Rozdział 9
Kontrakt w handlu
zagranicznym
9.1 Zobowiązanie i kontrakt w prawie rzymskim
9.2 Współczesny kontrakt regulujący podstawowe formy handlu
zagranicznego
9.3 Budowa kontraktu
Wytwarzanie towarów dla zaspokojenia własnych potrzeb towarzyszące człowiekowi od
najdawniejszych czasów, przerodziło się stopniowo w specjalizację produkcji.
Produkowano już nie tylko dla zaspokojenia potrzeb własnych, ale z myślą o sprzedaży
lub wymianie dóbr na takie, których w danym regionie czy państwie wytwarzać się nie
dawało.
Rozwój obrotu towarowego, powstanie międzynarodowych szlaków handlowych,
przekształcanie handlu lokalnego w wymianę międzynarodową, wymagało już na
pewnym etapie dokładnego spisywania, kto, co i za ile zakupił, bądz
zakupi. Umowne
określenie oraz rozłożenie praw i obowiązków kupującego oraz sprzedającego,
ujednolicenie miar, sposobu ważenia towarów oraz określenie wartości środka płatniczego
(wykształcenie pieniądza metalowego i kruszcowego) stały się oczywistymi rezultatami
rozwijającej się wymiany handlowej. Zapewniały również podstawy jakościowe, aby
żadna ze stron transakcji nie czuła się pokrzywdzona.
Wykorzystywanie tych elementów w praktyce handlowej, w miarę rozwoju
międzynarodowego podziału pracy i wymiany międzynarodowej, dało początek
powstawaniu zwyczajów handlowych i wykształceniu norm prawnych w handlu
408
zagranicznym i międzynarodowym prawie handlowym .
Pod pojęciem  handel zagraniczny kryją się, powszechnie nam znane, takie transakcje
jak sprzedaż za granicę (eksport), zakup od zagranicznego partnera (import) czy handel
tranzytowy przy uczestnictwie podmiotu trzeciego, którego siedziba nie znajduje się ani
w kraju eksportera ani importera. Są to tzw. podstawowe formy handlu zagranicznego
(zobacz rozdział 1).
Nieustanny rozwój technik handlu i finansów międzynarodowych doprowadził do
wykształcenia się w handlu zagranicznym form szczególnych, które ułatwiają
nawiązywanie stosunków handlowych z partnerami zagranicznymi i uzupełniają
podstawowe formy transakcji handlu zagranicznego. Formami szczególnymi będą obrót
uszlachetniający i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, leasing, franchising,
transakcje wiązane, barterowe, kompensacyjne, obrót projektami inwestycyjnymi,
transakcje offsetowe, inwestycje bezpośrednie.
Wiele form rozliczeń międzynarodowych stosowanych z powodzeniem w handlu
zagranicznym zyskało miano innowacji finansowych. Dla wspomnianych form istnieje
wiele różnych form kontraktów precyzujących prawa i obowiązki stron dokonujących
takich transakcji. Wspólne dla tych form jest pod pewnymi względami działanie
podmiotów w fazie poprzedzającej zawarcie konkretnej umowy międzynarodowej
(sprzedaży, factoringu, umowy clearingowej).
9.1. Zobowiązanie i kontrakt w prawie rzymskim
Pojęcie zobowiązania pojawia się na skutek zaistnienia i rozwoju wymiany dóbr
gospodarczych. W prawie rzymskim dopiero prawo klasyczne określiło zobowiązanie
jako węzeł prawny (vinculum iuris). Definicja zobowiązania w Instytucjach
justyniańskich opisana została następującymi słowami:  zobowiązanie jest węzłem
prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy, wedle praw naszego
państwa . Zobowiązanie jest więc stosunkiem prawnym między dwiema lub więcej
osobami, na podstawie którego, jedna osoba - dłużnik (debitor) jest zobowiązana do
świadczenia wobec osoby drugiej zwanej wierzycielem (creditor).
Definicja zobowiązania zaczerpnięta z Instytucji justyniańskich została uzupełniona
definicją Paulusa podaną w Digestach, zgodnie z którą  istota zobowiązania nie polega
na tym, by jakiś przedmiot lub służebność uczynić naszą (własnością), ale aby zmusić
inną osobę do dania nam czegoś, do czynienia lub do świadczenia . Tak więc, w tym
rozumieniu, istota zobowiązania polega na:
1) dare - przez co należy rozumieć przeniesienie prawa własności,
2) facere - spełnienie, wykonanie czegoś przez dłużnika na rzecz wierzyciela,
3) praestare - wzięcie na siebie odpowiedzialności.
