych /V-VIII/
- móżdżek (cerebellum) - struktura sensomotoryczna znajdująca się na grzbietowej
powierzchni pnia mózgu. Odpowiada on za koordynacje ruchów i postawę ciała. Tu docierają impulsy wzrokowe, słuchowe, przedsionkowe i somatosensoryczne, jak równie informacje o poszczególnych ruchach mięśni kontrolowanych przez mózg. Móżdżek dokonuje integracji tych informacji i stosownie do tego modyfikuje opuszczające mózg bodźce ruchowe, koordynując je i wygładzając. Uszkodzenie móżdżku pozbawia zdolności do precyzyjnego kontrolowania ruchów ciała i dostosowywania ich do zmieniających się warunków. Ruchy stają się szarpane, przesadne, nieskoordynowane, a gdy
uszkodzenie jest rozległe, niemożliwe jest nawet stanie. Móżdżek ma ścisłe fizjologiczne powiązania ze zmysłem równowagi zlokalizowanym w uchu wewnętrznym. Jest też "dystrybutorem mocy": siły skurczu mięśni szkieletowych. Móżdżek dzieli się na dwie półkule oddzielone tzw. robakiem, krótką walcowato wydłużoną strukturą. Półkule móżdżku mają liczne równolegle biegnące, wąskie zakręty, oddzielone szczelinami. Są podzielone na płaty i płaciki. Móżdżek posiada istotę szarą, czyli korę szarą oraz znajdującą się pod nią - istotę białą, tworzącą tzw. ciało rdzenne. W istocie białej znajdują się osobne skupiska istoty szarej - tzw. jądra móżdżku. Kora móżdżku jest znacznie bardziej pofałdowana niż kora mózgu. Kora móżdżku utworzona jest przez komórki nerwowe, neurony, zaś ciało rdzenne, z wyjątkiem jąder, jest utworzone przez włókna nerwowe. Te włókna formują drogi nerwowe, własne -
wewnątrzmóżdżkowe oraz drogi doprowadzające pobudzenia do móżdżku i drogi odmóżdżkowe.
Drogi grupują się, tworząc konary móżdżku: górny, środkowy i dolny, i łączą móżdżek z innymi częściami mózgowia.
ŚRÓDMÓZGOWIE (mesencephalon)
Otacza wodociąg mózgu, składa się z dwóch głównych części:
- pokrywa (tectum) - położona jest w grzbietowej części śródmózgowia. U ssaków pokrywa zbudowana jest z dwóch par guzków nazywanych wzgórkami (colliculi). Są one widoczne na
powierzchni grzbietowej pnia mózgu.
- wzgórki dolne (inferior colliculi), położone w części tylnej pokrywy, należą do
układu słuchowego
- wzgórki górne (superior colliculi), położone w części przedniej pokrywy, należą
do układu wzrokowego
U niższych kręgowców pokrywa pełni funkcje wyłącznie wzrokowe; jest ona odpowiedzialna za odruchy wzrokowe oraz reakcje na poruszające się bodźce.
- nakrywka (tegmentum) - położona jest brzusznie do pokrywy. Tworzy boki i dno
wodociągu mógu. Zawiera ona czołową część tworu siatkowatego, kilka jąder kontrolujących ruch oczu oraz liczne drogi nerwowe, jak równie trzy barwne struktury:
- istota szara okołowodociągowa (periaqueductal gray) - składa się z istoty szarej
otaczającej wodociąg mózgu (cerebral aqueduct). Zawiera ona obwody nerwowe kontrolujące
sekwencje ruchów specyficznych dla danego gatunku (reakcje walki czy parzenia się). Neurony tego właśnie obszaru posiadają równie receptory wrażliwe na działanie opiatów (np. morfiny), obniżając wrażliwość organizmu na ból
- istota czarna (substantia nigra) - zawiera neurony, których aksony dochodzą do
jądra ogoniastego i skorupy (należących do zwojów podstawy)
- jądro czerwienne (red nucleus) – wychodząca z niego wiązka aksonów stanowi
jeden z dwóch głównych układów włókien nerwowych przekazujących informacje ruchowe z kory mózgowej i móżdżku do rdzenia kręgowego. Są to skupiska perykarionów i początek drogi
piramidowej (ruchy świadome). Równolegle droga pozapiramidowa
Wodociąg mózgu jest przebiegającym przez środek śródmózgowia kanałem łączącym III komorę
mózgu z czwartą.
