ARTYKUŁ POGLĄDOWY

Jerzy Głuszek

Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Naczyń Instytutu Kardiologii AM w Poznaniu Wpływ soli kuchennej w diecie

na ciśnienie tętnicze i stan zdrowia

Effect of Sodium Intake on Blood Pressure and Human Health Summary

nizacji Zdrowia (WHO) włącznie [1]. Amerykański Sodium-reduced diet widely recommended by various soci-Komitet Ekspertów w swoim ostatnim raporcie eties of hypertension has been recently questioned. Low im-z 1998 roku przypomina, że dzienne spożycie sodu pact of sodium reduced diet on blood pressure and its lack of przez przeciętnego mieszkańca Stanów Zjednoczo-effect in salt resistant patients is stressed in literature. Severe nych przekracza 150 mmol/d. i powinno być zredu-sodium reduced diet increases insulin resistance and choles-kowane o 50% [2]. Zalecenia Międzynarodowego terol level in blood. Alderman has described increased risk Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego opracowane of myocardial infarction in subject on sodium reduced diet.

wspólnie z WHO wskazują na potrzebę ograniczenia However, results of last studies do not confirm these obser-sodu w diecie do 100 mmol/d., co odpowiada około 6 g vations. Analysis of several studies indicates that high so-soli kuchennej [1]. Stanowisko Polskiego Towarzy-dium intake is strongly and independently associated with stwa Nadciśnienia Tętniczego poza podobnymi zale-increased risk of cardiovascular disease and with all-cause ceniami przypomina, że ograniczenie sodu w diecie, mortality in overweight subjects. Some papers suggest ad-poza spadkiem ciśnienia tętniczego, pozwala na verse effect of high sodium intake on left ventricular mass, zmniejszenie dawek leków hipotensyjnych i zapobie-glomerular capillary pressure, risk of proteinuria, kidney ga nadmiernemu wydalaniu potasu z moczem [3].

stone formation and cancer of the stomach. Long term stud-Pierwsze informacje dotyczące niekorzystnego ies on efficacy and safety of sodium reduced diet are advis-wpływu dużej podaży soli kuchennej na rozwój nadable, but this diet should continue to be recommended for ciśnienia tętniczego pochodzą z badań epidemiolo-patients with hypertension.

gicznych. W krajach nieuprzemysłowionych nadciś-

key words: sodium reduced diet, hypertension, nienie tętnicze występuje stosunkowo rzadko i nie cardiovascular complications, insulin resistance zaobserwowano wzrostu wartości ciśnienia tętnicze-Arterial Hypertension 2002, vol. 6, no 1, pages 45–51.

go wraz ze starzeniem się badanych w odróżnieniu od społeczeństw krajów wysokouprzemysłowionych, gdzie u osób starszych bardzo często występuje nadciśnienie tętnicze, a zwłaszcza izolowane nadciśnienie skurczowe [4]. Wśród wielu czynników różnią-

Ograniczenie spożycia soli kuchennej jest znanym cych kraje wysokorozwinięte i nieuprzemysłowione każdemu lekarzowi podstawowym zaleceniem dla ilość spożywanej soli kuchennej kształtuje się zupeł-

chorego z nadciśnieniem tętniczym. Zalecenia ogra-nie odmiennie. W społeczeństwach pierwotnych die-niczenia ilości soli kuchennej w diecie zawarte są we ta zawiera zaledwie 20–40 mmol sodu, w społeczeń-

wszystkich wytycznych krajowych Towarzystw Nad-stwach nowoczesnych 100–200 mmol sodu na dobę.

ciśnienia Tętniczego z rekomendacją Światowej Orga-W celu wykluczenia wpływów genetycznych na rozwój nadciśnienia tętniczego obserwowano zachowanie się wartości ciśnienia u imigrantów z krajów nieuprzemysłowionych do krajów wysokorozwiniętych.

Adres do korespondencji: prof. dr hab. Jerzy Głuszek Przejęcie nawyków żywieniowych tych ostatnich Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Naczyń Instytutu Kardiologii AM w Poznaniu

krajów, a zwłaszcza zwiększenie ilości soli kuchen-ul. Długa 1/2, 61–848 Poznań

nej w diecie korelowało z istotnym wzrostem ciś-

Copyright © 2002 Via Medica, ISSN 1428–5851

nienia u badanych imigrantów [5]. Dietę niskoso-www.nt.viamedica.pl

45

nadciśnienie tętnicze rok 2002, tom 6, nr 1

dową opartą na potrawach ryżowych spopularyzo-Tylko jedna duża metaanaliza Law i wsp. [14] uwi-wał Kempner w czasach, kiedy dostępne były jedy-doczniła znaczny wpływ ograniczenia sodu w diecie nie nieliczne sposoby terapii nadciśnienia [6]. Pomina ciśnienie skurczowe chorych z nadciśnieniem tęt-mo, że mija już ponad 50 lat od wprowadzenia ogra-niczym. Według tego opracowania dieta niskosodowa niczeń spożywania soli kuchennej w diecie chorych powodowała spadek ciśnienia skurczowego (SBP, na nadciśnienie tętnicze rola sodu w patogenezie systolic blood pressure) (tylko takie było analizowane) tego schorzenia i celowość stosowania diety niskoso-o 14 mm Hg. Ostatnia metaanaliza Midgleya i wsp. [15]

dowej jest wciąż przedmiotem licznych kontrowersji z 1996 r. wykazała, że u młodych i zdrowych osób i polemik. Prace kwestionujące przydatność diety zmniejszenie ilości sodu w diecie przynajmniej z ograniczeniem soli kuchennej wskazują między o 100 mmol/d. powoduje nieznaczny tylko spadek innymi na dane dotyczące nieznacznej tylko i nie-SBP wynoszący średnio 1 mm Hg i 0,1 mm Hg ciś-

mającej praktycznego wpływu zależności między za-nienia rozkurczowego (DBP, diastolic blood pressure), wartością sodu w diecie a ciśnieniem tętniczym [7].

