STUDIA I MATERIAŁY

Tomasz JĘDRZEJCZAK

JAK ROZUMIEĆ RACJĘ STANU?

Jedną z definicji w obszarze polito-

by powiedzieć, że idea racji stanu,

logii, jaką trudno wyjaśnić ad hoc jest rozumiana, jako nadrzędny interes

racja stanu. Wydaje się, że wszyscy

państwa, wywołana jest potrzebą za-

wiedzą czym jest racja stanu, ale tak gwarantowania trwałości tego rodza-

naprawdę trudno zdefiniować ten ter-

ju wspólnoty, jaką stanowi państwo”2.

min. Niniejszy artykuł jest próbą od-

W przypadku państw narodowych

nalezienia racjonalnej definicji racji racja stanu jest utożsamiana z racją stanu i skategoryzowania jej w uję-

narodu3. W odniesieniu do państwa

ciu polskiej sceny politycznej oraz wielonarodowego, racja stanu staje

naszego społeczeństwa. W tym celu się racją społeczną.

sięgnięto do historii oraz do próby

Przyjmuje się, że pierwszy raz roz-

ujęcia wielu terminów korespondują-

patrywany termin pojawił się w liście

cych z racją stanu.

włoskiego zakonnika i humanisty

Spróbujmy zdefiniować w takim Giovanni Della Casa do Karola V4

razie, czym jest racja stanu1? „Z teo-

około roku 1525. Jednak dopiero po-

retycznego punktu widzenia można nad sześćdziesiąt lat później Giovan-

1 Terminu „racja stanu” użył po raz pierwszy Włoch Giovanni Botero (1544-1617) w swej książce Della Ragion di Stato z 1589 roku.

2 H. Groszyk, Z problematyki pojęcia i funkcji racji stanu, (w) Racja Stanu. E. Olszewski (red.), Wyd. UMCS. Lublin 1989, s. 10

3 Ibidem, s 11

4 Cz. Maj, Teoretyczne aspekty racji stanu, (w) Ibidem. s. 26

73

Jak rozumieć rację stanu?

ni Botero napisał dzieło pt. „Ragion stwę społeczną (stan szlachecki)11, di stato”, które zostało wydane w We-ale również obowiązek utrzymania

necji w 1589 r.5.

przejeżdżającego władcy, jego świ-

Średniowiecze przyniosło cały ty, dostojników i niższych urzędni-

szereg rozważań nad zagadnienia-

ków. Po pewnym czasie pojawiły się

mi korespondującymi z racją stanu. stwierdzenia takie jak: stan obiektu, Dopiero w XIX wieku w naszym psychiczny, wyjątkowy, wojenny

społeczeństwie zaczęto zajmować itd. Jednak była też konotacja z pań-

się tą problematyką. Wtedy rozważa-

stwem, poprzez takie stwierdzenia jak

no również takie terminy jak: dobro sekretarz stanu, zdrada stanu, zamach

narodowe6, rozum stanu7, instynkt stanu i rozpatrywane tu odpowiednio

polityczny8. Koniec XIX wieku to mąż stanu i racja stanu.

czas emancypacji myśli politycznej.

„Pojęcie racji stanu należy do tych

Terminem racja stanu posługiwał się pojęć rzeczywistości, teorii i prakty-

sam Józef Piłsudski, który próbował ki politycznej, które mają mnóstwo

również go sprecyzować9.

znaczeń i wiele zależy od tego, jak

Wiek XX przyniósł rozszerzoną je zdefiniujemy. Znamy takich teore-

debatę dotyczącą racji stanu. Dla jed-

tyków i polityków, którzy posługują

nych była to świadomość społeczna, się pojęciem racji stanu nie tylko do

dla innych rozumowanie w katego-

opisu nowożytnej polityki, ale także

riach państwa, z kolei jeszcze inni do wydarzeń ze starożytności czy śre-

uważali, że jest to po prostu interes dniowiecza. Zatem jeśli zdefiniujemy państwa10.

odpowiednio pojęcie racji stanu, to

Zanim zaczniemy definiować poję-

będziemy mogli mówić o racji stanu

cia racja stanu, należy się zastanowić, Polski jagiellońskiej, piastowskiej

czym jest stan? Jak go rozumieć, czy czy dzisiejszej. Tak więc w tym sen-

jest to kategoria instytucjonalna, czy sie wspomniane pojęcie jest bardzo

symboliczna? Stan w polskim języku elastyczne i poddaje się różnym defi-

posiadał i nadal posiada wiele zna-

nicyjnym zabiegom. Polskie rozumie-

czeń. Mianem stanu określano war-

nie racji stanu jest o tyle ciekawe, że

5 J. Malarczyk, Racja stanu w ujęciu Giovanniego Botero, (w) Problemy teorii i filozofii pra-wa, Lublin 1985, s. 162-172

6 J. Szujski, Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważaniu w chwili obecnej <Kraków 1867> (w) Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich, (red.) <.

