stępuje choroba zalecany jest nadzór bierny, darstwa oraz poziomu ryzyka. W pewnych
z częstotliwością kontroli raz w roku przy przypadkach częstotliwość kontroli urzę- Dr hab. Teresa Malinowska, Katedra Higieny Żywno
wysokim, co dwa lata przy średnim i co dowych jest zbieżna, a w innych jest niższa ści i Ochrony Zdrowia Publicznego, Wydział Medycyny
cztery lata przy niskim poziomie ryzyka. od kontroli przeprowadzanej we własnym Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02 776
W gospodarstwach objętych programem zakresie przez gospodarstwo. Warszawa
Q fever, disease of animals and zoonosis  GorÄ…czka Q, choroba zwierzÄ…t i zoonoza
practical aspects
 aspekty praktyczne
Truszczyński M., National Veterinary Research
Institute, Pulawy
Marian Truszczyński
The aim of this paper was to present the current
knowledge of the Q fever. This zoonotic disease is z Państwowego Instytutu Weterynaryjnego  Państwowego Instytutu Badawczego
caused by Coxiella burnetii, small, Gram negative bac w Puławach
teria. Microorganisms may be carried by domestic ru
minants and shed periodically leading to the spread w organizmie człowieka i licznych gatun- kał kleszczy, który po wyschnięciu jako
of infection. Humans become infected by contami ków zwierząt domowych i dzikich. Do ba- pył lub aerozole z zarazkami wdychany
nated aerosol especially of inspissated reproductive dań laboratoryjnych używane są myszy, jest przez zwierzęta lub człowieka. Waż-
exudates and by ingestion of the raw infected milk. świnki morskie i chomiki. niejszym miejscem rozprzestrzeniania
The disease is often inapparent in most infected ani Coxiella burnetii tworzy wariant, który, się patogenu, niż wymienione poprzed-
mals but may cause abortion in sheep and goats and podobnie jak przetrwalniki bakterii z ro- nio, jest wyschnięty kał domowych prze-
also in cattle. Other reservoirs including wildlife were dzajów Bacillus lub Clostridium, wykazu- żuwaczy, z którego pył lub aerozole wraz
described. Laboratory diagnostic procedures and pre je wysokiego stopnia oporność na nieko- z zarazkiem docierają do dróg oddecho-
ventive measurements were detailed, including san rzystne warunki środowiska zewnętrzne- wych zwierząt i ludzi. Z analizy epidemio-
itary conditions, vaccination programs and antibac go, w którym przez długi czas zachowuje logicznej wynika, że C. burnetii, oprócz
terial treatment. potencjalną żywotność poza komór- zakażenia aerogennego, przekazywana
ką zwierzęcą. Kolejną charakterystyczną jest człowiekowi oraz zwierzętom, do tego
Keywords: Q fever, zoonosis, prevention, control. właściwością C. burnetii są dwie posta- momentu wolnym od zakażenia, przez
cie antygenowe  faza I, chorobotwórcza kontakt z zakażonymi przeżuwaczami,
i immunogenna, oraz faza II, niechoro- głównie w okresie porodu oraz z poro-
Właściwości czynnika etiologicznego botwórcza i niewywołująca odporności nionymi płodami, łożyskiem lub woda-
przeciwzakaz
nej, w którą faza I przecho- mi płodowymi, lub śluzem pochwowym
Coxiella burnetii, bakteria wywołująca go- dzi w wyniku pasaży przez zarodki kurze (2, 3). Rzadko ma miejsce transmisja od
rączkę Q, jest Gram-ujemną, pleomorficz- lub hodowle komórkowe. człowieka do człowieka, np. od zakażonej
ną, w porównaniu do innych bakterii małą matki do noworodka, jak też w czasie sek-
paÅ‚eczkÄ…, o rozmiarach 0,2 0,4 × 0,4 1,0 Rezerwuary i szerzenie siÄ™ zakażenia cji zwÅ‚ok. U zwierzÄ…t, podobnie jak u lu-
µm. WczeÅ›niej zaliczana do rzÄ™du Ricket- dzi, oprócz podanych sposobów zakaże-
tsiales, rodziny Rickettsiaceae, jest obec- Głównym rezerwuarem, skąd C. burne- nia C. burnetii może mieć miejsce trans-
nie zaklasyfikowana do rodziny Coxiella- tii się szerzy, są: krowy, owce, kozy oraz misja pionowa, matka  zarodek lub płód.