MIĘDZYMÓZGOWIE (diencephalon)
- wzgórze (thalamus) - duża, podwójna struktura położona na szczycie pnia mózgu i stanowi grzbietową część międzymózgowia. Jest to największa jego część. Struktura ta zorganizowana jest w dwa skupiska jąder o jajowatym kształcie; pomiędzy tymi skupiskami znajduje się komora III mózgu.
Oba wzgórza otaczają komorę III i połączone są przez zbudowany z istoty szarej most zwany zrostem międzywzgórzowym (massa intermedia), który przechodzi przez środek trzeciej komory. Na
powierzchni wzgórza znajduje się blaszka rdzenna zbudowana ze zmielinizowanych aksonów i
stanowiąca cienką warstwę istoty białej. Wzgórze zbudowane jest z wielu pełniących różne funkcje jąder, większość których wysyła swoje aksony w stronę kory mózgowej. Niektóre z tych jąder to czuciowe jądra przekaźnikowe, czyli jądra, które otrzymują informacje z receptorów czuciowych, przetwarzają je, a następnie przesyłają do odpowiednich obszarów kory mózgu, np.
- ciało kolankowate boczne (lateral geniculate nuclei) - otrzymuje informacje z oka i wysyła aksony do pierwotnej kory wzrokowej
- ciało kolankowate przyśrodkowe (medial geniculate nuclei) - otrzymuje informacje z ucha wewnętrznego i wysyła aksony do pierwotnej kory słuchowej
- inne jądra wzgórzowe wysyłają projekcje (aksony) do różnych obszarów kory mózgowej,
nie jest to jednak przekaźnictwo informacji czuciowej, np.
- jądro brzuszne boczne zbiera informacje z móżdżku i przesyła je do pierwotnej kory
ruchowej, zapewniając w ten sposób kontrolę czynności ruchowej przez móżdżek
- ośrodek podkorowego czucia powierzchniowego (bodźce ze środowiska) i głębokiego (bodźce z wnętrza organizmu); pośredniczy między ośrodkami czuciowymi rdzenia kręgowego i kory mózgowej
- podwzgórze (hypothalamus) - położone jest tuż pod przednią częścią wzgórza, stanowi ono brzuszną część międzymózgowia, po obu stronach brzusznej części III komory – stanowi dno komory III. Kontroluje autonomiczny układ nerwowy i układ wewnątrzwydzielniczy (endokrynowy), oraz organizuje przebieg zachowań odpowiedzialnych za przetrwanie gatunku (puli genowej); tak zwane poczwórne F (4xF): reakcje walki, zdobywania pożywienia, ucieczki i parzenia się Odgrywa ono ważną rolę w regulacji wielu zachowań związanych z różnymi aspektami
Motywacji. Swój wpływ sprawuje ono po części poprzez regulację uwalniania hormonów z
1. przysadki mózgowej, - która jakby „zwisa” z podwzgórza na brzusznej powierzchni mózgu. Leży na dnie mózgoczaszki w tzw. siodle tureckim. Duża część układu dokrewnego (endokrynnego)
kontrolowana jest przez hormony wytwarzane przez komórki podwzgórza. System specjalnych naczyń krwionośnych łączy podwzgórze z płatem przednim przysadki mózgowej (jej częścią gruczołową). Płat przedni przysadki mózgowej sprawuje kontrolę nad innymi gruczołami dokrewnymi. Z tego powodu jest nazywany „królem gruczołów”.