u chorych z nadciśnieniem tętniczym 3,7 mm SBP

Pojawiły się również poważne opracowania publi-i 0,9 mm Hg DBP. W publikowanym ostatnio bada-kowane w prestiżowych czasopismach medycznych niu DASH ( Dietary Approaches to Stop Hypertension) (i podchwycone przez codzienną prasę) wykazujące wykazano, że w czasie stosowania diety bogatej w wa-niepożądane skutki metaboliczne i hormonalne oraz rzywa i owoce, zawierającej mało tłuszczów nasyco-szkodliwy wpływ dla zdrowia diety z ograniczeniem nych zmniejszenie ilości sodu z 150 na 50 mmol/d.

sodu [8–11]. Sprzeczne informacje spowodowały za-spowodowało u chorych z łagodnym nadciśnieniem strzeżenia wielu pacjentów, a także lekarzy w kwe-tętniczym spadek SBP jedynie o 3 mm Hg, a DBP

stii konieczności zaleceń dietetycznych u chorych o 1,6 mm Hg [16]. Wyniki największego wieloośrodz nadciśnieniem tętniczym.

kowego badania dotyczącego wpływu ilości sodu Nie wszyscy autorzy obserwowali zależność pomię-

w diecie na wartości ciśnienia tętniczego, Intersalt dzy ilością sodu w diecie i wysokością ciśnienia tętni-Study, obejmującego ponad 1000 osób wykazały nie-czego. Hollenberg i wsp. [12] opublikowali spostrze-wielkie znaczenie tego jonu w etiologii omawianego żenia dotyczące Indian Kuna z Panamy. Jeszcze schorzenia [7]. Po uwzględnieniu 48 ośrodków, w któ-

w latach 50. XX wieku zarówno spożycie sodu, jak rych badani spożywali ponad 100 mmol sodu na dobę, i długość życia tych Indian była mała. Obecnie, pomi-nie zauważono żadnego wpływu ilości spożywanej mo znacznie zwiększonej ilości sodu w ich diecie nie soli kuchennej na wysokość ciśnienia tętniczego. Po-obserwuje się wzrostu ciśnienia tętniczego wśród star-szerzenie analizy o dodatkowe 4 ośrodki, w których szych członków tej społeczności, która zachowała jed-spożycie sodu było niskie i wynosiło poniżej 50 mmol nak styl życia z przed lat. Średnia życia społeczeństw sodu na dobę ujawniło dopiero poszukiwaną zależ-

krajów uprzemysłowionych (pomimo diety bogatoso-ność między ciśnieniem tętniczym a zawartością sodu dowej) jest z reguły dwa razy dłuższa, niż w krajach w diecie. Związek ilości sodu w diecie z wartościami słabo rozwiniętych, o tradycyjnie niskim spożyciu soli ciśnienia tętniczego może zależeć także od wieku i płci kuchennej. Wysokie ciśnienie tętnicze u imigrantów badanych. Yamori i wsp. [17] prześledzili korelację po-rasy czarnej w Stanach Zjednoczonych (często wyższe między wysokością ciśnienia tętniczego u 6000 kobiet niż osób rasy białej) próbuje się alternatywnie tłuma-w okresie przed- i pomenopauzalnym a 24-godzin-czyć wpływem genetycznym. Przewożeni w nieludz-nym wydalaniem sodu z moczem. Wykazali oni, że kich warunkach niewolnicy z Afryki do Stanów często u młodszych kobiet w okresie przedmenopauzalnym pozbawieni byli dostatecznej ilości wody. Przeżywali nie ma istotnej zależności pomiędzy badanymi para-jedynie ci, którzy mieli wrodzone zdolności zatrzymy-metrami, natomiast u kobiet nieco starszych po me-wania sodu i wody w ustroju w warunkach długotrwa-nopauzie taka korelacja jest dodatnia i statystycznie łego odwodnienia. Osoby te, a także ich potomkowie istotna. Ich zdaniem może to być czynnikiem sprzyja-wrażliwi byli natomiast na nadmiar sodu w diecie, któ-

jącym nadciśnieniu u kobiet po menopauzie.

ry prowadził u nich do szybkiego rozwoju nadciśnie-Zróżnicowana reakcja chorych z nadciśnieniem nia tętniczego (teoria „niewolników” rozwoju nadciś-

tętniczym na stosowanie diety niskosodowej jest nienia u rasy czarnej w Stanach) [13]. Dieta bogatoso-kolejnym argumentem przeciwników stosowania ta-dowa według tej hipotezy prowadzi do nadciśnienia kiej diety u wszystkich chorych z tym schorzeniem.

