Roman Ingarden: Z teorii dzieła literackiego. W: Problemy teorii literatury. S. 1, red. H.

Markiewicz, Wrocław 1987.

Dwuwymiarowa budowa dzieła sztuki literackiej

-„Stepy akermańskie” są w artykule przykładem dzieła sztuki literackiej, na którym Ingarden

chce pokazać zasadniczy rys jego budowy; chce znaleźć najogólniejszą strukturę dzieła lit.

-dwuwymiarowość budowy jest cechą wyróżniającą dzieło spośród wszystkich rodzajów dzieł

sztuki:

I.

następstwo faz – części dzieła po sobie

II.

współwystępowanie warstw – różnorodnych składników

-wymiary te są do siebie przynależne

-ostatecznym, względnie samodzielnym składnikiem dzieła jest zdanie; zawiera ono wiele po

sobie następujących słów; słowa, posiadając brzmienie, znaczenie i odniesienie do czegoś,

wnoszą w dzieło lit. różnorodność składników

-warstwy w typie ogólnym w każdej fazie dzieła są takie same (różnią się szczegółami):

a) pewien twór językowo-brzmieniowy, w szczególności brzmienie słowa

b) znaczenie słowa

c) to, o czym w dziele mowa, przedmiot przedstawiony w dziele

d) pewien wygląd, w którym przejawia się w sposób naoczny odpowiedni przedmiot

przedstawiony

-ad. a) warstwa brzmień językowych dzieła: elementy jednorodne, występujące w różnych

fazach, wiążą się w całości wyższego rzędu, prowadząc do pojawienia się tworów całkiem

nowych, np. brzmienia słów, występując po sobie w pewnym określonym porządku, wiążą się

nieraz w całości nazywane „wierszami” („Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”), te zaś

łączą się w strofy, składające się na całość jeszcze wyższego rzędu (np. forma sonetu)

ad. b) warstwa znaczeniowa: podobnie jak brzmienia, znaczenia wiążą się ze sobą w zwroty

lub zdania, twory wyższego rzędu jak np. opowiadanie lub przemówienie; pojawiają się nowe

zjawiska np. „lekkość” lub „zawiłość” zdań; sensy zdań tworzą warstwę znaczeniowa dzieła

lit.

-ad. c): „przedmioty przedstawione”, ludzie i rzeczy, stosunki między nimi zachodzące

tworzą warstwę przedmiotową/świat przedstawiony w dziele; dzieki ścisłym związkom

tworzą pewien obraz

-przedmioty posiadają wyglądy; wygląd to nie obiekt spostrzeżeń, lecz jego konkretna,

naoczna treść (to np. wygląd w danej chwili – niewyraźny, zamglony itp.), w przeciwieństwie

do innych warstw wyglądy nie łącza się na ogół w ciągłą całość, pojawiają się od czasu do

czasu, są aktualizowane przez czytelnika

-czterowarstwowość jest minimum, które musi występować w dziele, żeby było ono dziełem

sztuki literackiej; zdarza się, że ilość warstw pomnaża się: zachodzi to wszędzie tam, gdzie w

tekście utworu przytacza się słowa wypowiedziane przez osobę przedstawioną w dziele

Schematyczność dzieła literackiego

-schematyczność jest własnością strukturalną dzieła lit., która występuje we wszystkich 4

warstwach, ale uderza przede wszystkim w warstwie przedmiotów przedstawionych

-w „Stepach Akermańskich” emocja podmiotu przeżywającego i rzeczowe otoczenie nie są

naprawdę konkretne, naszkicowane są zaledwie kilku najniezbędniejszymi rysami, całej

reszty trzeba się tylko domyślać; nie jest to brakiem czy zaniedbaniem, lecz wypływa z

sytuacji w wierszu naszkicowanej, np. niedookreślone, ogólnie opisane stepy sa tylko jednym

z czynników w całości sytuacji przedstawionej w sonecie i są uwzględnione tylko w taki w

sposób, w jaki biorą w niej udział

1

-niedookreślony jest także podmiot liryczny, można wprawdzie wyciągnąć jakieś ogólne

wnioski, np. dot. wrażliwości artystycznej podmiotu lirycznego, ale wtedy zachodzi ryzyko

pomylenia podmiotu z autorem, ponadto wychodzimy poza obręb samego dzieła

-sam utwór odznacza się właśnie niedopełnieniem podmiotu lirycznego, które nie tylko

stanowi jego charakterystyczną cechę strukturalną, ale nadto odgrywa w utworze istotną rolę

artystyczną; to, że na tle szkicowo, a jednak sugestywnie przedstawionego „krajobrazu”

wybija się na pierwszy plan rozedrgane uczucie, wyładowujące się, a nie opisane, przy zresztą

prawie zupełnie nieokreślonym podmiocie lirycznym, tworzy specyficzny układ sił

działających utworu; zostałby on zaburzony w sposób istotny, być może nawet zrujnowany,

gdyby przez dookreślenie podmiotu lirycznego dokonało się przesunięcie punktu ciężkości

utworu, zaburzenie równowagi współgrających z sobą czynników jakościowych

-ilość i rozmieszczenie miejsc niedookreślenia w świecie przedstawionym jest zmienna (inna

w krótkim utworze lirycznym, inna w powieści)

