starzenia Się
Autor: Andrzej Sobczak, Pedagogika Zaoczna, Rok I, Grupa IV, ul.Hallera 150/5, 53-203
WROCŁAW, tel.0 603 719 548, 0 504 126 904
Słowa kluczowe: teorie starzenia się, teoria mechanistyczna, teorie zaburzeń DNA/RNA, teorie nie-DNA, teoria akumulacji błędów, teoria pierwotnego błędu, teoria przypadkowego błędu, teoria zegara molekularnego, teoria wolnorodnikowa, teoria autoimmunizacji, teoria usieciowania, teoria promieniowania jonizującego, teoria szybkości Ŝycia, teoria zaprogramowanej śmierci, teoria opakowania genu
Treść: Praca stanowi próbę krótkiego podsumowania róŜnych współczesnych teorii starzenia się, z których większość zawdzięcza swoje pojawienie się osiągnięciom genetyki.
" Starość jest tylko na poły tak przyjemna, jak nie miał naszego szczęścia (?) obserwacji
skłonni bylibyś my są dzić , w kaŜ dym razie na własnym ciele procesów inwolucyjnych.
wiąŜ e się ona z powolnym rozkładem ciała, Jego organizm z nikłą szansą przeŜycia
owej maszyny, z którą w swym szaleń stwie się stanął do walki z jedną z licznych chorób,
utoŜ samiamy. 1"
nękających ludzkość od niepamiętnych
Carl Gustav Jung
czasów, by w wieku 35 lat zostać
pochowanym bezimiennie w masowym
WSTĘP
grobie ofiar epidemii.
Słowa,
które
odnajdujemy
we
Jak
zauwaŜają
autorzy
jednego
z
wspomnieniach wielkiej miary lekarza
podręczników
medycyny
geriatrycznej:
dusz,
jednego
z
"patriarchów"
" ludzie starzy tworzą obecnie najwię kszą psychoanalizy, dotykają doświadczenia,
pojedynczą
grupę
odbiorców
ś wiadczeń
nad którym nie mógł do końca zapanować
medycznych i socjalnych i tak bę dzie, nawet w jak dotąd Ŝaden lekarz, takŜe ci, którzy za
jeszcze
wię kszym
zakresie,
przy
koń cu
swoją specjalność obrali leczenie ciała, nie
stulecia2". Na przestrzeni ostatnich 10 lat duszy. Przez wieki zresztą do problemu
mamy okazję obserwować równieŜ w
leczenia człowieka podchodzono raczej
Polsce te same tendencje, które są
nie rozdzielając wyraźnie cielesnego i
udziałem
wszystkich
rozwiniętych
duchowego
aspektu
istoty
ludzkiej,
społeczeństwa
zachodniego
kręgu
zgodnie z kto wie czy nie mądrą
kulturowego.
maksymą, iŜ ciało ludzkie jest duszą, tak
jak ją widzą zmysły.
" Czasu jest coraz mniej. W Europie Zachodniej
starzeje się pokolenie, które wchodziło w Tym
nie
mniej
to
jednak
dopiero
dorosłość w latach 60. Odrzucenie przez współczesnej,
"nieholistycznej"
generację baby boomers tradycyjnego stylu medycynie,
na
przestrzeni
zaledwie
Ŝ ycia i zwią zanego z nim systemu wartoś ci ostatniego
stulecia,
udało
się
skoń czyło
się
awarią
mechanizmu
dramatycznie przedłuŜyć ludzkie Ŝycie.
wymienialnoś ci pokoleń [...]. Europa starzeje Nie da się ukryć, iŜ statystycznie biorąc
się prawie dwa razy szybciej niŜ USA. Do 2050
wielu z nas (w tym autor niniejszej pracy,
r. juŜ co czwarty Brytyjczyk bę dzie miał 65 lat l.36)
a
w
świecie
cywilizacji
[...]. Jeś li ta tendencja się utrzyma, za 100 lat zachodnioeuropejskiej
powoli
chyba
Włosi znikną jako naród. 3"
większość ludzi, z racji starzenia się
społeczeństw, zawdzięcza dziś Ŝycie
W
takich
to
okolicznościach
-
współczesnym lekom i nauce. Zaledwie
perspektywie, iŜ niewątpliwie przyjdzie
dwieście lat temu, genialny kompozytor
nam się z problemem starości zmierzyć
Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791)
jeszcze nie raz i nie tylko mając do
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.2
czynienia
z
własnym,
pojedynczym
wieku przez niemieckiego biologa Augusta
przypadkiem, warto rozwaŜyć czym jest
Weismanna, jednocześnie zwraca uwagę
starość i jakie istnieją aktualnie teorie
na pułapki prostego rozmumowania, Ŝe
starzenia się i umierania.
niszczenie moŜe być powodem starzenia.