Treścią zobowiązania jest prawo żądania ze strony wierzyciela pewnego zachowania się
dłużnika. Wedle podziału dokonanego przez Gajusa są trzy z
ródła powstawania
zobowiązań:
1) z przestępstw (delicta) kradzież, wyrządzenie szkody na cudzym majątku,
2) jak gdyby z kontraktów (quasi-contractus) z czynności, które są zdarzeniami prawnymi nie
będącymi kontraktami, ale mającymi z nimi wiele wspólnego. W prawie rzymskim były to
np.: załatwianie cudzych spraw bez zlecenia, roszczenia z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia.
3) z kontraktów (contractus) - tego rodzaju umów, które ze względu na swoją podstawę
formalną uznaną przez prawo są zaskarżalne. Prawo cywilne uznaje umowę za zaskarżalną,
jeżeli jest ona wyposażona ze względu na swój sposób powstania w podstawę prawa
cywilnego (causa civilis).
Kontrakt mógł dojść do skutku:
1) przez wypowiedzenie uroczystych słów (kontrakt werbalny, którego najważniejszą formą
była stypulacja (wierzyciel -  czy przyrzekasz mi dać? ; dłużnik -  przyrzekam ),
2) w formie pisemnej (kontrakt literalny),
3) przez wręczenie rzeczy (kontrakt rzeczowy),
409
4) przez porozumienie stron (kontrakt konsensualny) .
Chronologicznie wyróżnić możemy następujące rodzaje kontraktów pisemnych:
" expensilatio (pojawia się w dawnym prawie rzymskim, przeznaczony dla stosunków
prawnych między Rzymianami),
" chirographa, syngrapha (czasy cesarstwa, wytworzone w prowincjach rzymskich między
410
peregrynami) .
Za czasów justyniańskich kontrakt pisemny już nie istnieje, a mowa jest o zobowiązaniu
pisemnym. Interesujące nas formy kontraktów w handlu zagranicznym np. kupna towarów
od partnera z innego kraju, możemy odnieść w prawie rzymskim do kontraktu kupna-
sprzedaży (emptio-venditio) - kontraktu konsensualnego. Kontrakt kupna-sprzedaży
dochodził do skutku przez porozumienie stron i był czynnością dobrej wiary (bona fide).
Kupno-sprzedaż to kontrakt, na podstawie, którego sprzedawca (venditor), zobowiązuje się
zapewnić trwałe posiadanie i spokojne używanie towaru kupującemu (emptor), który
wzajemnie się zobowiązuje przenieść na własność sprzedawcy cenę oznaczoną w pieniądzu.
Tak więc, do zaistnienia kontraktu potrzeba zgodnego porozumienia się stron, co do towaru
i ceny:
1) towar - każda rzecz o wartości majątkowej (zmysłowa lub niezmysłowa - służebność)
będąca w obiegu. Sprzedawca mógł sprzedać cudze rzeczy, gdyż jak pamiętamy zapewniał
kupującemu jedynie trwałe posiadanie i spokojne używanie, a nie własność. Przedmiotem
sprzedaży mogły być również rzeczy przyszłe, np. plony przyszłoroczne.
2) cena powinna być wyrażona w pieniądzu, oznaczona przy zawieraniu kontraktu, nie może
być pozorna ani symboliczna.
W klasycznym prawie rzymskim nie wymagano, aby cena odzwierciedlała rzeczywistą
wartość przedmiotu. W sensie prawnym (dawniej i dziś) kontrakt nosił wtedy cechy
411
umowy zamiany .