ceae, rzędu Legionellales, a w tych ramach zwierzęta towarzyszące człowiekowi  Do zakażenia człowieka może dojść dro-
do grupy proteobakterii (1). Nie rozmnaża psy i koty. Znaczący rezerwuar znajduje gą doustną za pośrednictwem niepaste-
się w pożywkach bakteriologicznych, sta- się wśród nieudomowionych kręgowców, ryzowanego mleka krów, owiec, kóz oraz
nowiąc pod tym względem wśród bakte- zwłaszcza przeżuwaczy, gryzoni i ptaków. sporządzonych z niego serów. Znaczącym
rii jeden z nielicznych wyjątków. Jej roz- Zakażenia przenoszą kleszcze w związ- rezerwuarem zarazka są gryzonie (szczu-
mnażanie następuje wyłącznie w komór- ku ze ssaniem krwi w okresie bakterie- ry, myszy) przebywające w pomieszcze-
kach zwierzęcych, a zatem w hodowlach mii u zwierząt zakażonych. Innym z
ró- niach dla zwierząt, od których zakaża-
komórkowych, zarodkach kurzych oraz dłem wymienionego drobnoustroju jest ją się koty, stanowiące następnie z
ródło
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
584
Prace poglÄ…dowe
zakażenia człowieka. W przypadku miej- rozprzestrzenieniem i potencjałem zoo- drogą aerogenną z wymienionych z
ródeł
skich wybuchów gorączki Q u ludzi z
ró- notycznym, co przesądza o tej klasyfika- (16). Znaczne rozmiary miało wystąpie-
dłem zakażenia są psy, koty, króliki i go- cji, mimo że powodowane przez nią stra- nie w Holandii klinicznej postaci gorączki
łębie. Personel laboratoryjny zagrożony ty w produkcji zwierzęcej, w porówna- Q u kóz i owiec przy końcu 2009 r. (17).
jest w związku z kontaktami z materia- niu do wywoływanych przez liczne inne Chorobę stwierdzono w około 60 fer-
łem chorobowym oraz ze zwierzętami la- choroby listy OIE, nie są wysokie. Istot- mach tych zwierząt. Prawie równocze-
boratoryjnymi (4). ny jest jednak zwierzęcy, globalny rezer- śnie zwiększyła się do około 3300 przy-
wuar drobnoustroju chorobotwórczego padków, w porównaniu do 193 w 2007 r.
Obraz chorobowy u ludzi dla człowieka. i 973 w 2008 r., wywołane przez C. bur-
Wywołane przez C. burnetii zakaże- netii zakażenie u ludzi. Zmarło 6 osób;
U człowieka rozróżnia się gorączkę Q nie stwierdzane jest u zwierząt domo- cierpiały one jednak też na inne choro-
o ostrym lub przewlekłym przebiegu. wych, w tym zwłaszcza u bydła, owiec by, co wskazuje, że C. burnetii była do-
Okres inkubacji trwa około 20 dni. Obja- i kóz, jak też psów i kotów oraz licznych datkową przyczyną śmierci. U pozosta-
wy kliniczne w postaci o przebiegu ostrym gatunków zwierząt dzikich. W przewa- łych ludzi wystąpiły przemijające objawy
różnią się u poszczególnych pacjentów. żającej liczbie przypadków ma przebieg charakterystyczne dla klinicznej postaci
Często (u 91% osobników chorych) wystę- bezobjawowy, znacznie częściej niż u lu- gorączki Q u ludzi.