Muszka, u której zuŜycie skrzydeł w
TEORIE MECHANISTYCZNE
efekcie intensywnego latania zdaje się być
podstawową przyczyną śmierci, wcale nie
Znana z pewnością cytowanemu na
starzeje się wolniej po usunięciu skrzydeł.
wstępie
niniejszej
pracy
profesorowi
ZuŜycie
poszczególnych
organów
Jungowi,
jako
lekarzowi
niezwykle
organizmu (skrzydeł) wydaje się być
dbającemu o przestrzeganie racjonalnych i
często skutkiem raczej, aniŜeli przyczyną
empirycznych
metod
badań
-
starzenia.
mechanistyczna teoria (lub jak to ujmują
Brocklehurst i Allen, autorzy podręcznika
Organizm zwierzęcy stanowi w ujęciu
dla studentów medycyny - analogia)
teorii mechanistycznej niezwykle złoŜony
starzenia się przedstawia się następująco:
mechanizm biologiczny, którego stan Ŝycia
charakteryzują
dwie
podstawowe
" Organizm
ludzki
moŜ e
być
słusznie
właściwości:
traktowany po prostu jako jeden z rodzajów
mechanizmów:
silny
swą
złoŜ onoś cią
i
-zdolność do reprodukcji
wytrzymałoś cią , ale bę dą cy maszyną , skazaną na znoszenie losu kaŜ dej maszyny, która jest
-zdolność do uzyskiwania energii ze
stale w uŜ yciu, a wię c wcześ niej lub póź niej środowiska
zewnętrznego
i
ujawniają cej wady, zuŜ ycie i ostateczne wykorzystywania jej w uporządkowany
przerwanie
działania,
jeŜ eli
nie
ma
sposób
minimalnego programu obsługi i naprawy. 4"
PoniewaŜ wymienione właściwości Ŝywych
Michael Fossel, w ksiąŜce poświęconej
organizmów zaleŜą od unikalnej zdolności
perspektywowom
walki
z
procesami
do syntezy białek, niemal wszystkie
starzenia5, cytuje profesora gerontologii
współczesne teorie starzenia się skupiają
Boba
Arkinga,
który
stwierdza,
Ŝe
uwagę na systemie kodowania białek, w
" najbardziej
podstawowym
procesem
którym
to
dokonują
się
pewne
starzenia, który moŜ emy dziś zidentyfikować , nieodwracalne zmiany.
jest
spadek
zdolnoś ci
organizmu
do
naprawiania, utrzymywania i zastę powania".
Wysnuwane
w
tym
zakresie
teorie
sugerują
pojawianie
się
uszkodzeń
Brocklehurst i Allen wymieniają trzy
mechanizmów
produkcji
białek
lub
poziomy starzenia się człowieka:
istnienie
hipotetycznego
zegara
molekularnego, działającego zgodnie z
-w komórkach (co odpowiada psuciu się
Ŝartobliwą
(albo
ponurą,
jeśli
nie
materiału maszyny, zmęczeniu metalu,
przepadamy za cynizmem) definicją Ŝycia,
gniciu drewna itp.)
jako
przewlekłej
choroby
o
złych
rokowaniach, gdyŜ zawsze kończy się
-w narządach (co odpowiada defektom
śmiercią.
poszczególnych części maszyn, np.świecy
zapłonowej silnika spalinowego)
Niektóre z tych hipotez przedstawia
podręcznik Brocklehursta i Allena.
-w tkankach (co porównać moŜna z awarią
pewnych
układów
maszyn,
np.