-schematyczność każdego dzieła sztuki literackiej da się w odniesieniu do warstwy

przedmiotów przedstawionych uzasadnić całkiem ogólnie; płynie ona przede wszystkim z:

a) istotnej dysproporcji między językowymi środkami przedstawienia a tym, co ma być

w dziele przedstawione oraz z

b) warunków percepcji estetycznej dzieła sztuki literackiej

-ad. a):

-przedmioty przedstawiane w dziełach, to w ogólnej istocie przedmioty

indywidualne (np. róg Wojskiego)

-przedmioty te, jako indywidualne, odznaczają się pewnymi właściwościami

strukturalnymi , charakterystycznymi dla nich, np. posiadają nieskonczoną

mnogość cech; każdy przedmiot przedstawiony, choć indywidualny, a więc

nieskończenie wiele cech posiadający, posiada tylko skończoną ilość cech

efektywnie określonych, co zaś do pozostałych jest nijaki, nie wiadomo jaki

-wyznaczenie, nazwanie cechy jest ogolnikowe

-słowa określające posiadają pewne „zmienne”, nie są jednoznaczne

-ad. b):

-gdyby jednak można było w jakiś sposób uzyskać w dziele literackim zupełne

jednoznaczne określenie przedmiotów przedstawionych, to byłoby to osiągnięcie,

które poszłoby zupełnie na marne; byłoby to bowiem coś, co przekracza granice

możliwości percepcji estetycznej dzieła sztuki, a co w pewnych wypadkach (np. w

liryce) jest nawet szkodliwe dla uzyskania swoistych efektów artystycznych

-percepcja dzieła sztuki jest z istoty swej ograniczona i wskutek tego jednostronna;

przeładowanie dzieła szczegółami – np. zbyt daleko posunięta charakterystyka

osób, natłoczenie faktów itp. – nie tylko utrudnia percepcje działa nużąco, ale

prowadzi często do wyników wręcz odwrotnych niż zamierzone

-schematyczność występuje też w warstwie wyglądów; to wszystko, co treść samego utworu

wyznacza w zawartości omawianego wyglądu, który uzyskujemy lub możemy uzyskać w

trakcie czytania, to jedynie schemat, który uzupełniamy, jeśli mamy bezpośrednio doznawać

wyglądu

-metafora, nakładanie się wyrazu przenośnie użytego i wyrazu w pierwotnym, właściwym

znaczeniu daje efekt dwoistości, przeświecania, opalowości wyglądu przedmiotu

-w warstwie brzmień językowych schematyczność zachodzi, gdy dzieło literackie jest

utrwalone graficznie w piśmie lub w druku

-w ramach każdego języka żywego przeważająca większość słów posiada szereg

fonetycznych odchyleń od brzmienia należącego do tzw. „dobrej wymowy”; istnieje tu więc

sfera możliwej zmienności

2

Dzieło literackie i jego konkretyzacje

-dzieło literackie jest schematem, szkieletem, który czytelnik przekształca lub zmienia

konkretyzuje, tworzy „ciało”; dzieło literackie dopiero z tymi uzupełnieniami stanowi dla

czytelnika bezpośredni obiekt percepcji i rozkoszy estetycznej

-poszczególne konkretyzacje różnią się znacznie pomiędzy sobą, a także mniej lub więcej od

samego dzieła, każda z nich bowiem odpowiada jednemu odczytaniu dzieła

-różnice między dziełem literackim a jego konkretyzacją:

1. Bardzo doniosła różnica zachodzi w warstwie brzmieniowej. Akt twórczy autora,

system znaków przez niego dobrany, wyznacza w sposób myślowo-intencjonalny

twory językowo-brzmieniowe w dziele; twory te przyjmują postać konkretną przy

głośnym odczytaniu (wygłoszeniu) dzieła, na konkretnym materiale głosowym.