tętniczego tylko u ludzi predysponowanych. W prze-Zarówno u części osób zdrowych, jak i chorych ciwieństwie do Afroamerykanów przedstawiciele rasy z nadciśnieniem tętniczym zmiana ilości sodu w die-czarnej pochodzenia afrokaraibskiego zatrudnieni cie wyraźnie wpływa na wartości ciśnienia tętnicze-w Anglii (Briningham) nie wykazują różnic ciśnienia go, u innych osób ciśnienie tętnicze nie zmienia się tętniczego w porównaniu z osobami rasy białej.

pomimo dużych różnic w zawartości soli kuchennej 46

www.nt.viamedica.pl

Jerzy Głuszek Wpływ soli kuchennej na ciśnienie w pożywieniu. Pięć lat temu Weinberg i wsp. [18]

nich metod oceny sodowrażliwości u chorych z nad-zdefiniowali wrażliwość na sód (czyli sodowrażliwość) ciśnieniem tętniczym. Zastosowanie jej u wszystkich jako zmianę ciśnienia przynajmniej o 10 mm Hg osób z nadciśnieniem wprowadza niepotrzebne w odpowiedzi na 4-godzinny wlew kroplowy 2000 ml ograniczenia dietetyczne u osób sodoniewrażliwych, NaCl w porównaniu z ciśnieniem mierzonym po a nawet może prowadzić do wzrostu ciśnienia tętni-kilkudniowej diecie niskosodowej zawierającej 10–

czego. Zakładając nawet, że dieta niskosodowa ob-

–20 mmol sodu na dobę. W innych metodach po-niża skutecznie ciśnienie tętnicze u danego chorego, równywano wartości ciśnienia po 5–7-dniowej die-to jednak bardzo trudno skrupulatnie przestrzegać cie wysoko- i niskosodowej [19]. Według tych kryte-jej w długim, liczonym latami, okresie. Nie ma rów-riów wykazano, że około 50% chorych z nadciśnienież dotychczas długotrwałych badań dotyczących niem tętniczym i około 25% osób zdrowych jest so-skuteczności i bezpieczeństwa takiej diety u chorych dowrażliwych, reagujących znacznymi zmianami z nadciśnieniem tętniczym. Przywołuje się również ciśnienia tętniczego [20]. Większość autorów poda-fakt, że inne metody leczenia niefarmakologicznego, je, że zjawisko sodowrażliwości występuje częściej na przykład dieta wysokopotasowa, są bardziej sku-u kobiet, osób rasy czarnej oraz w starszym wieku, teczne w leczeniu nadciśnienia tętniczego [23]. Rów-inni autorzy nie wykazali takiej zależności [21].

noczesne stosowanie diety niskosodowej nie ma U części osób zdrowych i rzadziej chorych z nad-wpływu synergistycznego, a jedynie nieznaczny ad-ciśnieniem tętniczym dieta niskosodowa prowadzi dytywny na spadek wartości ciśnienia. Przeciwnicy do wzrostu ciśnienia tętniczego. Schorr i wsp. [22]

stosowania diety niskosodowej wskazują również na obserwowali zachowanie się wartości ciśnienia tętni-skuteczny wpływ środków moczopędnych, które czego u 269 młodych zdrowych studentów pozosta-mogą zastąpić ograniczenie soli kuchennej w diecie.

jących przez 7 dni na diecie zawierającej 20 mmol Dieta niskosodowa powoduje wzrost aktywności lub 220 mmol sodu, a następnie zamieniano bada-reninowej osocza, a także stężenia aldosteronu i no-nym dietę z wysokosodowej na niskosodową lub od-radrenaliny. Wzrost ten jest większy u chorych sodo-wrotnie na kolejne 7 dni. U 138 badanych zmiana niewrażliwych i prawdopodobnie dlatego w czasie ilości soli kuchennej w diecie nie wpływała na war-stosowania diety z ograniczeniem sodu nie dochodzi tości ciśnienia tętniczego. U kolejnych 67 studentów u nich do spadku ciśnienia, a u wielu z nich docho-ograniczenie sodu w diecie zgodnie z oczekiwaniem dzi nawet do wzrostu wartości ciśnienia. Wysoka ak-obniżało zarówno SBP, jak i DBP o co najmniej tywność reninowa osocza jest niezależnym czynni-5 mm Hg. U pozostałych 66 badanych zmniejszenie kiem ryzyka sprzyjającym wystąpieniu zawału serca, sodu w diecie powodowało wzrost ciśnienia tętni-więc jej wzrost po zastosowaniu diety niskosodowej czego o ponad 5 mm Hg. Shor i wsp. zwrócili uwagę jest niekorzystny [24].

na zachowanie się częstości akcji serca w poszcze-Wiele prac, choć nie wszystkie, wykazuje wzrost gólnych podgrupach badanych. W przeciwieństwie insulinooporności w następstwie wdrożenia diety ni-do osób sodowrażliwych i sodoopornych, u których skosodowej. U osób zdrowych sodowrażliwych zmiana ilości soli kuchennej w diecie nie wpływała zmniejszenie ilości sodu w diecie z 260 mmol/d. do istotnie na częstość pracy serca, u osób reagujących 20 mmol/d. powodowało według Sharma i wsp. [25]