ZABURZENIA DNA/RNA4
elektrycznego - zasilającego rozmaite
części mechanizmu, np. układ krwionośny
Zjawisko
uszkodzenia
mechanizmu
w ludzkim ciele)4.
syntezy białka w sposób maksymalnie
uproszczony przedstawia się jako:
Największy sceptycyzm względem teorii
mechanistycznych wydaje się ujawniać
1/ DNA tworzy RNA
Leonard
Hayflick.
W
ksiąŜce
2/ RNA tworzy białko
przedstawiającej
procesy
starzenia6
przypomina, iŜ podejrzenie, Ŝe organizmy
Ad
1/
Pierwszy
etap
opisanego
Ŝywe
umierają
na
skutek
zuŜycia
powyŜszym schematem procesu polega
sformułowane zostało juŜ pod koniec XIX
na tzw.transkrypcji DNA na RNA i w ten
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.3
sposób utworzeniu komplementarnej kopii
powstające
z
wiekiem
organizmu
informacji zawartej w DNA - hipotezy
poprzeczne wiązania w DNA (teorie
dotyczące tego etapu określa się mianem
usieciowania) utrudniają w efekcie jego
hipotez pierwotnego błędu. Na skutek
poprawne
odczytywanie.
Skutki
działania wolnych rodników (Hayflick,
podobnego zjawiska, jednak na wyŜszym
teoria
wolnorodnikowa7)
wskutek
poziomie - białek, oglądać moŜemy
napromieniowania
lub
działania
porównując ze sobą elastyczność skóry
określonych
związków
chemicznych
dwodziesto- i osiemdziesięciolatka. Stara
indukujących
mutacje,
dochodzi
do
skóra jest twardsza i mniej elastyczna w
zatarcia czytelności kodu genetycznego.
efekcie
większego
usieciowania
cząsteczek kolagenu (Hayflick11).
Słabość niniejszej teorii wynika z trudności
w odnalezieniu i udowodnieniu wpływu na
Ad 2/ Błedy drugiego etapu tworzenia
starzenie
się
organizmu
endo
lub
białka na podstawie RNA opisywane są
egzogennych przyczyn uszkodzeń DNA.
tzw.
teoriami
nie-DNA.
Aminokwasy,
Zgodni w tym względzie są zarówno
których ok.300 składa się na białko,
Brocklehurst i Allen, jak i Hayflick. Ostatni
przenoszone są na "miejsce montaŜu" z
z wymienionych autorów przytacza opinię
pomocą RNA. Konsekwencje fizjologiczne
hiszpańskiego
biogerontologa
Jaime
błędnej syntezy aminokwasów zaleŜą od
Miquela, sugerującą, iŜ wolne rodniki,
tego,
czy
dotykają
one
waŜnych
które powstają w wyniku naturalnych
czynności,
np.aktywnych
centrów
procesów
metabolicznych,
uszkadzają
enzymów.
cząsteczki
organizmów
Ŝywych
a
akumulujące
się
z
biegiem
czasu
Do błędów powyŜszych dochodzić moŜe
uszkodzenia
(akumulacja
odpadów8)
przypadkowo (hipotezy przypadkowego
wywołują starość. Chrakterystyka wolnych
błędu), przy czym błędy te z racji zdolności
rodników przedstawia się następująco:
do samopowielania prowadzić mogą do
swego rodzaju katastrofy błędów (śmierci).
" Wolne rodniki, to czą steczki z jednym Jak pisze John J. Medina: " Wielkie
niesparowanym elektronem na zewnę trznej
organizmy umierają , poniewaŜ nie potrafią powłoce
elektronowej.