Prawo rzymskie wykształciło szereg szczególnych form uzupełniających,
wzbogacających kontrakt kupna-sprzedaży. Za takie można uznać:
1) ustalenie, że w przypadku lepszej oferty złożonej przez osobę trzecią przed oznaczonym
terminem sprzedaży sprzedawca ma prawo dokonać transakcji z tym, kogo oferta jest
korzystniejsza dla sprzedawcy (in diem addictio),
2) prawo sprzedawcy do ponownego nabycia rzeczy od tego, któremu sprzedał (pactum de
retrovendendo),
3) prawo kupującego do zwrócenia się do sprzedawcy o kupno rzeczy, którą kupujący nabył
(pactum de retroemendo),
4) dodanie warunku - kupujący zatrzyma rzecz jeżeli mu się będzie podobała (emptio ad
gustum),
5) prawo pierwokupu (pactum protimeseos) mające związek z przedstawioną już formą
pactum de retrovendendo. Gdyby kupujący chciał zbyć zakupioną rzecz ten, który ją
kupującemu sprzedał będzie miał pierwszeństwo przed innymi nabywcami.
Jeżeli chodzi o rozwiązanie kontraktu kupna-sprzedaży istniały następujące formy:
1) porozumienie stron (dissensus),
2) wina kontrahenta,
3) zwłoka kontrahenta.
W czasach Imperium Rzymskiego normy prawne regulujące stosunki z zakresu handlu
zagranicznego to ius gentium, funkcjonujące niezależnie od norm prawa cywilnego.
9.2. Współczesny kontrakt regulujący podstawowe formy handlu
zagranicznego
Na podstawie tego, co zostało dotychczas powiedziane nie mamy wątpliwości, że pojęcie
412
kontraktu nie jest wytworem współczesnego prawa zobowiązań .
Kontrakt (umowa) to zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron. Jego treścią są
wzajemnie sformułowane prawa i obowiązki. Mając na uwadze zagraniczny kontrakt
sprzedaży / dostawy towarów widzimy, że rozkład obowiązków stron kontraktu nie jest
taki sam. Dokonując uproszczenia, które jest oczywiste w kontekście tego, co już zostało
powiedziane i co zawierają dalsze części wywodu, eksporter - sprzedający ma obowiązek
dostarczyć towar, przekazać dokumenty dotyczące tego towaru, dbać o jakość towaru
i jego zgodność z treścią dokumentów oraz przenieść prawo własności do tego towaru
zgodnie z warunkami umowy i przepisami prawa, na których kontrakt się opiera.
Przejście prawa własności na kupującego - importera następuje w praktyce handlu
zagranicznego państw członkowskich Unii Europejskiej równocześnie z fizycznym lub
formalnym wydaniem towaru importerowi lub jego spedytorowi w miejscu wykonania
kontraktu, niezależnie od momentu zapłaty ceny transakcyjnej.
Art. 30 cytowanej już Konwencji wiedeńskiej stanowi, że sprzedający jest obowiązany
dostarczyć towar, przekazać dokumenty określające ten towar oraz przenieść prawo
własności tego towaru na kupującego, zgodnie z umową i postanowieniami Konwencji.
Moment przejścia prawa własności może również być związany z doręczeniem
dokumentów towarowych reprezentujących towar. Jest to o tyle istotny punkt widzenia,
że posiadacz np. konosamentu (patrz rozdział  Dokumenty w handlu zagranicznym ),
który jest papierem wartościowym reprezentującym prawo do opisanego nim towaru,
może nim dowolnie rozporządzać, dokonywać zapłaty, zastawiać, bez jednak fizycznego
władztwa nad towarem, który może być składowany w znacznej odległości od posiadacza
dokumentu.
Na tle obowiązków sprzedającego, obowiązki importera - kupującego ograniczają się do
zapłaty ceny kontraktowej, terminowego odbioru towaru, określonych postanowieniami
kontraktu.
Trzeba koniecznie podkreślić, że międzynarodowy kontrakt sprzedaży zawiera
zobowiązanie eksportera wobec importera, które w rzeczywistości jest zobowiązaniem
warunkowym. Dzieje się tak, kiedy jego zrealizowanie będzie zależało od uzyskania
przez eksportera pozytywnej decyzji właściwego organu administracji państwowej
(uzyskanie licencji wywozowej, zezwolenia dewizowego). Tak więc, do momentu
uzyskania takiego zezwolenia kontrakt pozostaje zobowiązaniem warunkowym, (jeżeli
eksporter uzyska pozwolenie na wywóz towaru to zrealizuje zobowiązanie wobec
kontrahenta). Umowa warunkowa przeczy jednak zasadzie pewności obrotu, dlatego
w  ogólnych warunkach sprzedaży zamieszczanych na odwrocie oferty lub kontraktu
zastrzega się bezpieczny dla interesów stron termin, w którym nastąpi uzyskanie
niezbędnych formalności urzędowych lub postanawia się, że ważność kontraktu jest
zależna od uzyskania licencji eksportowej.