- hormony podwzgórza wydzielane są przez specjalny rodzaj komórek nerwowych nazywanych
komórkami neurowydzielniczymi (neurosekrecyjnymi) położonymi u podstawy pnia przysadki
(to struktura łącząca przysadkę z podwzgórzem)
- hormony wydzielane przez komórki neurowydzielnicze pobudzają płat przedni przysadki do
wydzielania swoistych dla siebie hormonów
Płat tylny przysadki mózgowej – (część nerwowa przysadki mózgowej) - jest w pewnym sensie przedłużeniem podwzgórza. Hormony tylnej części przysadki wytwarzane są bezpośrednio przez podwzgórze a ich wydzielanie jest bezpośrednio przez podwzgórze kontrolowane. Płat tylny przysadki wytwarza między innymi oksytocynę (która pobudza produkcję mleka i skurcze macicy podczas porodu) i wazopresynę (która kontroluje produkcję moczu przez nerki)
2. skrzyżowanie wzrokowe (część wzrokowa)
(poło one grzbietowo do przysadki) jest miejscem, w którym spotykają się
biegnące z oczu nerwy wzrokowe. Ma ono kształt litery x poniewa część aksonów nerwów
wzrokowych ulega tu skrzyżowaniu. Krzyżujące się włókna, z obu nosowych połówek siatkówki, są kontralateralne. Nieskrzyżowane włókna, z obu skroniowych połówek siatkówki, są ipsilateralne 3. ciała suteczkowate
są parą sferycznych jąder podwzgórzowych, poło onych na wewnętrznej powierzchni
podwzgórza, tu za przysadką mózgową.
- nadwzgórze – tworzy je błoniaste sklepianie komory III; różnicuje się na narządy szyszynkowe o funkcjach wewnętrznych (szyszynka) i wrażliwe na światło (narząd przyszyszynkowy:
- czołowy, - ciemieniowy)
Największą część mózgu (najmniejszą jest śródmózgowie). Bierze udział w najbardziej złożonych funkcjach mózgu:
- zawiera dwie komory boczne – na ich dnie są sploty naczyniówkowe wytwarzające płyn mózgowo -
rdzeniowy
- odpowiada za inicjowanie ruchów dowolnych
- dokonuje interpretacji wejścia sensorycznego (czuciowego)
- mediuje najbardziej złożone procesy poznawcze (uczenie się, mowa, rozwiązywanie problemów, itp.) Kora mózgowa (cortex cerebri) - jest warstwą tkanki pokrywającą półkule mózgu, bardzo
pofałdowana co zwiększa powierzchnię kory mózgu bez zwiększania całkowitej objętości mózgu.
Duże zagłębienia obecne w pofałdowanym mózgu nazywane są szczelinami, mniejsze natomiast bruzdami. Uwypuklenia pomiędzy szczelinami i bruzdami nazywane są zakrętami (tworzą płaty mózgu).
Półkule mózgowe - prawie całkiem od siebie odseparowane przez największą ze szczelin – szczelinę pośrodkową mózgu. Półkule mózgu są ze sobą bezpośrednio połączone przez kilka szlaków
nerwowych przecinających szczelinę pośrodkową mózgu nazywanych spoidłami mózgu, największym ze spoideł mózgu jest ciało modzelowate (spoidło wielkie). Dwoma głównymi punktami orientacyjnymi na bocznej powierzchni każdej z półkul są:
- bruzda środkowa mózgu / bruzda Rolanda - oddziela płat czołowy od płata ciemieniowego
- szczelina boczna mózgu / bruzda Sylwiusza - ogranicza od strony przyśrodkowej płat skroniowy Szczeliny te wyznaczają częściowo podział półkul mózgu na cztery płaty mózgu:
- czołowy – steruje czynnościami ruchowymi i psychicznymi. Uszkodzenie tego płata jest przyczyną niedowładów lub porażenia kończyn, a w niektórych wypadkach może ujawniać się zaburzeniami cech osobowości.
- ciemieniowy - bierze udział w analizie doznań czuciowych
- skroniowy – ośrodki słuchowe
- potyliczny - ośrodki wzrokowe
Wśród największych zakrętów mózgu wyróżnić można:
- zakręt przedśrodkowy (zawiera korę ruchową)
- zakręt zaśrodkowy (zawiera korę czuciową)
- zakręt skroniowy górny (zawiera korę słuchową)
Kora płatów potylicznych pełni wyłącznie funkcje wzrokowe.
Kora nowa jest najnowszą ewolucyjnie warstwą istoty szarej i zgodnie z obowiązującym kanonem dzielimy ją na sześć warstw. Posuwając się od zewnątrz w głąb tkanki mózgowej są to:
1. warstwa drobinowa (I) niewiele ciał komórek, głównie aksony i dendryty
2. warstwa ziarnista zewnętrzna (II) tu gęsto upakowane komórki gwiaździste, z rzadka równie niewielkie komórki piramidowe
3. warstwa piramidowa zewnętrzna (III) luźno upakowane komórki gwiaździste oraz średniej wielkości komórki piramidowe
4. warstwa ziarnista wewnętrzna (IV) podobna do (II). Gęsto upakowane komórki gwiaździste, lecz brak komórek piramidowych. Wyspecjalizowane są w odbiorze bodźców czuciowych ze wzgórza.