wzrostem ciśnienia na dietę niskosodową obserwo-zwiększony wzrost stężenia insuliny w surowicy krwi wano istotne zwolnienie czynności serca. Autorzy po doustnym obciążeniu glukozą, natomiast u osób spekulują, że w tej ostatniej podgrupie badanych sodoopornych wzrost stężenia insuliny po obciążezwiększona ilość sodu w diecie prawdopodobnie niu glukozą był istotnie mniejszy. U 8 zdrowych osób zmniejsza aktywność układu sympatycznego podob-Donovan i wsp. [26] wykazali wzrost insulinoopor-nie jak czynią to leki b-adrenolityczne. Oczywiście ności metodą klempu insulinowego w następstwie nie wiadomo, czy spostrzegane zależności dotyczą stosowania diety niskosodowej. Odmienne wyniki tylko kilkudniowych okresów, czy też są trwałe u osób zdrowych otrzymali Gaboury i wsp. [27], któ-

w długich przedziałach czasowych. Nie prowadzo-rzy spostrzegali spadek insulinooporności u osób no takich obserwacji u chorych z nadciśnieniem tęt-zdrowych stosujących dietę niskosodową. Jednak we-niczym i wymagają one potwierdzenia na większej dług tych samych autorów ograniczenie sodu w die-grupie badanych. Niemniej, według tych autorów cie powoduje wzrost insulinooporności u chorych obecne zalecenia o konieczności ograniczenia soli z nadciśnieniem tętniczym. Zarówno w badaniach kuchennej u wszystkich chorych z nadciśnieniem Iwaoki [28] i wsp. oraz Feldmana i wsp. [29] dieta wymagają ponownego przeanalizowania.

niskosodowa powoduje u chorych z nadciśnieniem Przeciwnicy stosowania diety niskosodowej pod-tętniczym wzrost insulinooporności i zwiększenie kreślają także, że dotychczas nie ma prostych i ta-stężenia noradrenaliny. Dalsze badania wykazały, że www.nt.viamedica.pl

47

nadciśnienie tętnicze rok 2002, tom 6, nr 1

ważny jest okres stosowania diety niskosodowej.

sodu. Zdaniem Aldermana ograniczenie soli kuchen-Wzrost stężenia insuliny (w następstwie insulioopor-nej w diecie z 10 do 5 g na dobę ma nieznaczny wpływ ności) jest bowiem znaczny w ciągu 3 dni stosowa-na ciśnienie tętnicze, a mogą przeważyć negatywne nia diety niskosodowej, natomiast dłuższe ograni-skutki redukcji sodu w diecie prowadzące do zwięk-czenie sodu w diecie prowadzi do stopniowego wzro-szonej chorobowości czy nawet śmiertelności.

stu insulinowrażliwości [30]. Interesujące są również Ostatnie badania nie potwierdziły jednak obserwacji obserwacje Raji i wsp. [31], którzy stwierdzili że in-Aldermana. Tunstall-Pedoe i wsp. [34] obserwowali sulinooporność występuje u chorych z niską aktyw-wpływ 27 czynników na stan zdrowia 10 000 Szkotów nością reninową osocza oraz tylko u tych z prawi-przez okres prawie 8 lat. Ilość spożywanego sodu dłową lub wysoką aktywnością, którzy należą do tzw.

w diecie oceniana była poprzez określenie dobowego podgrupy non-modulators. Natomiast ograniczenie wydalania tego jonu z moczem. Według tych badań sodu w diecie wywołuje dalszy istotny wzrost insuli-ilość soli kuchennej w pożywieniu nie miała istotnego nooporności tylko u tej ostatniej podgrupy chorych.

wpływu na częstość choroby niedokrwiennej u męż-

Po tygodniu ograniczenia sodu w diecie do 20 mmol/l, czyzn, natomiast miała statystycznie istotny niekorzyst-obserwowano wzrost stężenia cholesterolu całkowitego ny wpływ u kobiet.

i jego frakcji LDL [32]. Dieta niskosodowa powoduje Podobny wynik uzyskali Tuomilehto i wsp. [35].

również zmniejszenie objętości płynu śródnaczyniowe-w prospektywnym badaniu zakończonym w 2001

go i pozakomórkowego ze wzrostem stężenia kwasu mo-roku we Finlandii. Obserwowali oni 1173 mężczyzn czowego i lepkości krwi.

i 1263 kobiety przez kilkanaście lat i wykazali zwięk-Dobra współpraca pomiędzy lekarzem a pacjen-szoną częstość choroby niedokrwiennej serca oraz tem zależy w dużej mierze od wpływu terapii na śmiertelność wywołaną tym schorzeniem, a także jakość życia. Znaczna część chorych źle znosi ogra-zwiększoną ogólną śmiertelność u tych osób, które niczenie sodu w diecie, ponadto Wassertheil-Smol-spożywały większą ilość sodu. Wykazane przez tych ler i wsp. [33] donosili o zaburzeniu potencji u cho-autorów zależności były niezależne od innych czyn-rych długotrwale stosujących dietę niskosodową.

ników ryzyka wieńcowego, a w szczególności od war-Wzrost aktywności reninowej osocza, zwiększone tości ciśnienia tętniczego.

stężenie insuliny, lipidów oraz noradrenaliny w su-Z kolei Yamori i wsp. [36] zaobserwowali zwięk-rowicy krwi, a także kwasu moczowego są czynnika-szoną ilość udarów mózgu u chorych pozostających mi wysoce niekorzystnymi związanymi ze zwięk-na diecie wysokosodowej. Wyniki badań epidemio-szoną ilością powikłań sercowo-naczyniowych logicznych potwierdziły, że dieta o dużej zawartości u chorych z nadciśnieniem tętniczym. Przeciwnicy sodu sprzyja występowaniu częstszych udarów ograniczania sodu w diecie chorych z nadciśnieniem mózgu. Analiza badania INTERSALT prowadzi do tętniczym często powołują się na omówione zależ-

wniosku, że korelacja między ilością sodu w diecie ności i odradzają systematyczne stosowanie diety a częstością udarów mózgu jest niezależna od war-niskosodowej, jednak ich zdaniem najsilniejszym tości ciśnienia tętniczego [7]. Abraham Aviv [37] tłu-argumentem są wyniki prac Aldermana i wsp. [9].

maczy to zjawisko wzrostem aktywności płytek.