Ten
elektron
przeciwstawić
się
niszczycielskiej
sile
nieustannie poszukuje partnera, nawet jeś li ś rodowiska" 12. Np.kumulujące się mutacje musiałby wykraść go z innej czą steczki i tym somatyczne
limfocytów,
komórek
samym ją uszkodzić" (Michael Fossel9).
odpowiedzialnych za nadzór nad tym co
obce i własne w organizmie, obserwowane
Fossel
zauwaŜa,
Ŝe
paradoksalnie
jako wzrost ilości autoprzeciwciał w
najpowszechniejszym
w
naszych
organizmach ludzi starych, stanowią w
organizmach
wolnym
rodnikiem
jest
efekcie przyczynę starzenia się (teoria
pierwiastek najbardziej niezbędnym nam
autoimmunizacji). Choroby związane z
do
Ŝycia,
tlen,
który
w
postaci
autoimmunoagresją dotykają nie tylko
cząsteczkowej (dwuatomowej) wchodzi w
ludzi starszych13.
skład Ŝyciodajnego powietrza, podczas
gdy w pojedynczych atomach bywa
ZEGAR MOLEKULARNY
śmiertelnie zabójczy10.
Być moŜe najbardziej sensacyjną i chyba
Spośród licznych hipotez o rodnikach
najbardziej obiecującą teorią starzenia jest
najbardziej przystępną dla laików wydaje
opisywana m.in. przez Michaela Fossela
się
teoria
wpływu
kosmicznego
teoria
zegara
molekularnego.
Fossel
promieniowania
jonizującego,
któremu
powołuje się wielokrotnie na odkrycie
poddany jest w kaŜdej chwili kaŜdy
Hayflicka, który pierwszy zauwaŜył, iŜ
ziemski organizm a które wywołuje
komórki Ŝywego organizmu mogą dzielić
przypadkowymi trafieniami w zdolne do
się tylko ograniczoną, ściśle określoną
podziału komórki, nienaprawialne błędy,
ilość
razy.
Liczba
wspomnianych
powielane z kolei w mechanizmach
podziałów jest stałą charakterystyczną dla
replikacyjnych bez końca.
róŜnych typów komórek, zaleŜną od wieku
oraz gatunku organizmu, z którego
Istnieją równieŜ liczne podejrzenia w
komórka
została
pobrana
(stała
stosunku do endogennych czynników
Hayflicka14).
utrudniających prawidłowy odczyt kodu
DNA, jak choćby pogląd, iŜ samoistnie
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.4
Kluczowej roli tzw.telomerów w tym
rozmaitych sekwencji genów potrafiących
procesie zaczęto dopatrywać się w latach
w sposób istotny wpływać na zakres Ŝycia
siedemdziesiątych. Palma pierwszeństwa
komórek ciała. Wg autora "Zegara Ŝycia"
naleŜy w tym względzie do rosyjskiego
istnieje prawdopodobieństwo, iŜ nosimy w
uczonego Aleksjeja Ołownikowa15,16. W
sobie tzw.samobójcze geny, podlegające
trakcie procesu replikacji komórki ciała
w pewnym momencie naszego Ŝycia
ulegają niemal doskonałemu powieleniu
samoistnemu
uaktywnieniu,
czego
wraz z samym chromosomem, co ciekawe
skutkiem jest degeneracja a następnie
jednak, z licznych powodów telomery, jak
śmierć ciała.
nazwano
zakończenia
cząsteczek
Argumentem
na
poparcie
teorii
chromosomów,
z
kaŜdym
kolejnym
zaprogramowanej śmierci jest fakt, iŜ
pokoleniem ulegają skróceniu. Dzieje się
selektywne włączanie genów decyduje o
tak w przypadku wszystkich rodzajów
zróŜnicowaniu komórek naszego ciała.
komórek
ludzkiego
ciała,
z
jednym
ChociaŜ prawie kaŜda komórka zawiera
wyjątkiem: komórek linii płciowej. ChociaŜ
pełną informację genetyczną na temat
telomery nie niosą istotnych informacji,
całego organizmu, to jednak w procesie
spełniając
m.in.
rolę
"zderzaka"
kształtowania
się
poszczególnych
chroniącego istotną, bo informacyjną
organów ciała (np.wątroby, lub oka)
część chromosomu przed autoamputacją,
aktywowana
jest
wybiórczo
jedynie
to jednak wraz z całkowitym skróceniem
niewielka, raz ta a raz inna część
telomeru następuje śmierć komórki. W
genomu20. Przedmiotem zainteresowania
znalezieniu
sposobu
na
zachowanie
stają się zatem mechanizmy aktywacji
długości telomerów naukowcy upatrują
bądź supresji informacji zawartych w
szansy na przedłuŜenie Ŝycia. Fossel
genomie, co z kolei naprowadzić ma
zwraca uwagę, iŜ powinniśmy w tym
badaczy na trop genu (lub genów)
miejscu uczyć się od samej natury,
uruchamiającego procesy inwolucyjne.