Warstwa ta jest więc szczególnie gruba na obszarach kory czuciowej.
5. warstwa piramidowa wewnętrzna (V) zawiera duże komórki piramidowe, a także luźno upakowane komórki gwiaździste. Przewodzi sygnały z kory do pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Warstwa ta jest więc szczególnie gruba na obszarach kory ruchowej
6. warstwa komórek wielokształtnych / różnokształtnych (VI) zawiera komórki piramidowe o różnych rozmiarach i luźno upakowane komórki gwiaździste
Pod warstwą szóstą występuje istota biała – zmielinizowane aksony komórek piramidowych, niewiele ciał komórek.
Istnieją dwa fundamentalnie różne rodzaje korowych komórek nerwowych
- komórki piramidowe - duże neuronami wielobiegunowymi z ciałem komórki w kształcie piramidy właśnie oraz charakterystycznym, dużym dendrytem zwanym dendrytem apikalnym. Dendryt apikalny odchodzi ze szczytu piramidy prosto w kierunku powierzchni kory. Komórki piramidowe mają też
bardzo długie aksony.
- komórki gwiaździste - małe neuronywstawkowymi (interneuronami) w kształcie gwiazdy (ich akson jest albo bardzo krótki, albo w ogóle go brak).
Wiele długich aksonów i dendrytów biegnie równolegle do powierzchni kory, pionowo przez korę nową taki pionowy przepływ informacji jest podstawą kolumnowej organizacji kory nowej neurony w danej pionowo zorientowanej kolumnie kory nowej bardzo często tworzą miniobwody poświęcone pojedynczej funkcji.
Cała kora nowe jest sześciowarstwowa lecz w różnych obszarach mózgu występować mogą różnice w grubości poszczególnych warstw.
ZWOJE PODSTAWY - skupiska komórek nerwowych znajdujące się we wnętrzu półkul mózgowych
które regulują napięcie mięśniowe oraz zapewniają kontrolę ruchów zautomatyzowanych - świadomej kontroli ruchów (dowolnych reakcjach ruchowych). Uszkodzenia zwojów podstawy wyrażają się zaburzeniami ruchowymi i postawy ciała. Szlak nerwowy biegnący z istoty czarnej śródmózgowia do prążkowia - degeneracja tej drogi nerwowej prowadzi do choroby Parkinsona (sztywność, drżenie i problemy z inicjowaniem ruchów dowolnych). Do głównych struktur układu ruchowego zwojów
podstawy należą:
- jądro migdałowate
- jądro ogoniaste
- gałka blada
Początkiem zwojów podstawy jest jądro migdałowate, które jest również częścią ukadu limbicznego.
Jądra migdałowate dają początek jądrom ogoniastym - długim strukturom - które początkowo kierują się ku tyłowi jąder migdałowatych, po czym zawracają (ku dołowi) i kierują się ku przodowi mózgu.
Każde jądro ogoniaste tworzy prawie że kompletny krąg; w środku tego kręgu, połączona z jądrem ogoniastym serią włókien, znajduje się skorupa jądro ogoniaste i skorupa tworzą razem strukturę nazywaną ciałem prążkowanym. Ostatnim elementem zwojów podstawy jest blada, cyrkularna
struktura znana jako gałka blada - umiejscowiona jest przyśrodkowo do skorupy, pomiędzy skorupą a wzgórzem.