Autorzy ci obserwowali 3000 osób z łagodnym Wielu autorów wykazało bowiem wzrost agregacji i umiarkowanym nadciśnieniem tętniczym i w ciągu płytek pod wpływem diety wysokosodowej [38].

4 lat wykazali ponad 4-krotnie częstsze występowa-Dane z National Health and Nutrition Examina-nie zawału serca u tych mężczyzn, u których dobo-tion Survey ponownie przeanalizowali He i wsp. [39]

we wydalenie sodu z moczem wynosiło średnio wykazując, że osoby z nadwagą i największym spo-65 mmol w porównaniu z mężczyznami wydalają-

życiem sodu charakteryzowały się o 32% zwięk-cymi ponad 200 mmol sodu na dobę, a więc pozosta-szoną częstością wystąpienia udaru mózgu, 44%

jącymi na diecie wysokosodowej.

wzrostem śmiertelności z powodu choroby niedo-Ten sam autor oceniał chorobowość i śmiertelność krwiennej serca i 39% wzrostem śmiertelności ogól-w grupie 14 000 dorosłych analizowanych w ramach nej. Omawiając wyniki różniące się od rezultatów amerykańskiego, narodowego badania jakości odży-otrzymanych przez Aldermana He i wsp. zwrócili wiania i stanu zdrowia ( National Health and Nutri-uwagę na możliwe błędy w ocenie danych popeł-

tion Examination Survey) [10]. W badaniu tym wy-nione przez poprzedników.

kazał, że osoby o najmniejszym kwartylu spożycia Niekorzystny wpływ zwiększonej ilości sodu sodu (ocenianego przy pomocy kwestionariusza cha-w diecie obserwowało w ostatnim dziesięcioleciu rakteryzującego dietę) cechują się 20-procentowym wielu autorów. Dieta wysokosodowa prowadzi do wzrostem umieralności z przyczyn sercowo-naczy-przerostu lewej komory serca niezależnie od wpłyniowych niż osoby z najwyższego kwartyla spożycia wu na wartości ciśnienia [40]. Wykazano także, że 48

www.nt.viamedica.pl

Jerzy Głuszek Wpływ soli kuchennej na ciśnienie ograniczenie sodu w diecie powoduje cofanie się serwowano znaczniejszego odwodnienia. Stosowa-przerostu lewej komory serca [41]. Bardzo korzystny nie diety niskosodowej obniżyło ciśnienie tętnicze jest wpływ ograniczenia sodu w diecie na skutecz-o 4,3/2 mm Hg i pozwoliło u części chorych zmniej-ność leków hipotensyjnych z wyjątkiem leków blo-szyć lub odstawić leki hipotensyjne.

kujących kanały wapniowe. Zagadnienie to zostało Zwolennicy ograniczenia sodu w diecie uważają, szczegółowo omówione w pracy poglądowej Adam-

że przemysł spożywczy wytwarza produkty spożyw-czak i wsp. [42] w 1997 roku. Zwiększona ilość sodu cze o relatywnie wysokiej ilości soli kuchennej nie w diecie może również wpłynąć niekorzystnie na na-tylko z uwagi na łatwiejsze ich przechowywanie, lecz rządy niezwiązane z układem sercowo-naczynio-również w celu zapewnienia zbytu dużej ilości na-wym. Weir i wsp. [43] obserwowali w następstwie pojów będących źródłem znacznych dochodów.

diety wysokosodowej szybsze narastanie hiperfiltra-Zgodnie z opinią większości ostatnio publikowanych cji kłebuszkowej i białkomoczu. Kilku autorów za-prac, należy przestrzegać chorych z nadciśnieniem obserwowało zwiększenie pogotowia układu odde-tętniczym przed spożywaniem większych ilości prze-chowego do kurczu oraz częstsze występowanie ka-mysłowo przetworzonych produktów o dużej zawar-micy moczowej u chorych pozostających na diecie tości soli kuchennej.

wysokosodowej [44, 45]. Na podstawie analizy epi-Pomimo wieloletnich badań i tysiącach prac na-demiologicznej przeprowadzonej w 24 krajach Jos-ukowych (od 1966 roku w bazie MEDLINE zareje-sess i wsp. [46] stwierdzili, że dieta wysokosodowa strowano ponad 17 000 prac dotyczących nadciśnienia sprzyja zwiększonej zachorowalności na raka żołąd-i sodu), znaczenie diety niskosodowej w terapii nadciś-

ka. Umiarkowana i długotrwała dieta niskosodowa nienia tętniczego nie zostało ostatecznie ustalone [52].