Cofnięcie wydanego zezwolenia nie wpływa na ważność umowy i powinno stanowić
okoliczność zwalniającą dłużnika od odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte
wykonanie postanowień kontraktu.
Mając na uwadze sprzyjanie zasadzie bezpieczeństwa obrotu prawa i obowiązki stron
kontraktu znalazły swoje określenie w z
ródłach prawa międzynarodowego. Reguluje to
Konwencja przygotowana przez Komisję ONZ ds. Międzynarodowego Prawa
Handlowego (UNCITRAL) i przyjęta 11 kwietnia 1980 roku na konferencji w Wiedniu
 O umowach międzynarodowej sprzedaży towarów , zawierająca wyczerpujące
przedstawienie praw i obowiązków sprzedającego a także kupującego oraz definiująca
zagadnienia natury technicznej jak: miejsce wykonania dostawy, termin dostawy itd.
413
W 1995 roku Polska ratyfikowała tę Konwencję (Dz.U. z 1997 roku Nr 45, poz. 286).
Na podstawie Art. 1 ust. 1 Konwencji stosuje się jej postanowienia do umów sprzedaży
towarów między stronami mającymi siedziby w różnych państwach, sygnatariuszach
Konwencji, lub kiedy reguły międzynarodowego prawa prywatnego wskazują na
zastosowanie prawa kraju związanego Konwencją. Konsekwencją wykazują się również
sądy. Uznają one Konwencję jako część systemu prawnego państw, które do niej należą.
I tak, sąd powszechny w Argentynie postanowił, że umowa amerykańskiego eksportera
i argentyńskiego nabywcy zawarta w sytuacji, kiedy Konwencja weszła w życie
i przystąpiły do niej Argentyna i USA, podlega reżimowi postanowień tejże Konwencji.
W tym kontekście rozważań o zastosowaniu postanowień prawa międzynarodowego
w krajowym porządku prawnym, odnosząc się do z
ródeł prawa obowiązujących
w Polsce, należy wskazać Art. 87 i 91 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. Nr
78, poz. 483). Reasumując, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu
w Dzienniku Ustaw RP, stanowi już część polskiego porządku prawnego i jest stosowana
bezpośrednio, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
Artykuł 6 Konwencji stanowi, że strony kontraktu mogą wykluczyć ze swoich stosunków
zastosowanie Konwencji i skorzystać z zasady swobodnego zawierania umów.
W początkach XIX wieku zasada swobody umów stała się głównym elementem
przepisów o zobowiązaniach. Zasada ta ma w prawie cywilnym kilka znaczeń tj.:
1/ podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę, co do tego, czy chcą zawiązać między
sobą stosunek obligacyjny,
2/ istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta,
3/ strony mogą ukształtować treść umowy według swojego uznania - powołać taki rodzaj
stosunku zobowiązaniowego, który najbardziej odpowiada ich potrzebom, interesom.
Praktyka obrotu gospodarczego i rozwój handlu wykształciły na przełomie XIX i XX wieku
pewne odstępstwa od zasady swobody umów. W stosunkach gospodarczych i handlowych
w gałęziach wymiany tworzą się zwyczaje obrotu, odzwierciedlane we wzorcowych
formularzach gotowych wzorów dla różnego rodzaju umów. W miarę rozwoju wymiany
zrzeszenia kupców ustalały tzw. ogólne warunki umów - reguły uzupełniające przepisy
prawa cywilnego. Te reguły stosowane w praktyce oddziaływały na prawo gospodarcze,
narzucając standaryzację treści wielu zobowiązań.
Szczególna rola w handlu zagranicznym przypada wykształconym w tym procesie
kontraktom typowym, które są zawierane na gotowych formularzach kontraktowych -
opracowywanych i publikowanych przez międzynarodowe zrzeszenia branżowe. Pewną role
odgrywa tu również Europejska Komisja Gospodarcza ONZ.