puje podwyższenie temperatury ciała. Ob- dzi. Z przedstawionych uprzednio rezer- Holenderskie Ministerstwo Rolnictwa
jawowi temu towarzyszy ból głowy (u 51% wuarów C. burnetii rozwijają się okreso- uznało jako najważniejsze z
ródło ryzyka
pacjentów), bóle mięśni (u 37%), bóle sta- wo ogniska lub nawet enzootie klinicznej dla ludzi fermy kóz mlecznych. Znajduje
wów (u 27%) i kaszel (u 34%). Ze strony postaci gorączki Q. się w nich w Holandii około 350 000 zwie-
płuc dołączać się mogą też inne objawy. U przeżuwaczy domowych po okresach rząt. Porody są na ogół dość skoncentro-
W niektórych przypadkach stwierdza się bakteriemii, bez objawów klinicznych, na- wane w czasie, co sprzyja intensyfikacji za-
podwyższone aktywności enzymów wą- stępuje lokalizacja zarazka w gruczołach każeń w obrębie danego obszaru.
trobowych (5). Zaburzenia ze strony ser- mlekowych, węzłach chłonnych nadwy- Po rozpoznaniu gorączki Q, począw-
ca występują u 2% pacjentów, którzy prze- mieniowych i w przypadku zwierząt cię- szy od grudnia 2009 r., oprócz przyjętego
chodzą gorączkę Q o ostrym przebiegu, żarnych  w łożysku. U wielu zwierząt w ognisku choroby zakaz
nej postępowa-
w tym zapalenie mięśnia sercowego, któ- zazwyczaj po kilku miesiącach stwier- nia sanitarno-weterynaryjnego, w stadach
re może prowadzić do zejścia śmiertelne- dza się samoistne uwolnienie od zakaże- zakażonych z obsadą wyższą niż 50 zwie-
go (6). Mogą pojawiać się objawy neuro- nia. Natomiast inne zwierzęta, nie wyka- rząt, przystąpiono do uboju wszystkich
logiczne (meningoencephalitis lub ence- zując objawów choroby, pozostają nawet kóz ciężarnych. Dotyczyło to również ko-
phalitis), zwłaszcza jeżeli zakażenie ludzi przez lata nosicielami C. burnetii. U ta- złów. W sumie zabito około 40 000 zwie-
pochodzi od kóz (7). kich zwierząt, przy nieustalonych bliżej rząt. Nieciężarne kozy w fermach zakażo-
Postać przewlekła gorączki Q u czło- przyczynach, może postać bezobjawowa nych poddano szczepieniu przeciw gorącz-
wieka rozwija się w ciągu miesięcy, a na- przejść w postać kliniczną. Postać kli- ce Q. Wyłączono je z dalszej reprodukcji.
wet lat, licząc od momentu zakażenia. niczna może też być wynikiem zakaże- Przedstawione postępowanie okazało się
Efektem jest w 75% przypadkach zapale- nia się od chorującego zwierzęcia szcze- skuteczne z uwagi na niepojawianie się ko-
nie wsierdzia (8). Schorzeniu towarzyszą pem C. burnetii o patogenności wysokiego lejnych przypadków zachorowań. Dodat-
zmiany patologiczne w zastawkach serco- stopnia. Choroba manifestuje siÄ™ przede kowo do lipca 2010 r. wydano w odnie-
wych i/lub immunosupresja (9). Może roz- wszystkim ronieniem lub wcześniejszym sieniu do wszystkich w kraju ferm z ko-
wijać się zapalenie stawów i szpiku kostne- porodem. Ronienie następuje w póz
nym zami i owcami zakaz produkcji mleka na
go, przewlekłe zapalenie wątroby oraz inne okresie ciąży. Obserwuje się też zamie- sprzedaż (17).