Król, Warszawa 1985, s. 59

7 Ibidem s. 60

8 Ibidem s.61

9 Cz. Maj, Teoretyczne… op. cit. s.27

10 L. Malinowski, Racja stanu – jak ją dziś rozumieć? „Edukacja Polityczna” 1983 cz. 3, s.

244-246

11 Z. J. Pietraś, Racja Stanu w polityce zagranicznej państwa, (w) Racja… op. cit. s. 39

74

STUDIA I MATERIAŁY

samo pojęcie racji stanu przez wiele „racja stanu, jako wartość związana

stuleci w Polsce nie funkcjonowało. ściśle z państwem, która ma na uwa-

Istniało państwo jagiellońskie, istnia-

dze przede wszystkim jego dobro

ła Rzeczpospolita, a jednak obywa-

i interes, oddziaływuje niewątpliwie

no się bez pojęcia racji stanu, mimo na sposób pojmowania tych wartości,

rozbudowanego życia politycznego przyczyniając się do ich pewnej rela-

i rozwiniętej kultury obywatelskiej. tywizacji, uwzględniając zawsze kon-

Pojęcie racji stanu było raczej trakto-

kretną sytuację historyczną”13.

wane jako pojęcie obce, dobrze opisu-

Spójrzmy, jak się kształtuje pojęcie

jące relacje występujące w państwach interesu narodowego (państwowego)

absolutnych, gdzie interes władcy oraz dobra publicznego? Narodowcy

jest równoznaczny z interesem pań-

opisują interes narodowy niemalże

stwa i wszystko jest temu interesowi w ujęciu nacjonalizmu. „Interes naro-

podporządkowane. Takiego myślenia dowy obejmuje m.in. trwanie narodu,

w zasadzie w Polsce nie było, poza jako zbiorowości (przeciwdziałanie

kilkoma marginalnymi przypadkami. wynaradawianiu i dyskryminacji),

Myślenie o państwie, czy wspólnocie dążenie do nieskrępowanego rozwo-

lokalnej miało dużo szerszy wymiar. ju osobowego, kulturowego i eko-

Pojęcie racji stanu w języku polskim nomicznego (poprzez odpowiednie

pojawia się pod koniec XIX wie-

regulacje prawne), prawo narodu

ku, zaczyna być używane najpierw do samostanowienia (posiadanie

w sensie negatywnym, a potem rów-

możliwie jak najszerszej autonomii,

nież w pozytywnym. Z czasem tak a najkorzystniej własnego państwa),

mocno wrosło ono w polski dyskurs interesy ekonomiczne, dążenie do

polityczny, iż dzisiaj na początku XXI monoetniczności w państwie, dąże-

trudno wyobrazić sobie język debaty nie do skupienia wszystkich teryto-

publicznej albo teorii politycznej, bez riów zamieszkałych przez dany naród

tego pojęcia”12.

w jednym państwie oraz ekspansje

Racja stanu niesie za sobą pewne narodu (terytorialną, etniczną i kultu-

uznane wartości, które naród, czy rową)”14.

społeczeństwo wyznaje. Wartości

Czy racja państwa jest zawsze racją

te są kluczem do zrozumienia istoty narodu? Niekoniecznie. „Odmiennie

racji stanu. Zgodnie z powyższym kształtować się może relacja między

12 A. Rzegocki, Czym jest polskie pojmowanie racji stanu, Wywiad M. Kędzierskiego. Za strona internetową(27.01.2009): http://www2.teologiapolityczna.pl/index.php?option=com_

content&task=view&id=505&Itemid=113

13 H. Groszyk, Z problematyki... op. cit. 12

14 A. Łączki – Blog. Interes narodowy. Za stroną internetową (22.01.2009): http://lacki.blog.

onet.pl/2,ID252382719,index.html

75

Jak rozumieć rację stanu?

racją państwa a racją narodu w przy-

dostępne, dostarczane w takiej samej

padku ucisku narodowego i walki na-

ilości i takiej samej jakości wszyst-

rodowo–wyzwoleńczej oraz dążenia kim konsumentom znajdującym się

narodu, lub narodów do posiadania w strefie jego oddziaływania np.:

własnego państwa. Wówczas dojść infrastruktura drogowa, oświetlenie

może do rozbieżności między oboma ulic, parki miejskie, domy kultury, in-

racjami”15. W Polsce ta prawidłowość frastruktura edukacyjna infrastruktu-

wystąpiła. W czasach zaborów nie-

ra służby zdrowia, czyste powietrze,

którzy historycy uważali, że interes publiczna telewizja17.