Duże znaczenie dla transakcji handlowych w międzynarodowym obrocie towarowym ma
prawo umowne, w tym formuły handlowe. Ujednoliconą wykładnię terminów
handlowych wykształconych w praktyce obrotu międzynarodowego stanowią Incoterms.
Kontrakt odzwierciedla zgodność oświadczeń woli (stanowi przejaw consensu). Należy
podkreślić, że termin  kontrakt nie jest terminem polskiego języka prawnego
określonym w Kodeksie cywilnym. Jest pojęciem zbiorczym, pod którym rozumiemy
wiele określeń różnych form stosunku cywilno-prawnego oraz określenie praw
i obowiązków stron wynikających z różnorodności handlowych czynności prawnych,
które powodują powstanie zobowiązania. Jest synonimem umowy obligacyjnej.
Kontraktem więc będzie kontrakt barterowy, umowa sprzedaży, umowa dostawy, ale
414
także umowa przewozu towaru . Kontraktem zagranicznym będzie np. umowa kupna-
sprzedaży (towarów lub usług) zawarta np. przez stronę polską z kontrahentem
zagranicznym (osobą fizyczną lub osobą prawną), które odpowiednio do zobowiązań
określonych w postanowieniach kontraktu nazwane są sprzedającym (sprzedawcą,
eksporterem) i kupującym (nabywcą, importerem).
Zawarcie kontraktu - oświadczenie woli może zostać złożone w formie ustnej, pisemnej,
lub jakiejkolwiek innej. Istnieje jednak zwyczaj potwierdzania kontraktów ustnych
i telegraficznych w formie pisemnej. Uzasadnieniem zastosowania formy pisemnej może
być przywołanie Art. 75ż1 k.c., zgodnie z którym czynność prawna (zawarcie kontraktu)
obejmująca kwotę 2000 PLN powinna zostać zawarta na piśmie dla celów dowodowych
(ad probationem).
Kontrakt może dotyczyć jednej czynności prawnej, wiązać strony przez czas potrzebny
na dokonanie tej czynności i z chwilą jej dokonania wygasnąć. Kontrakt sprzedaży 1000
415
ton węgla, w świetle prawa polskiego zgodnie z Art. 535 k.c. , z chwilą przeniesienia
własności i wydania węgla nabywcy na warunkach kontraktu i przyjęciu zań zapłaty
wygaśnie. Kontrakt może też obejmować wielokrotną czynność, która zobowiąże strony
w dłuższej perspektywie czasu. Umowa dostawy polegająca na tym, że -  ...dostawca
zobowiązuje się do wytworzenia rzeczy (...) oraz do ich dostarczenia częściami lub
periodycznie.. . - Art. 605 k.c. Sugeruje to dokonanie w pewnych odstępach czasu kilku
czynności prawnych związanych z tym samym zobowiązaniem, przy czym dla jego
określenia, nie potrzeba zawierać kilku umów - wystarczy sformułowanie:  dostawca
A zobowiązuje się do wytworzenia i dostarczenia odbiorcy B towaru T w ilości 10 ton.
Dostawca dostarczy w miesiącu 1 tonę towaru T . Horyzont czasu, w którym strony są
związane węzłem obligacyjnym może wynikać z charakteru czynności stanowiącej
przedmiot zobowiązania (dostawa realizowana w określonych ilościach i odstępach
czasu), lub oprócz tego może być określony w samej umowie. Jeżeli do wykonania
umowy potrzebny jest czas, którego określić nie można, strony mogą ustalić, kiedy
umowa wygaśnie. Czas trwania umowy może, więc być oznaczony lub nieoznaczony.
Umowa komisu zobowiązująca komisanta do sprzedaży rzeczy ruchomej na rachunek
wstawiającego rzecz do komisu (dającego zlecenie) dojdzie do skutku, kiedy zastawiona
rzecz zostanie sprzedana i dokonane płatności z uwzględnieniem prowizji komisanta.
W umowie tej można jednak będzie określić, że umowa została zawarta na okres np.
miesiąca i zostać zawarta na czas oznaczony, określony w umowie, po upływie, którego
wygaśnie.
W handlu zagranicznym możemy wyróżnić wiele rodzajów kontraktów. Może on być
sporządzony:
1) w formie jednego dokumentu, w którego treści zawarte są wszystkie warunki transakcji,
prawa i obowiązki stron;
2) jako wielodokumentowy, kiedy powyższe elementy zawarte są w ofercie, kontrofercie,
416
zamówieniu, potwierdzeniu zamówienia .