podając trzy przykłady nieśmiertelności:
SZYBKOŚĆ śYCIA
-pewnej bakterii Ŝyjącej w naszych jelitach
a nie posiadającej wcale telomeru
Ciekawą koncepcję starzenia przedstawia
Leonard Hayflick21 pod nazwą teorii
-wirusa powodującego zapalenie gardła,
szybkości
Ŝycia,
podsumowując
ją
którego
genom
mówiąc
w
duŜym
zdaniem, "Ŝyjesz szybko, umrzesz młodo".
uproszczeniu nie pozwala na skracanie
Słowa te przywodzą na myśl inną
telomeru
maksymę, zacytowaną w kultowym filmie
Ridleya Scotta, w którym bohater-android,
-komórek linni płciowej, które potrafią
w odpowiedzi na pytanie o przyczynę
uzupełniać
"obcięte"
końcówki
swojej przedwczesnej śmierci, z ust
chromosomów17.
bezsilngo
inŜyniera
genetyka
słyszy
odpowiedź: "bogowie Ŝyją krótko" 22.
Medina wspomina niestety, iŜ badaczom
znane
są
przykłady
organizmów
W
początkach
XX
wieku
niektórzy
starzejących
się
mimo
zachowania
badacze (Max Rubner, Paymond Pearl,
długości
telomerów,
co
stanowi
Ruth De Witt Pearl) zauwaŜyli, Ŝe większe
niewątpliwie argument dla przeciwników
zwierzęta Ŝyją dłuŜej zuŜywając mniej
niniejszej teorii18.
energii przypadającej na gram tkanki i
doszli
do
wniosku,
Ŝe
zwierzęta
przychodzą na świat z pewną "skończoną
ZAPROGRAMOWANA ŚMIERĆ
pojemnością metaboliczną", zdolnością
do
wydatkowania
skończonej
ilości
Medina
podsumowując
obecny
stan
energii.
wiedzy na temat procesów starzenia,
ujmuje wszelkie istniejące teorie w dwóch
Siłą rzeczy mielibyśmy mieć do dyspozycji
głównych nurtach: akumulacji błędów oraz
w ciągu Ŝycia pewną ograniczoną ilość
uruchomienia programu genetycznego19.
uderzeń serca, lub oddechów i ci, którzy
RóŜne aspekty teorii akumulacji błędów
Ŝyją intensywniej spalaliby się szybciej, na
przedstawiają
praktycznie
wszyscy
podobieństwo
gwiazd
supernowych,
cytowani w niniejszej pracy autorzy. Teoria
których blask aczkolwiek intensywny, jest
zaprogramowanej śmierci zwraca uwagę
relatywnie krótkotrwały.
na
stosunkowo
najnowsze
odkrycia
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.5
Pełen jak zwykle sceptycyzmu Hayflick
Niniejsza
praca
przedstawia
kilka
zauwaŜa jednak, Ŝe szybkość Ŝycia, nie
współczesnych teorii starzenia się. W
wyjaśnia do końca długowieczności wielu
zasadzie wszystkie waŜniejsze koncepcje
osób i tego, dlaczego np.serce stuletniego
pojawiły się wraz z niezwykłym rozkwitem
człowieka bije ok.4 razy więcej razy, niŜ
genetyki, nauki XXI wieku. NaleŜy
duŜo
większego
od
człowieka,
zauwaŜyć,
Ŝe
mimo
niewątpliwie
nastarszego choćby, słonia.
skokowego poszerzenia naszej wiedzy
pod koniec ubiegłego stulecia, zdanie
Odnosząc się do zdań o oddechu naleŜy
Brocklehursta i Allena wyraŜone ponad
zauwaŜyć, iŜ podobne koncepcje znane są
dekadę temu a mówiące, Ŝe "teorii jest
na Dalekim Wschodzie (Indie, Tybet) nie
bardzo duŜo, faktów niewiele4" nie straciło
od stu, lecz od przynajmniej 2500 lat.
niestety
na
swojej
aktualności.