powikłania przedstawione przez Angelaki- ranie zarodków lub płodów, słabość no- W porównaniu do przedstawionej sy-
sa i Raoulta (10). W przypadku zakażenia worodków i ich zejścia śmiertelne. U kro- tuacji w Holandii, w sąsiadujących Niem-
ciężarnej kobiety C. burnetii umiejscawia wy, owcy, kozy rozwija się zapalenie ma- czech nie obserwowano w tym samym
się w macicy i w gruczołach sutkowych, co cicy i niepłodność (2, 14). Pomimo tego czasie wzrostu liczby przypadków za-
zagraża tak matce, jak też płodowi lub no- odpowiedz
serologiczna, a nawet izola- chorowań na gorączkę Q w porównaniu
worodkowi. Może nastąpić poronienie lub cja C. burnetii, niekoniecznie korelują do normalnie stwierdzanej liczby rozpo-
przedwczesny poród z urodzeniem dziec- z przedstawionymi objawami kliniczny- znawanych przypadków u ludzi i zwie-
ka o niskim ciężarze ciała i niskiego stop- mi gorączki Q. rząt. Gorączka Q w tym kraju jest cho-
nia żywotności. Na Cyprze w 1974 r. obserwowano robą zakaz
ną, obowiązkowo zgłaszaną
21 przypadków poronień u owiec i kóz z urzędu. Wykazywana jest rocznie u oko-
Choroba u zwierząt oraz 78 przypadków gorączki Q u żoł- ło 100 160 zwierząt, głównie u owiec,
nierzy brytyjskich stacjonujących na tym kóz i bydła (17).
Gorączka Q u zwierząt do chwili połącze- terenie. We Francji C. burnetii jest przy- Dane na temat obrazu chorobowe-
nia listy A z listą B, chorób zgłaszanych czyną 2 7% wszystkich ronień u krów go, epizootiologii i epidemiologii gorącz-
(listed diseases) do Światowej Organiza- i w podobnej częstości u owiec. Opisa- ki Q w Polsce zostały m.in. przedstawione
cji Zdrowia Zwierząt (OIE) przez państwa no ognisko choroby u kóz, w którym po w pracy zbiorowej pt.  Gorączka Q u lu-
członkowskie, na których terenie zosta- poronieniu kozy znajdującej się wśród dzi i zwierząt pod redakcją Anusza (18)
ły stwierdzone, znajdowała się na liście kóz ciężarnych, ale wolnych od infekcji, i opracowaniu Niemczuka (19). Na prze-
B. Kiedy nastąpiło w 2005 r. połączenie po przeniesieniu się zakażenia również łomie 2008 2009 r. stwierdzono dodat-
wymienionych list w jedną listę OIE, na- u nich następowały ronienia (15). Dodat- kowo ogniska gorączki Q u bydła w po-
dal na niej figuruje (11, 12, 13). Wskazu- kowo okazało się, że kiedy ciężarne kro- łudniowo-wschodniej Polsce, manifestu-
je to, że gorączka Q spełnia warunki nie- wy wprowadzono do tego środowiska, to jące się ronieniami. Wystąpiły w związku
zbędne do umieszczenia jej tam, obok in- u nich też następowały ronienia. Psy za- z tym również zachorowania personelu
nych ważnych chorób zakaz
nych zwierząt. każają się C. burnetii, spożywając łożyska obsługującego zwierzęta (Niemczuk K.,
Cechuje się bowiem międzynarodowym przeżuwaczy oraz wspomnianą uprzednio dane ustne).