narodu, a więc przetrwanie nie jest

Dychotomia pomiędzy interesem

równoznaczny z interesem państwa narodowym, a państwowym oraz

(powstanie nowego tworu państwo-

dobrem narodowym i dobrem pań-

wego). Sądzili oni, że powstanie może stwowym (publicznym) wielokrotnie

unicestwić naród w owym czasie.

składała się na debaty na temat racji

Zgodnie z powyższym interes pań-

stanu. Pojawiły się pojęcia, które bro-

stwowy jest powodowany potrzebą niły obydwu tych podejść. Z jednej

funkcjonowania i ciągłego rozwoju strony nacjonalizm, z drugiej propań-

kraju. Potrzeby polityczne zdrowego stwowość.

państwa pokrywają się z potrzebami

Nacjonalizm pojawił się w rewo-

jednostek. Państwo to potrzeby w uję-

lucyjnej Francji, wśród jakobińskiej

ciu makrospołecznym. Jednostka lewicy. Ta ideologia była również pod-

w mikrospołecznym. Jednakże tożsa-

glebiem do fanaberii rasowych Adolfa

mość tych interesów świadczy o ho-

Hitlera i do wybuchu II wojny świa-

mogeniczności państwa i właściwie towej. Pojęcie nacjonalizmu oznacza,

funkcjonującego społeczeństwa16.

bowiem uznanie narodu za rzecz nad-

Dobro publiczne ma charakter za-

rzędną w polityce państwa. W polskich

równo materialny, jaki i nienamacal-

warunkach nacjonalizm miał trochę

ny. Definicję ekonomiczną dobra pu-

mniej radykalne założenia. Było to po-

blicznego przedstawiają m.in. progra-

czucie przynależności narodowej, po-

my przygotowane do absorpcji przez siadanie świadomości narodowej oraz

Polskę funduszy unijnych. Definicja krzewienie idei narodowych18.

ta mówi, że „poprzez dobro publicz-

Z kolei postawa propaństwowa

ne rozumie się dobra powszechnie gloryfikuje rolę państwa. Państwo jest

15 Cz. Maj, Teoretyczne… op. cit. s. 28

16 J. Nocoń, A. Laska, Teoria polityki, Wyd. WSP TWP, Warszawa 2005, s. 156

17 Definicja stworzona na potrzeby wdrażania programów unijnych, a dokładniej Zintegro-wanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w poprzednim okresie programowania 2004–2006.

18 J. Szacki „Znak” 1997, nr 3; B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu.

76

STUDIA I MATERIAŁY

nadrzędne względem narodu. Naj-

możliwa jest identyfikacja terytorial-

ważniejsze jest dobro i przetrwanie na, przywiązanie do ziemi, a więc Oj-

państwa. Państwowcy określają się czyzny.

miłośnikami stanu, zwolennikami pra-

Z tego punktu widzenia, można

wideł demokratycznych, strażnikami wyciągnąć wniosek, że Ojczyzna jest

konstytucji i obowiązujących ustaw. ściśle skorelowana z terytorium, na

Wyrażają bezwarunkową aprobatę do którym zamieszkuje dana etnozbioro-

instytucji państwa, deklarują poszano-

wość. Istnieje również symbolika Oj-

wanie trójpodziału władzy itd. Z tego czyzny w ujęciu politycznym20. Ina-

punktu widzenia państwowców moż-

czej mówiąc narody bez ziemi cały

na by uznać za demokratów. Nacjo-

czas odwołują się do społeczności

naliści jawią się, jako zwolennicy międzynarodowej o wydzielenie im

rządów autorytarnych. Jednak jest to ich Ojczyzny.

duże uproszczenie.

Na koniec warto przyjrzeć się ra-

Warto byłoby przyjrzeć się jesz-

cji stanu w ujęciu, które najczęściej

cze pojęciu bardzo blisko związane-

pojawia się przy okazji jej definiowa-

mu z racją stanu. Chodzi mianowicie nia. Chodzi mianowicie o rację stanu

o Ojczyznę. Jak ją definiować, czym w polityce zagranicznej. Wychodzimy

jest Ojczyzna i czy chodzi tu tylko z założenia, że polityka zagraniczna o wymiar terytorialny? Jakie są rela-to polityka zewnętrzna i wynika ona

cje narodu i państwa w odniesieniu bezpośrednio z polityki wewnętrznej,

do Ojczyzny?

a wiec z racji stanu danego państwa.