UKŁAD LIMBICZNY jest obwodem struktur przyśrodkowych, które okrążają wzgórze. Układ ten
zaangażowany jest w regulację zachowań motywowanych (w tym 4xF). Do głównych struktur układu limbicznego należą:
- jądro migdałowate - ma rzeczywiście kształt migdała; to skupisko istoty szarej znajduje się w przedniej części płata skroniowego. Za jądrem migdałowatym znajduje się hipokamp, który ulokowany jest pod wzgórzem w przyśrodkowej części płata skroniowego
- hipokamp (róg Amona) - nie jest zbudowany z kory nowej. Znajduje się w płacie
skroniowym. Ma on tylko trzy warstwy (stopa, koryto i strzępko). Odpowiedzialny głównie za pamięć
- ciała suteczkowate
- sklepienie - które jest główną drogą nerwową układu limbicznego, otacza grzbietową część wzgórza. Zaczyna się ono w hipokampie, (w grzbietowym końcu) i wychodząc stamtąd zatacza łuk nad górną powierzchnią III komory docierając do jąder przegrody i ciał suteczkowatych (tam sklepienie się kończy).
- zakręt obręczy - jest dużym obszarem kory nowej wyścielającym przyśrodkową
powierzchnię półkul mózgowych znajdującym się tuż nad ciałem modzelowatym. Podobnie jak
sklepienie zakręt obręczy otacza grzbietową część wzgórza.
- jądro przegrody jest położonym na środkowej osi mózgu skupiskiem istoty szarej
znajdującym się na drugim końcu zakrętu obręczy. Kilka szlaków nerwowych łączy jądra przegrody i ciała suteczkowate z jądrem migdałowatym i hipokampem.
W głębi półkul znajdują się otoczone istotą białą osobne skupiska istoty szarej, nie mające bezpośredniej łączności z korą - zwane jądrami podkorowymi (jądra podstawne).
Ruch (motoryka) ma swą reprezentację także w jądrach podkorowych (jądro ogoniaste, jądro
soczewkowate, ciało migdałowate), których zadaniem jest, między innymi, wytworzenie napędu ruchowego oraz regulowanie napięcia mięśni i korygowanie (czynienie jej zgodnej z powziętym zamiarem) czynności motorycznej inicjowanej w korze.
Węch też ma swoją reprezentację w mózgu. Kora węchowa znajduje się w jego części podstawnej (pod płatami czołowymi) i jest utworzona przez położone zewnątrzmózgowo opuszki i pasma węchowe, oraz struktury znajdujące się wewnątrz mózgu. Na samym szczycie znajduje się parzysty płat węchowy zakończony parą nerwów węchowych (tzw. węchomózgowie: - opuszki, szlaki, kanały węchowe, nici węchowe). Na dnie kresomózgowia leży prążkowie złożone z ciał neuronów (prążkowie zawiera jądra podkorowe – jądro soczewkowate i ogoniaste).
Oprócz pól kory mózgowej, których rola jest wyraźnie określona, związana z poszczególnymi czynnościami organizmu, przede wszystkim z przetwarzaniem bodźców pochodzących z narządów zmysłów oraz z motoryką, jest też w mózgu tzw. kora niespecyficzna, w której dokonuje się analiza zjawisk powstających wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego. Jest to tzw. kora asocjacyjna, zlokalizowana w płatach czołowych, a także - w mniejszym zakresie - w płatach skroniowych, ciemieniowych i potylicznych. To w niej zachodzi zjawisko integracji różnych funkcji kory, czyniąc je spójnymi, adekwatnymi do powziętych zamiarów. Tam też jest przeprowadzana analiza okoliczności zewnętrznych, poprzedzająca wydanie dyrektywy (polecenia) wykonania określonej czynności. W
korze asocjacyjnej dokonywana jest analiza zasobów pamięci i tam też pamięć jest na bieżąco wykorzystywana. Częścią kory mającą istotny udział w procesie zapamiętywania jest tzw. kora stara (5% kory), zwłaszcza zaś hipokamp, położony wewnątrz mózgu.
Istota biała kory mózgowej jest utworzona przez liczne szlaki (drogi) nerwowe, łączące poszczególne części kory ze sobą oraz ze strukturami pozakorowymi mózgu. Sa więc drogi korowo-rdzeniowe, korowo-jądrowe, korowo-podkorowe, itd. Wszystkie drogi wychodzące z półkul i biegnące do innych części mózgowia mają wachlarzowaty wygląd; zbiegając się, tworzą konary mózgu.
Na synapsę składa się część presynaptyczna, końcowy (czasem o kształcie buławy) odcinek aksonu (dokładniej - błony komórkowej) i część postsynaptyczna, utworzona w przypadku motorycznej płytki końcowej przez fragment błony komórkowej włókna mięśniowego (komórki mięśniowej). Pomiędzy błonami tworzącymi synapsę znajduje się niewielka przestrzeń zwana przestrzenią synaptyczną.