zdaniem Greya i wsp. [47] nie pogarsza insulino-Większość autorów zajmująca się tym zagadnieniem oporności i nie zwiększa hiperlipidemii w przeci-jest jednak zgodna, że umiarkowane ograniczenie wieństwie do znacznego i krótkotrwałego ogranicze-sodu w diecie zapobiega nadciśnieniu tętniczemu nia sodu w diecie. Duża zawartość sodu w diecie i jest korzystne u większości chorych cierpiących już może powodować wzrost stężenia wapnia wewnątrz-na to schorzenie. Nie powinno się zalecać drastyczne-komórkowego, wzrost stężenia katecholamin oso-go ograniczenia sodu w diecie. Celowe są dalsze dłu-czowych, a także zmniejszoną podatność ścian tęt-gotrwałe obserwacje dużych grup chorych, które po-nic. Wykazano, że zjawisko sodowrażliwości zna-twierdzą bezpieczeństwo umiarkowanej redukcji soli miennie częściej koreluje z upośledzoną funkcją kuchennej u wszystkich osób z nadciśnieniem tętni-

śródbłonka, mikroalbuminurią, insulinoopornością czym lub też zalecą stosowanie takiej diety tylko oraz brakiem nocnego spadku ciśnienia tętniczego w wybranych populacjach tych chorych.

w godzinach nocnych [48, 49]. Z kolei wymienione czynniki pogarszają rokowanie u chorych z nadciś-

nieniem tętniczym. Ostatnio ukazało się doniesienie Weinberga i wsp. [50] wskazujące, że w ciągu 25-let-niej obserwacji chorych z nadciśnieniem tętniczym Streszczenie

śmiertelność osób sodowrażliwych była istotnie wy-Zalecenia dietetyczne rekomendowane przez Towa-

ższa niż pozostałych chorych.

rzystwa Nadciśnienia Tętniczego dotyczące umiar-Do niedawna uważano, że stosowanie diety kowanego ograniczenia soli kuchennej w diecie cho-z ograniczoną ilością sodu może być niebezpieczne rych na nadciśnienie tętnicze zostały ostatnio pod-u osób starszych [42]. Z jednej strony dieta niskosodoważone. W piśmiennictwie podkreśla się nikły wa jest u nich bardziej skuteczna i prowadzi do więk-wpływ diety z ograniczeniem sodu na wartości ciś-

szego spadku ciśnienia tętniczego, jednak z uwagi na nienia tętniczego. Przeciwnicy stosowania rygorów upośledzoną funkcję nerek u osób w podeszłym wie-dietetycznych zwracają uwagę na bezcelowe ich sto-ku istnieje ryzyko odwodnienia. Niedawno zakoń-

sowanie u chorych sodoopornych. Ponadto notowa-czone randomizowane badanie TONE dotyczyło no wzrost insulinooporności oraz wzrost stężenia li-osób w wieku 60–80 lat [51]. Wykazało ono, że pidów w surowicy krwi w następstwie przestrzega-umiarkowane ograniczenie sodu w tym wieku przez nia diety ze znacznym ograniczeniem sodu. Przede okres 15–36 miesięcy jest postępowaniem bezpiecz-wszystkim jednak zdaniem Aldermana i wsp. dieta nym, a u osób pozostających na diecie niskosodowej niskosodowa zwiększa prawdopodobieństwo wystą-

obserwowano tendencję do zmniejszonej ilości po-pienia zawału serca. Wyniki obserwacji klinicznych wikłań sercowo-naczyniowych, a zwłaszcza niewy-publikowane w ostatnich latach nie potwierdzają dolności wieńcowej. Znacznie rzadziej w tej grupie jednak ujemnych następstw stosowania diety nisko-chorych występowały również bóle głowy i nie ob-sodowej. Według tych danych dieta wysokosodowa www.nt.viamedica.pl

49

nadciśnienie tętnicze rok 2002, tom 6, nr 1

sprzyja chorobie niedokrwiennej serca, a zwłaszcza 13. Blackburn H., Prineas R. Diet and hypertension: anthro-udarom mózgu, a w przypadku osób otyłych zwięk-pology, epidemiology, and public health implications. Prog.

sza ogólną śmiertelność. Pojedyncze prace sugerują Biochem. Pharmacol. 1983; 19: 31–79.

14. Law M.R., Frost C.D., Wald N.J. By how much does dietary również niekorzystny wpływ diety wysokosodowej salt reduction lower blood pressure? Br. Med. J. 1991; 302: 811.

na przerost lewej komory serca, ciśnienie wewnątrz-15. Midgley J.P., Matthew A.G., Greenwood C.M., Logan A.G.: kłębuszkowe i białkomocz, a także częstość kamicy Effect of reduced dietary sodium on blood pressure: a meta-ana-moczowej i raka żołądka. Celowe są długotrwałe ba-lysis of randomized controlled trials. JAMA 1996; 275: 1590–1597.

dania dotyczące wpływu umiarkowanego ogranicze-16. Sacks F.M., Svetkey L.P., Vollmer W.M., Appel L.J., Bray nia sodu w diecie chorych z nadciśnieniem tętni-G.A., Harsha D., Obarzanek E., Conlin P.R., Miller E.R., Simons-Morton D.G., Karanja N., Lin Pao-Hwa. Effects on czym na układ krążenia, niemniej jednak rekomen-blood pressure of reduced dietary sodium and the dietary ap-dacje Towarzystw Nadciśnienia Tętniczego przed-proaches to stop hypertension (DASH) diet. J. Engl. J. Med.

stawione na początku są nadal aktualne.