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
585
Prace poglÄ…dowe
Diagnostyczne badania laboratoryjne jako próby odnoszące się do całego stada, do celów rolniczych powinien być kom-
a nie do oceny indywidualnego zwierzę- postowany lub odkażany za pomocą od-
Ze względu na niedające podstawy do roz- cia (21). Szczegóły techniczne, dotyczące powiednich środków. W celu uzyskiwa-
poznania, występujące u zwierząt objawy przygotowania odczynników, w tym an- nia i utrzymania stad domowych przeżu-
kliniczne i zmiany patomorfologiczne, ko- tygenów do wymienionych testów, znaj- waczy wolnych od zakażenia C. burnetii,
nieczne jest, dla określenia diagnozy czy dują się w podręczniku OIE z 2008 r. (20) wprowadzanie zwierząt z zewnątrz do
chodzi o gorączkę Q, wykonanie badań Diagnostyczne badania laboratoryjne tych stad powinna poprzedzać kwaran-
laboratoryjnych. Inicjuje je badanie mi- w kierunku gorączki Q, oprócz potwier- tanna, trwająca 21 dni. Do minimum na-
kroskopowe. Wykazuje ono, po zabar- dzania przypadków podejrzanych na pod- leży ograniczyć przegrupowywania zwie-
wieniu zalecanymi metodami rozmazów stawie objawów klinicznych o tę chorobę, rząt w pomieszczeniach określonej fermy,
na szkiełkach podstawowych z materiału wskazane są również w odniesieniu do stad jak też kontakty zwierząt gospodarskich
chorobowego, obecność też innych bak- przeżuwaczy domowych, które oceniane są z gryzoniami, wykonując okresowe akcje
terii mało różniących się morfologicznie jako ewentualne potencjalne z
ródło zaka- ich zwalczania.
od C. burnetii, a również wywołujących żeń ludzi. Zwłaszcza zalecane jest badanie Mimo że opracowano dla zwierząt
ronienia zwierząt, w tym równocześnie stad, z których pochodzące zwierzęta prze- szczepionki przeciw gorączce Q, nie znaj-
chorobotwórczych dla człowieka (Brucel- znaczone są na eksport (22). dują się one w dystrybucji ze strony firm
la spp., Chlamydophila abortus). Do bar- Z opublikowanego przez Europejski biofarmaceutycznych, w zwiÄ…zku z czym
wienia stosuje się metody Stampa, Ziehl- Urząd Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) stosowanie ich jest raczej sporadycz-
Neelsena w modyfikacji Gimeneza, Mac- 28 stycznia 2010 r. sprawozdania na te- ne. Na przydatność wskazuje natomiast
chiavello i Giemsy, Kostera w modyfikacji mat z
ródeł zoonoz i czynników zoono- ich użycie w ognisku choroby u zwie-
(20). Do rozmazów na szkiełkach podsta- tycznych w odniesieniu do krajów człon- rząt niewykazujących objawów choro-
wowych używa się tkanki płodów lub łoży- kowskich Unii Europejskiej wynika, że bowych (17).
ska, zwłaszcza kotyledonów. Wynik, jeśli w przypadku gorączki Q rezultaty badań Reasumując, na podkreślenie zasługu-
zabarwione komórki morfologicznie ra- diagnostycznych wskazujące na zakaże- je wysokiego stopnia niebezpieczeństwo
czej wskazują na C. burnetii, w połącze- nia C. burnetii u przeżuwaczy nie w peł- ze strony rezerwuaru zwierzęcego  prze-
niu z wynikiem dodatnim badania serolo- ni są porównywalne. Techniki wykona- noszenia C. burnetii na człowieka i wywo-
gicznego na obecność swoistych przeciw- nych badań różnią się bowiem dość czę- ływania zachorowań. Umożliwia to nawet
ciał, z dość dużym prawdopodobieństwem sto, zależnie od kraju. Mimo to wykazanie bardzo mała dawka zarazka mogąca wy-
potwierdza wcześniejsze podejrzenie go- w 2007 r. zakażeń u zwierząt w 18 krajach wołać zakażenie i objawy chorobowe, du-
rączki Q u przeżuwaczy domowych, u któ- członkowskich UE, a w 2008 r. w 17 kra- żego stopnia oporność zarazka na czynniki
rych nastąpiło poronienie lub przedwcze- jach tego regionu wskazuje na rozległy środowiskowe, w tym istnienie wspomnia-
sny poród (14). zwierzęcy rezerwuar wymienionego za- nej postaci przetrwalnikowej i aerozolo-
W celu izolacji C. burnetii należy uży- razka w Europie. Na tym tle gorączkę Q wa droga szerzenia się zakażenia. Wymie-
wać próbek od poronionych płodów, z ło- u ludzi, w tym w postaci klinicznej, rozpo- nione właściwości kwalifikują C. burnetii
żysk, śluzu pochwowego, jak najwcześniej znano w 2007 r. w 20 krajach, a w 2008 r. jako drobnoustrój przydatny w działaniach
pobranych do badań po poronieniu lub w 21 krajach UE. bioterrorystycznych. Ośrodek Zwalczania
po porodzie. Rozcierem tych materiałów Chorób i Prewencji, USA (Center of Di-
w buforowanym roztworze fizjologicznym Ingerencje zmierzajÄ…ce do ograniczenia sease Control and Prevention, USA) zali-
(PBS) zawierajÄ…cym streptomycynÄ™ i pe- z
ródeł zakażenia cza C. burnetii w tym kontekście do gru-
nicylinę lub gentamycynę, zakaża się do py czynników biologicznych o dużym stop-
woreczka żółtkowego 5-dniowe zarodki. Jeżeli w trakcie diagnostycznych przeglą- niu skuteczności.