Pobudzenie docierające do końcowej części aksonu uwalnia zeń określoną porcję cząsteczek
przekaźnika chemicznego, w przypadku płytki mięśniowej - acetylocholiny, który po pokonaniu przestrzeni synaptycznej wiąże się z błoną postsynaptyczną włókna mięśniowego, powodując w niej zmiany elektryczne, które z kolei inicjują złożone przemiany chemiczne wewnątrz włókna
mięśniowego.
Transmiterami (neuroprzekaźnikami) są związki chemiczne: najczęściej jest to acetyloholina (włókna cholinergiczne); noradrenalina (włókna adrenelgiczne); dopamian, serotonina. Transmitery dzielą się na pobudzające i hamujące.
Mechanoreceptory reagują na ucisk, dotyk i wibracje. W skórze są też inne receptory, np. czułe na zmiany temperatur - termoreceptory, oraz receptory bólowe, będące wolnymi zakończeniami
nerwowymi. Powstałe tam pobudzenia przewodzone są do odpowiednich ośrodków rejestrujących i generujących odpowiedź. W przypadku bodźca bólowego odpowiedź ma charakter złożony. Receptory bólowe nie adaptują się, tzn. stale pobudzane nadal sygnalizują ból. Jest to ważny mechanizm obronny organizmu.
W mięśniach i ścięgnach znajdują się wyspecjalizowane receptory, tzw. proprioreceptory, z których płyną nerwami informacje - poprzez rdzeń kręgowy - do możdżku i kory mózgowej dotyczące
położenia stawów, długości, naprężenia mięśni, czyli tzw. czucia głębokiego.
Uderzenie w ścięgno mięśnia, w którym znajduje się odpowiedni receptor czuły na rozciąganie (tzw.
wrzecionko mięśniowe) spowoduje powstanie prądu, który jest natychmiast przewiedziony przez róg tylny rdzenia do rogu przedniego. W wyniku synaptycznego pobudzenia (z udziałem przekaźnika chemicznego) neuronu ruchowego powstanie w nim prąd, który natychmiast zostanie przewiedziony do mięśnia, który z kolei wykona skurcz. Jest to klasyczny monosynaptyczny odruch (np. odruch kolanowy).
Odruch stanowi podstawowy mechanizm działania układu nerwowego. Oprócz prostych
monosynaptycznych odruchów, są też odruchy znacznie bardziej złożone, w których uczestniczą liczne neurony. Sa to odruchy polisynaptyczne z udziałem neuronów somatycznych (ruchowych i
czuciowych) oraz wegetatywnych. Czas trwania tych odruchów jest długi. Należą do nich np. odruchy obronne, takie jak odruch rogówkowy, kaszel, kichanie, albo odruchy lokomocyjne, służące do poruszania się.
Układ nerwowy autonomiczny (bez udziału świadomości) kontroluje czynności narządów
wewnętrznych. Składa się z dwóch przeciwstawnych części: współczulnej i przywspółczulnej. Ma swoje centra i część obwodową. Część centralna układu autonomicznego jest ściśle związana z ośrodkowym układem nerwowym, bowiem mieści się przede wszystkim w podwzgórzu. Część
obwodowa jest wyraźnie wyodrębniona. Znacząca część włókien przywspółczulnych biegnie w nerwie błędnym (90%), w znacznie mniejszym zakresie włókna przywspółczulne wchodzą w skład innych nerwów czaszkowych (III, VII, IX i XI). Ośrodki przywspółczulne są też w odcinku krzyżowym kręgosłupa.
Nerwy przywspółczulne tworzą tuż przed docelowymi narządami zwoje, z których wychodzą nerwy bezpośrednio już zaopatrujące narządy. Przekaźnikiem chemicznym synaps w układzie
przywspółczulnym jest acetylocholina. Układ obwodowy współczulny jest związany z piersiową i lędźwiową częścią rdzenia kręgowego; stamtąd pochodzą włókna nerwowe, zdążające do zwojów współczulnych, tworzących łańcuch po obu stronach kręgosłupa oraz do zwojów brzusznych.