„Kraj (ojczyzna) i naród są kore-

„Zewnątrzpolityczną rację stanu moż-

latami, nawet, jeśli większość człon-

na określić, jako system interesów

ków narodu nie zamieszkuje w swo-

odnoszących się do interakcji uczest-

im kraju, jak w przypadku narodu nika stosunków międzynarodowych

irlandzkiego i żydowskiego”19. Oj-

z jego środowiskiem wewnętrznym.

czyzna to kraj, terytorium państwa, Pojęcie to jest, więc ściśle powiązane

w którym zamieszkuje naród. O ile z „interesami międzynarodowymi”21.

można się zgodzić, co do pierwszej W takim razie jak zdefiniować interes

części ww. stwierdzenia, o tyle druga międzynarodowy? Tak jak w przy-

budzi kontrowersje. Kraj może być padku interesu państwa, stan potrze-

zamieszkiwany przez różne nacje. by, bądź niedobory, tyle, że w uję-

Mamy wówczas do czynienia z pań-

ciu stosunków międzynarodowych

stwem wieloetnicznym. Jednocześnie (międzypaństwowych). Można, więc

19 S. Ossowski, Przemiany wzorów we współczesnej ideologii narodowej, (w) S. Ossowski, O Ojczyźnie i narodzie. Wyd. PWN, Warszawa 1984, s. 139-144

20 J. Kilian, Wspólnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Wyd. PAN. Warszawa 2004, s. 183

21 Z. J. Pietraś, Racja… op. cit. s. 43

77

Jak rozumieć rację stanu?

powiedzieć, że „w ujęciu normatyw-

powiedzieć przede wszystkim, że jest

nym zewnątrzpolityczna racja stanu ono nieostre i znacznie częściej poja-

obejmuje zatem przetrwanie państwa wia się w encyklopediach i słowni-

oraz zachowanie jego tożsamości”22. kach politologicznych niż w pracach

Jest to realizacja interesów państwa naukowych.

poprzez służby dyplomatyczne.

Należy zwrócić uwagę, że czym

Powstaje, więc pytanie, czy orga-

innym racja stanu jest dla Polaka, Ro-

nizacje międzynarodowe, jako pełno-

sjanina, czy Niemca. Mało tego w ob-

prawny podmiot stosunków między-

rębie jednej etnozbiorowości można

narodowych mogą posiadać swoją również rozróżnić inne rozumienie

rację stanu. Wydaje się jednak, że tego terminu. Inaczej rację stanu będą

„niewątpliwym podmiotem zewnątrz-

odbierać liberałowie, a inaczej konser-

politycznej racji stanu jest państwo, watyści. Inaczej młodzi, a inaczej sta-którego podstawowe interesy nie mu-

rzy. Kategoryzacja pojęcia racja stanu

szą ograniczać się do egzystencji, ale powoduje, że jest ono nieostre. Moż-

mogą treściowo pokrywać się z in-

na, więc powiedzieć, że jest to pewne

nymi typami interesów międzynaro-

dążenie do jednakowego, pozytywne-

dowych. Przypisywanie „racji stanu” go odbioru rzeczywistości i obranej

całej społeczności międzynarodowej, przez dane państwo drogi. Dobrze

blokom polityczno-militarnym, re-

jest, jeżeli racja stanu jest jasno zdefi-

gionom, ruchom politycznym, czy niowana i społeczeństwo ją podziela.

korporacjom transnarodowym jest Źle, jeśli trudno ją określić i nie ma

jednak nieuzasadnione. Podstawowe jasnej definicji w społeczeństwie.

interesy takich uczestników stosun-

Kto więc kreuje rację stanu, jacy

ków międzynarodowych są, bowiem ludzie ją rozwijają i dostosowują do

funkcją racji stanu państw…”23. Nie bieżących wydarzeń politycznych

oznacza to jednak, że w/w podmioty oraz społecznych? Takich dzieł mogli

stosunków międzynarodowych nie dokonać tylko ludzie wielcy. To mę-

mają swoich racji i interesów. Pro-

żowie stanu. Jednak warto również

wadząc politykę, wchodząc na are-

pamiętać, że kreacją racji stanu mogą

nę stosunków międzypaństwowych się zajmować politycy kierujący się

same się zidentyfikowały, jako intere-

nienawiścią lub ksenofobią. Wtedy

sariusze.

racja stanu może służyć jako uspra-

Bilansując rozważania na temat wiedliwienie zła oraz agresji wobec

konstrukcji pojęcia racji stanu, należy innych.

22 Ibidem s. 47

23 Ibidem s. 44

78