Jeden z bardziej znanych współczesnych
Niewątpliwie wynika to z faktu złoŜoności
nauczycieli
buddyzmu
tybetańskiego
procesu starzenia. Trudno doszukiwać się
Sogjal Rinpocze tak pisze w swojej
jednej, pierwszej przyczyny pośród tak
ksiąŜce poświęconej godnemu umieraniu:
wielu degeneracyjnych symptomów jakie
dotykają naszych ciał i sprawiają, Ŝe
" Istoty ludzkie umierają przedwcześ nie lub z ostatecznie nie są one wieczne. Procesy,
powodu wyczerpania naturalnej długoś ci
których znaczenie uwydatniają róŜne
Ŝ ycia.
Ś mierci
przedwczesnej
moŜ na
teorie
są
często
ze
sobą
mocno
zapobiec.... Jeś li jednak przyczyną ś mierci jest powiązane (na co zwraca uwagę Hayflick,
wyczerpanie
naturalnej
długoś ci
Ŝ ycia,
np."zuŜywanie się oraz szybkość Ŝycia" 25, jesteś cie jak lampka, w której wypala się olej.
czy usieciowanie jako jedna z licznych
Nie
da
się
oszukać
ś mierci;
musicie
negatywnych zmian biochemicznych, nie
przygotować się do drogi. 23"
jedyna26,
ale
i
Medina:
teoria
telomerowego
zegara
a
teoria
Autor
powyŜszego
zdania
przytacza
zaprogramowanej śmierci27). Stąd pewna
jednocześnie historię pewnego mnicha,
trudność
w
systematycznym
który aby odwlec swoją śmierć na
przedstawieniu poszczególnych koncepcji,
dogodniejszy dzień i moment pogrąŜył się
z racji nie moŜności omówienia ich we
na pewien czas w medytacji.
wzajemnym od siebie oderwaniu.
" Nie oddychał przez całą poranną sesję Najmniej aktualną i ogólnikową wydaje się
medytacyjną . Zrobił to dlatego, Ŝ e naturalną być
obecnie
omówiona
na
wstępie
długość Ŝ ycia wyznacza pewna skoń czona niniejszej pracy mechanistyczna teoria
liczba oddechów. 23"
starzenia,
najbardziej
obiecującą,
przedstawiona przez Fossela i Medine
OPAKOWANIE GENU
genetyczna teoria telomerów. Choć takŜe
genetycy, jak dowiadujemy się z innych
Ciekawy, chociaŜ z pewnością bardzo
źródeł, mają swoje chwile zwątpienia.
skrajny pogląd na proces starzenia się i
W jednym z artykułów "Wiedzy i śycia",
śmierć reprezentuje socjobiolog Richard
relacjonuj
Dawkins.
W
ksi
ącym
z
kolei
artykuł
z
ąŜce
pod
bardzo
czasopisma
"Science"
o
znaczeniu
wymownym tytułem "Samolubny gen" 24
helikazy, czytamy: " Zapewne jednak zagadka
przedstawia opinię, iŜ organizmy Ŝywe
staroś ci
pozostanie
jeszcze
długo
stanowić mogą jedynie swego rodzaju
nierozwią zana;
ocenia
się ,
Ŝ e
w
tym
otoczkę, albo zrzucaną czasem skórę
nieubłaganym procesie uczestniczy około 70%
"węŜa" jakim jest gen. To nie my,
wszystkich ludzkich genów28". Co oznacza, utoŜsamiający się z całym ciałem, ale
nasze geny s
Ŝe przed nami jeszcze bardzo wiele do
ą istotą, który ma przetrwać.
odkrycia i zrobienia, zanim osi
Reszta naszego ciała jest tylko dodatkiem
ągniemy
nie
maj
śmiertelność.