Zarodki, które obumierają w ciągu pierw- dów stad przeżuwaczy wykaże się zwierzę-
szych 5 dni po zakażeniu są eliminowa- ta z bezobjawowym zakażeniem C. burne- Piśmiennictwo
ne z dalszych badań. Woreczki żółtkowe tii, zalecane jest określone postępowanie,
1. Raoult D., Marrie T., Mege J.: Natural history and patho-
jako materiał do kontynuowania rozpo- zmierzające do likwidacji lub zmniejszenia
physiology of Q fever. Lancet Infect. Dis. 2005, 5, 219-226.
znania sÄ… zbierane po 10 15 dniach od takiego rezerwuaru zarazka. Zakres dzia-
2. Arricau-Bouvery N., Rodolakis A.: Is Q fever an emerging
zakażenia Wymazy z woreczków żółtko- łań łączy się z wysokością odsetka zwierząt
or reemerging zoonosis? Vet. Res. 2005, 36, 327-349.
3. Maurin M., Raoult D.: Q fever. Clin. Microbiol. Rev. 1999,
wych po zabarwieniu są badane mikro- nosicieli C. burnetii w danym stadzie krów,
12, 518-553.
skopowo w celu upewnienia się, że nie owiec i kóz. Liczba zarazków w środowisku
4. Johnson III, J.E., Kadull P.J.: Laboratory acquired Q fever.
nastąpiło dodatkowe zakażenie bakteryj- i u zwierząt może być zredukowana prze- A report of fifty cases. Am. J. Med. 1966, 41, 391-403.
5. Tissot-Dupont H., Raoult D.: Clinical aspects, diagnosis and
ne. W celu potwierdzenia wyniku badania prowadzaniem regularnego oczyszczania
treatment of Q fever. Rickettsial Diseases 2007, 291-301.
mikroskopowego wykonuje się test PCR i dezynfekcji pomieszczeń dla zwierząt, ze
6. Fournier P.E., Etienne J., Harle J.R., Habib G., Raoult D.:
Myocarditis, a rare but severe manifestation of Q fever
(reakcję łańcuchową polimerazy), określa- szczególnym uwzględnieniem stanowisk,
report of 8 cases and review of the literature. Clin. Infect.
jący DNA zarazka. Bliższe dane na temat w których odbywają się porody. Zwierzę-
Dis. 2001, 32, 1140-1447.
bezpośredniej izolacji z materiału choro- ta ciężarne powinny przebywać do po- 7. Bernit E., Pouget J., Janbon F., Dutronc H., Martinez P.,
Brouqui P., Raoult D.: Neurological involvement in acu-
bowego i identyfikacji za pomocą PCR C. rodu i po porodzie przez kilkanaście dni
te Q fever. A report of 29 cases and review of the litera-
burnetii znajdują się w podręczniku OIE w oddzielnych pomieszczeniach. Jeżeli
ture. Arch. Intern. Med. 2002, 162, 693-700.