2. Zaktualizowanie w konkretyzacji przynajmniej niektórych składników dzieła, które w

nim samym są tylko w stanie potencjalności. Należą tu przede wszystkim wyglądy

przedmiotów przedstawionych, które w samym dziele są jedynie schematycznie

wyznaczone i trzymane niejako przez dzieło „w pogotowiu”. Nie są to jednak całkiem

konkretne wyglądy spostrzeżeniowe, ale zmienne i chwiej w swej naoczności,

przygasające i rozbłyskujące na chwilę wyglądy wyobrażeniowe. Drugim czynnikiem,

który zostaje zaktualizowany w konkretyzacji dzieła literackiego, to potencjalne

elementy znaczeń („treść potencjalna”), zwłaszcza nazw występujących w tekście

dzieła. Aktualizacji podlegają też jakości estetycznie aktywne , pojawiają się one

wśród jakości zmysłowych, np. brzmień słownych, barw a także jakości

metafizycznych.

3. Czytelnik uzupełnia dzieło o składniki w nim niewystępujące, ale wyznaczone jako

możliwe wypełnienie miejsc niedookreślenia istniejących w dziele (np. możemy

wyobrazić sobie, że oczy Baśki z Pana Wołodyjowskiego były niebieskie, o ile ich

kolor nie został wcześniej ustalony, ale wyobrażenie sobie, że Baśka ubrana była w

minispódniczkę przekracza granice dopuszczalne do wypełnienia w danym dziele,

albowiem byłoby niezgodne ze stylem danej epoki historycznej). U poszczególnych

czytelników wytwarzają się typowe dla nich uzupełnienia dzieł w konkretyzacjach.

Zależy to od fantazji odtwórczej czytelnika, od skali różnorodności jego doświadczeń,

od upodobań, od subtelności wyczucia estetycznego. Sposób, w jaki to uzupełnienie

się dokonuje, ma rozstrzygające znaczenie zarówno dla stopnia wierności

rekonstrukcji danego dzieła w konkretyzacji, jak też i dla wartości estetycznej,

ucieleśnionej w danej konkretyzacji. Uzupełnienia w konkretyzacjach, podobnie jak

aktualizacje momentów jakościowych, mogą nadać miernemu dziełu aspekt

wybitnego, mogą tez dziełu wielkiemu odebrać całą jego urodę.

4. Samo dzieło jest tworem wielofazowym, o jednoznacznie ustalonym porządku

następstwa swoich części – faz. Ale to następstwo nie jest samo w sobie niczym

czasowym. Gdy jednak zaczynamy dzieło czytać i w czytaniu tworzyć jego

konkretyzację, poszczególne jej części rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie

przeżyć czytelnika i nabierają różnych charakterów czasowych, których w samym

dziele nie posiadają. Nie chodzi w tym wypadku o czas przedstawiony w dziele, lecz o

strukturę czasową poszczególnych faz dzieła w jego czterowarstwowej budowie. To,

co się przy odczytywaniu przede wszystkim rozwija w czasie, to każde zdanie

występujące w tekście. Rozwijanie się faz dzieła w konkretyzacji przed „okiem

czytelnika” dotyczy nie tylko samych zdań, lecz także i warstwy przedmiotów

przedstawionych, i warstwy wyglądów. I ich składniki dochodzą do skonkretyzowania

po sobie, uzyskując kolejno aktualność teraźniejszości i zapadając powoli w

przeszłość, przybierając kolejno różne aspekty perspektywy czasowej.

3

5. Trzeba również zwrócić uwagę na położenie lub ułożenie konkretyzacji wobec

czytelnika. O ile samo dzieło nie zajmuje żadnego położenia w stosunku do

rzeczywistego świata czy tez do czytelnika, to jego konkretyzacja zwraca się zawsze

pewną swa strona ku czytelnikowi, a inną się od niego odwraca. Dziej się to w

zależności od kierunku uwagi i zainteresowania czytelnika: to on ustawia sobie dzieło

rozmaicie ku sobie, żeby doprowadzić do wyraźniejszej i pełniejszej konkretyzacji

jakiegoś jego aspektu. Zazwyczaj centrum zainteresowania skierowuje się na warstwę

przedmiotową dzieła, przy czym do wyraźniejszej aktualizacji dochodzi zwykle także

warstwa wyglądowa. Natomiast warstwa brzmieniowa i znaczeniowa odchylają się

niejako od czytelnika w głąb jego pola widzenia, bywając tylko o tyle uwzględniane w

konkretyzacji, o ile to niezbędnie potrzebne. Możliwe jest także, że w ciągu rozwijania

się jednej i tej samej konkretyzacji ona powoli zmienia swe położenie wobec

czytelnika, raz tą, drugi raz inną warstwą zwracając się ku niemu, czy to dlatego, że

przesuwa się punkt ciężkości z jednej warstwy do drugiej, wywołując sobą większe

zainteresowanie czytelnika, czy też, że czytelnik ma różne „humory” i raz tym, drugi

raz owym więcej się w dziele interesuje.

*Ola*

4