ącym zapewnić genom propagację i
przetrwanie. Stąd wspominana juŜ przy
Poszukiwania
biologów,
lekarzy
i
okazji
omawiania
teorii
zegara
genetyków, ukierunkowane na znalezienie
molekularnego nieśmiertelność komórek
pojedynczej
przyczyny
degeneracji
płciowych, niezwykle istotnych z punktu
naszych
ciał,
przypominają
nieco
widzenia teorii opakowania genu.
poszukiwania fizyków, próbujących od z
górą stu lat sformułować wspólną teorię
PODSUMOWANIE
wszystkiego, wyjaśniającą związek nie
tylko masy i energii, jak u Einsteina, lecz
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.6
takŜe grawitacji - o której naturze niewiele
cofnąć czas?" ,
Prószyński
i
S-ka,
wiemy (to moŜe, Ŝe niewątpliwie i ona
Warszawa, 2001, s.238
przyczynia się do zuŜycia "maszyny
naszego ciała"). Na gruncie mitologicznym
13. Leonard Hayflick, j.w. ss.224-225
nauka
zawsze
przypominać
będzie
poszukiwania
kamienia
filozoficznego
14. Michael Fossel, j.w., s.72
alchemików albo Świętego Graala, którego
kaŜdy z nas w róŜny sposób zawsze
15. John J. Medina, j.w. s.281
będzie szukał, aby przedłuŜyć Ŝycie swoje
lub swoich bliskich.
16. Michael Fossel, j.w. s.95
Wrocław, 16 stycznia 2003
17. Michael Fossel, j.w. ss.130-133
LITERATURA
18. John J. Medina, j.w. s.281
1. Carl Gustav Jung "Wspomnienia, sny,
19. John J. Medina, j.w. ss.238-239
myśli. Spisane i podane do druku przez
Anielę Jaffe" , przekł.Robert Reszke i 20. John J. Medina, j.w. s.248
Leszek
Kolankiewicz,
Wydawnictwo
WROTA - Wydawnictwo KR Warszawa
21. Leonard Hayflick, j.w. ss.215-217
1993
22. "Blade Runner" ("Łowca androidów", 2. J.C.Brocklehurst, S.C.Allen "Zarys
na motywach powieści Philipa K.Dicka "Do
medycyny geriatrycznej. Podręcznik dla
androids dream of electric sheep?"),
studentów" , przekł.doc.Józef Kocemba,
reŜ.Ridley Scott, Warner Bros, 1991.
prof.Andrzej
Myśliwski,
prof.Joanna
Penson, dr Iwona Wieczorek, adaptacja
23. Sogjal Rinpocze "Tybetańska księga tłumaczenia
prof.Tadeusz
Wróblewski,
Ŝycia i umierania" , przełoŜył Adam
Państwowy
Zakład
Wydawnictw
Kozieł, Związek Buddyjski Tradycji Karma
Lekarskich, Warszawa 1991, s.6
Kamtzang, Wydawnictwo EM, Warszawa
1996, ss.262-269
3. Juliusz Urbanowicz, współpraca: Jacek
Pałasiński
(Rzym),
Ewa
Wysocka
24. Richard Dawkins "Samolubny gen" , (Barcelona),
"Łowcy
Rąk" ,
tygodnik
przekład Marek Słoneczny, Prószyński i S-
"Wprost", 29 lipca 2001, s.77
ka, Warszawa 1996.
4. J.C.Brocklehurst, S.C.Allen, j.w. s.9-15
25. Leonard Hayflick, j.w. s.216
5. Michael Fossel, "Jak przedłuŜyć nasze 26. Leonard Hayflick, j.w. s.220
Ŝycie, czyli o mechanizmach starzenia
się" , przełoŜyła Monika Betley, KsiąŜka i 27. John J. Medina, j.w. s.281
Wiedza, Warszawa, 1999, s.80
28. Wiedza i śycie, miesięcznik "Helikaza
6. Leonard Hayflick, "Jak i dlaczego się i starość" , CD-ROM rocznika, plik starzejemy" ,
KsiąŜka
i
Wiedza,
Rocznik/Artykuły/96080900.htm
Warszawa, 1998, ss.212-215
7. Leonard Hayflick, j.w. ss.220-224
8. Leonard Hayflick, j.w. s.218
9. Michael Fossel, j.w., s.41-42.
10. Michael Fossel, j.w. s.43
11. Leonard Hayflick, j.w. s.219
12. John J. Medina, "Zegar Ŝycia.
Dlaczego się starzejemy? Czy moŜna