Interesujące jest, że we współczulnym układzie nerwowym przekaźnikami chemicznymi są zarówno acetylocholina, jak i noradrenalina. Acetylocholina mediuje przewodzenie w zwojach, noradrenalina bezpośrednio wpływa na narządy.
Większość narządów wewnętrznych jest unerwiona zarówno przez nerwy współczulne, jak i
przywspółczulne.
Działanie układu autonomicznego bazuje na odruchach. Włókna dośrodkowe przewodzą bodźce
bólowe oraz pobudzenie z mechanoreceptorów i chemorecepotorów, włókna odśrodkowe sterują
czynnością mięśni gładkich, czynnością serca i gruczołów.
Szczególną pozycję w układzie wegetatywnym ma rdzeń nadnerczy. Jest zaopatrywany w nerwy
przedzwojowe. Sam jest narządem współczulnym, którego komórki odpowiadają komórkom
zwojowym. Wytwarza on mediatory - adrenalinę i noradrenalinę, nie wydzielanych do przestrzeni synaptycznej, lecz do krwi.
Układ autonomiczny jest niezależny od kory, co jednak nie oznacza, że kora nie ma zupełnie wpływu na jego czynność. Ma, ale nie jest to wpływ.
Układ nerwowy ma wśród innych narządów i układów ustroju pozycję centralną i jest ich
administratorem. Każda bowiem czynność czy zadanie wykonywane przez określony narząd lub układ narządów, pozostaje pod jego ścisłym nadzorem. Za pośrednictwem zmysłów, z którymi jest
bezpośrednio - anatomicznie i fizjologicznie - związany, układ nerwowy zapewnia ustrojowi możliwość komunikowania się ze światem zewnętrznym. Potrafi odbierać z zewnątrz najrozmaitsze bodźce (sygnały, informacje), przewodzić je do własnych ośrodków odczytujących ich treść, selekcjonować i wreszcie - przetwarzać w zrozumiałe dla siebie pojęcia i wyobrażenia oraz wydawać polecenia zwrotne.
Powierzchnię półkul pokrywa płaszcz mózgu
1. istota szara
- kora mózgu, głównie kora nowa o sześciowarstwowej budowie
- węchomózgowie
- hipokamp
2. istota biała zbudowana z włókien nerwowych:
- kojarzeniowych
- spoidłowych
Ośrodki AUN rozmieszczone są nierównomiernie
- brak jest włókien dwuosłonkowych /szybkich/, są one w SUN
- drogi eferentne są dwuneurinowe i występują zwoje, w SUN drogi są jednoneuronowe i nie
ma zwojów
- w synapsach mediatorem jest acetylocholina, w AUN zakończenia są cholinergiczne i
adrenergiczne (wydzielana jest noradrenalina)
AUN i SUN mają wspólne mają włókna aferentne tylko ich informację inaczej wykorzystują.
Łuk odruchowy składa się z drogi doprowadzającej, która przewodzi pobudzenia od receptora do ośrodka scalającego (mózg, rdzeń kręgowy) oraz drogi odprowadzającej, przenoszącej pobudzenia do narządu wykonawczego (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego).
- pęczek smukły – z przedniej części ciała i z kończyny piersiowej
- pęczek klinowaty – z tylnej części ciała i z kończyny miednicznej
- gałązka łącząca biała - dochodzi tylko do trzonów kręgów (odchodzi ona na samym początku gałęzi dobrzusznej). Nazwa pochodzi od osłonki mielinowej
- gałązka łącząca szara – łączy się ponownie z nerwem rdzeniowym; doprowadza włókna do
następnych włókien. Jeden neuron: - przedzwojowy (krótki), - zazwojowy (długi)
Nerw – zbiór wypustek nerwowych objętych tkanką łączną. Dodatkowo pęczek włókien otoczony jest onerwiem (jest to przedłużenie opon). Większa liczba pęczków otoczona jest nanerwiem. Specjalizacja włókien polega na kierunku przewodzenia impulsu nerwowego.
Układ nerwowy kręgowców powstaje z podłuznego wpuklenia ektodermy grzbietowej strony zarodka i ma początkowo postać rurki, leżącej w linii środkowej grzbietu. Przednia część cewki nerwowej poszerza się i dzieli początkowo na na 3, nastęnia na 5 pęcherzyków, podlegających dalej silnemu różnicowaniu.