2001; 1: t. 344.

słowa kluczowe: dieta niskosodowa, ciśnienie tętnicze, 17. Yamori Y., Liu L., Ikeda K., Mizushima S., Nara Y., Simp-powikłania sercowo-naczyniowe, insulinooporność son F.O. on behalf of the WHO Cardiovascular Diseases and Nadciśnienie Tętnicze 2002, tom 6, nr 1, strony 45–51.

Alimentary Comparison (WHO-CARDIAC) Study. Different associations of blood pressure with 24-hour urinary sodium excretion among pre- and post-menopausal women. J. Hypertens. 2001; 19 (3): 535–538.

Piśmiennictwo

18. Weinberg M.H. Salt sensitivity of blood pressure in human. Hypertension 1996; 27: 481–490.

1. 1999 World Health Organization-International Society of 19. Draaijer P., Leeuw P., Maessen J. Saltsensitivity testing in Hypertension Guidelines for the Management of Hyperten-patients with borderlline hypertension: reproducibility and sion. ISH Hypertension NEWS, Bulletin of the International potential mechanisms. J. Hum. Hypertens. 1995; 9: 263–269.

Society of Hypertension „The World Hypertension League is 20. Kaplan N.M. Nadciśnienie Tętnicze. Urban and Partner, a Division of the ISH” 1999; 1.

Wrocław 1999.

2. The Sixth Report of Joint National Committee on Preven-21. Grobbee D.E. Methodology of sodium sensitivity asses-tion, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood sment: the example of age and sex. Hypertension 1991; 17

Pressure VI. Nadciśnienie Tętnicze 1998; 2: 54.

(supl. 1): 109–114.

3. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętnicze-22. Schorr U., Turan S., Distler A., Sharma A.M. Relationship go. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Nadciś-

between ambulatory and resting blood pressure responses to nienie Tętnicze 2000; 4: B1.

dietary salt restriction in normotensive men. J. Hypertens. 1997; 4. Denton D. Hunger for Salt. An Anthropological, Physiolo-15: 845–849.

gical and Medical Analysis. Berlin, Springer 1984.

23. Wheton P.K., Jiang He, Cutler J.A., Brncati F.L., Appel 5. Poulter N.R., Khaw K.T., Hopwood B.E.C., Mugambi M., L.J., Follmann D., Klag M.J. Effects of oralpotassium on blo-Peart W.S., Rose G., Sever P.S. The Kenyan Luo migration od pressure. JAMA 1997; 277: 20.

study: observations on the initiation of a rise in blood pressu-24. Alderman M.H., Madhavan S., Ooi W.L. Association of the re. BMJ 1990; 300: 967–972.

renin-sodium profile with the risk of myocardial in patients with 6. Kempner W. Treatment of hypertensive vascular disease with hypertension. N. Engl. J. Med. 1991; 324: 1098–1104.

rice diet. Am. J. Med. 1948; 4: 545.

25. Schrama A.M., Ruland K., Spies K.P., Distler A. Salt sensiti-7. Intersalt. An international study of electrolyte excretion and vity in young normotensive subjects is associated with hyperin-blood pressure: results for 24 hour urinary sodium and pota-sulinemic response to oral glucose. J. Hypertens. 1993; 9: 329.

sium excretion: Intersalt Cooperative Research Group. BMJ

26. Donovan D.S., Solomom C.G., Seely E.W., Williams G.H., 1998; 297: 319–328.

Simonson D.C. Effect of sodium intake on insulin sensitivity.

8. Raji A., Williams G.H., Jeunemaitre X., Hopkins P.N., Hunt Am. J. Physiol. 1993; 264: 730–734.

S.C., Hollenberg N.K., Seely E.W. Insulin resistance in hy-27. Gaboury C.L., Simonson D.C., Seely E.W., Hollenberg pertensives: effect of salt sensitivity, renin status and sodium N.K., Williams G.H. Relation of pressor responsiveness to intake. J. Hypertens. 2001; 19: 99–105.

angiotensin II and insulin resistance in hypertension. J. Clin.

9. Alderman M.H., Madhavan S., Cohen H., Sealey J.E., La-Invest. 1994; 94: 2295–2300.

ragh J.H. Low urinary sodium is associated with greater risk 28 .Iwaoka T., Umeda T., Ohna M., Inoue J., Naomi S., Sato of myocardial infarction among treated hypertensive men.

T. The effect of low and high NaCl diets on oral glucose tole-Hypertension 1995; 25: 1144–1152.

rance. Klin. Wochenschr. 1988; 66: 724–728.

10. Alderman M.H., Cohen H., Madhavan S. Dietary so-29. Feldman R.D., Logan A.G., Schmidt N.D. Dietary salt dium intake and mortality: the National Health and Nutri-restriction increases vascular insulin resistance. Clin. Pharma-tion Axamination Survey (NHANES I). Lancet 1998; 351: cology & Therapeutics 1996; 60 (4): 444–450.

781–85.

30. Fliser D., Fode P., Arnold M., Nowicki B., Kohl B., Ritz E.

11. Alderman M.H. Salt, blood pressure, and human health.

The effect od dietary salt on insulin sensitivity. Eur. J. Clin.

Hypertension 2000; 36: 890–893.

Invest. 1995; 25: 39–43.