z 2008 r. (20) nastÄ…pi poronienie lub przedwczesny po- 8. Gami A.S., Antonios V.S., Thompson R.L., Chaliki H.P.,
Ammash N.M.: Q fever endocarditis in the United Sta-
Do diagnostycznych badań serologicz- ród, płody, nieżywe noworodki oraz ło-
tes. Mayo Clin. Porc. 2004, 79, 253-257.
nych, identyfikujących swoiste przeciwcia- żyska powinny możliwie natychmiast być
9. Fenollar F., Fourier P.E., Carrieri M.P., Habib G., Messa-
na T., Raoult D.: Risks factors and prevention of Q feler
ła w surowicy, przedstawionych również zniszczone przez spalenie lub zakopanie,
endocarditis. Clin. Infect. Dis. 2001, 33, 312-316.
w podręczniku OIE z 2008 r. (20), należą: aby uniemożliwić ich zjadanie przez koty,
10. Angelakis E., Raoult D.: Q fever. Vet. Microbiol. 2010, 140,
pośrednia immunofluorescencja, ELISA psy i dzikie zwierzęta np. gryzonie. Nale- 297-309.
11. Anon.: OIE Terrestrial Animal Heath Code. 2008, 1, 4-9.
i odczyn wiązania dopełniacza (OWD). ży wtedy też zaniechać używania z takich
12. Truszczyński M., Wijaszka T.: Zastąpienie listy A i B jed-
Preferowana jest ELISA. Badania serolo- miejsc ziemi, jako nawozu do użyz
niania
ną listą chorób zgłaszanych do OIE. Medycyna Wet. 2005,
giczne są stosowane w przeglądach stad podmiejskich i miejskich działek. Nawóz 61, 234-235.
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
586
Prace poglÄ…dowe
13. Wijaszka T., TruszczyÅ„ski M.: Nowa lista chorób zgÅ‚asza- 17. Anon.: Tierärztliche Umshau 2010, E6695, 90. 22. Kim S.G., Kim E.H., Lafferty C.J., Dubovi E.: Coxiella bur-
nych do OIE. Medycyna Wet. 2006, 62, 1455.
18. Anusz Z. (red.): GorÄ…czka Q u ludzi i zwierzÄ…t. Praca zbio- netii in bulk tank milk samples, United States. Emerg. In-
fect. Dis. 2005, 11, 619-621.
14. Lang G.H.: Coxiellosis (Q fever) in animals. W: Marrie rowa. Wydawnictwo ART Olsztyn, 1995.
T.J. (edit.): Q Fever, the Disease. CRC Press, Boca Raton 19. Niemczuk K.: GorÄ…czka Q jako zoonoza. Monografia.
1990, 23-48. Państwowy Instytut Weterynaryjny  Państwowy Insty-
15. Sanford E.S., Josephson G.K.A., MacDonald A.: Coxiella tut Badawczy, Puławy 2006, 1-63.
burnetii (Q fever) abortion storms in goat herds after at- 20. Anon.: Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Ter-
tendance at an annual fair. Can. Vet. J. 1994, 35, 376-378. restrial Animals (mammals, birds and bees). World Or- Prof. dr hab. Marian Truszczyński, Państwowy Instytut
16. Huebner R.J., Bell J.A.: Q fever studies in Southern Ca- ganisation for Animal Health OIE 2008, 1, 4-9.
Weterynaryjny  Państwowy Instytut Badawczy, Al. Par
lifornia. Summary of current results and a discussion of 21. Bouvery N.A., Souriau A., Lechopier P., Rodolakis A.:
tyzantów 57, 24 100 Puławy, e mail: mtruszcz@piwet.
possible control measures. J. Am. Med. Assoc. 1951, 145, Experimental Coxiella burnetii infection in pregnant go-
301-305. ats: excretion routes. Vet. Res. 2003, 34, 423-433. pulawy.pl