12. Hollenberg N.K., Martinez G., McCullough M., Meiking 31. Raji A., Williams G.H., Jeunemaitre X., Hopkins P.N., T., Passan D., Preston M., Rivera A., Taplin D., Vicaria-Cle-Hunt S.C., Hollenberg N.K., Seely E.W. Insulin resistance in ment M. Aging, acculturation, salt intake, and hypertension hypertensives: effect of salt sensitivity, renin status and sodium in the Kuna of Panama. Hypertension 1997; 29: 171–176.

intake. J. Hypertens. 2001; 19: 99–105.

50

www.nt.viamedica.pl

Jerzy Głuszek Wpływ soli kuchennej na ciśnienie 32. Ruppert M., Overlack A., Kolloch R i wsp. Neurohormonal 42. Adamczak M., Więcek A., Kokot F. Znaczenie ogranicze-and metabolic efects of severe and moderae salt restriction in nia zawartości sodu w diecie w leczeniu i zapobieganiu samo-nonobese normotensive adults. J. Hypertens. 1993; 11: 743–749.

istnemu nadciśnieniu tętniczemu — stan wiedzy w 1996 roku 33. Wasserthiel-Smoller S., Oberman. A., Blaufox M.D. i wsp.

Pol. Arch. Med. Wewn. 1997; 97: 260–266.

Trial of Antihypertensive Intervention and Management (TAIM) 43. Weir Mr., Dengel D.R., Behrens M.T., Goldberg A.P.: Salt Study. Final results with regard to bllod pressure, cardiovascu-induced increases in systolic blood pressure affect renal hemo-lar risk, and quality of life. Am. J. Hypertens. 1992; 5: 37–44.

dynamics and proteinuria Hypertension 1995, 25, 1339–1344.

34. Tunstall-Pedoe H., Eoodward M., Tavendale R., A’Brook R., 44. Gentile D.A., Skoner D.P. The relationship between air-McCluskey M.K. Comparison of the prediction by 27 different fac-way hyperrectivity (AHR) and sodium, potasium adenosine tors of coronary heart disease and death in men and women of the triphosphatase (Na+ K+ATPase) enzyme inhibition. J. Aller-Scottish heart health study: cohort study. BMJ 1997; 315: 722–729.

gy Clin. Immunol. 1997; 99: 367–373.

35. Tuomilehto J., Jousilahti P., Rastenyte D., Moltchanov V., 45. Massey L.K., Whiting S.J. Dietary salt, urinary calcium, Tanskanen A., Pietinen P., Nissinen A. Urinary sodium excre-and kidney stone risk. Nutr. Rev. 1995; 53: 131–139.

tion and cardiovascular mortality in Finland: a prospective stu-46. Joossens J.V., Hill M.J., Ekkiott P. i wsp. Dietay salt, nitrate dy. Lancet 2001; 357: 848–851.

and stomach cancer in 24 countries. Int. J. Epidemiol. 1996; 36. Yamori Y., Nara Y., Mizushima S., Sawamura M., Horie 25: 494–504.

R.: Nutritional factors for stroke and major cardiovascular di-47. Grey A., Braatvedt G., Holdavay I. Moderate dietary salt seases: intenatiuonalpidemiological comparison of dietary pre-restriction does not alter insulin resistance or serum lipids in vention. Health Reports 1994; 6: 22–27.

normal men. Am. J. Hypertens. 1996; 9: 317–322.

37. Aviv A.: Salt and hypertension: the debate that begs the 48. Bragulat E., de la Sierra A., Antonio M.T., Coca A. Endo-bigger question. Arch. Intern. Med. 2001; 161: 507–510.

thelial dysfunction in Salt-Sensitive essential hypertension.

38. Tanaka A.T., Yokuchi M., Kuramochi M.: Effect of dietary Hypertension 2001; 37 (2): 444–448.

sodium on platelet a2-adrenergic receptors in essential hyper-49. Campese V.M.: Salt sensitivity in hypertension. Renal and tension. Hypertension 1985; 7: 972–978.

cardiovascular implications. Hypertension 1994; 23: 531–550.

39. He J., Ogden L.G., Vupputuri S., Bazzano L.A., Loria C., Whel-50. Weinberger M.H., Fineberg N.S., Fineberg S.E., Wein-ton P.K. Dietary sodium intake and subsequent risk of cardiovascu-berger M. Salt sensitivity, pulse pressure. And death in normal lar disease in overweight adults. JAMA 1999; 282: 2027–2034.

and hypertensive humans. Hypertension 2001; 37: 429–432.

40. Kupari M., Koskinen P., Virolainen J.: Correlates of left ven-51. Appel L.J., Espeland M.A., Easter L., Wilson A.C., Folmar tricular mass in a population sample aged 36 to 37 years: focus S., Lacy C.R. Effects of reduced sodium intake on hyperten-on lifestyle and salt intake. Circulation 1994; 89: 1041–1050.

sion control in older individuals. Results from Trial on non-41. Jula A.M., Karanko H.M. Effects of left ventricular hyper-pharmacologic Interventions in the Elderly (TONE). Arch.

trophy of long-term nonpharmacological treatment with so-Intern. Med. 2001; 161: 685–693.

dium restriction in mild-to-moderate essential hypertension.

52. Editorial: Salt and hypertension. Arch. Intern. Med. 2001: Circulation 1994; 89: 1023–1031.

161: 505.

www.nt.viamedica.pl

51