Wyróżnić można również kontrakty:
1) krótkoterminowe - podlegające realizacji w okresie nie dłuższym niż rok;
2) długoterminowe - z horyzontem realizacji od roku do kilku lat.
Przyjmując za kryterium termin (sposób dostawy) dostawy opisanym w kontrakcie
dokonamy podziału na:
1) kontrakty natychmiastowe (spot),
2) kontrakty terminowe (forward): na dostawę, na przybycie towaru, na załadowanie.
Kontraktami z póz
niejszym terminem dostawy są również kontrakty nierzeczywiste
417
(futures) .
W zależności od sposobu zawierania kontrakty podzielimy na:
1) swobodne - zawarte w trakcie porozumienia stron w nieformalnych okolicznościach
(spotkania, nie wywołana oferta),
2) sformalizowane - zawarte na rynkach formalnych, zorganizowanych (giełdy, aukcje,
przetargi, targi).
Ze względu na przyjęty przez strony sposób zapłaty, wynikający z transakcji opisanej
kontraktem dokonamy podziału na kontrakt:
1) gotówkowe - płatność realizowana jest gotówką, czekiem, lub w formach płatności
uwarunkowanych (inkaso, akredytywa),
2) kredytowe - kiedy termin zapłaty jest póz
niejszy (wynika np. z wystawienia weksla
płatnego w ciągu 90 dni. Dochodzi wtedy do sytuacji, kiedy importer równocześnie
posiada towar eksportera i niezapłacony weksel, eksporter natomiast do oznaczonego na
wekslu dnia płatności pozostaje niezaspokojony - przy zastosowaniu inkasa typu D/A -
documents against acceptance - importer akceptuje weksel płatny w ciągu 30 dni,
otrzymuje towar, który jest już jego własnością, pozostawiając eksportera do czasu
płatności weksla  wzawieszeniu - bez towaru i pieniędzy),
3) barterowe - bezpieniężne, kiedy formą płatności za otrzymany towar jest również
przekazanie towaru,
4) kooperacyjne - mające zastosowanie przy wymianie praw, patentów, znaków firmowych
kiedy zapłata następuje w towarze,
5) wiązane - (wymienne), kiedy zakup lub sprzedaż jednego dobra jest uzależniona od zakupu
lub sprzedaży innego.
6) switchowe - przenoszące należność clearingową przysługującą wierzycielowi
(eksporterowi z tytułu sprzedaży towarów) na innego partnera, który w zamian oferuje
towar lub dewizy. Zawierając kontrakt switchowy eksporter odsuwa od siebie groz
bę
przesunięcia terminu rozliczenia (zamrożenia przysługujących mu należności). Forma ta
jest niedopuszczeniem do przejścia na następny okres rozrachunkowy salda
418
clearingowego.
Dokonując podziału kontraktów według różnych kryteriów, należy wspomnieć
o przykładowych kontraktach regulujących szczególne formy handlu zagranicznego.
Będą to np.: kontrakt barterowy, kompensacja trójkątna, transakcje wzajemne, transakcje
buy-back, kontrakt offsetowy, zaliczane do handlu zagranicznego wiązanego (zobacz
rozdział 1).
9.3 Budowa kontraktu
Kontrakt - główny dokument precyzujący prawa i obowiązki stron transakcji,
z punktu widzenia prawa, zawiera:
1) elementy przedmiotowe istotne umowy (essentialia negotii), które definiują umowę
w systemie prawnym. Jeżeli więc przykładowo, prawem właściwym dla kontraktu
sprzedaży, który zawarł polski eksporter będzie prawo polskie, to elementy przedmiotowe
istotne tego zobowiązania określi Kodeks cywilny Art. 535 i następne, przy umowie
dostawy te elementy zostaną określone w Art. 605 i następnych Kodeksu cywilnego. Te
elementy to określenie stron umowy, miejsca i data zawarcia umowy, przedmiotu umowy,
ceny.
2) elementy podmiotowo istotne umowy (accidentalia negotii) są elementami dodatkowymi
określającymi terminy wydania i dostawy sprzedanych towarów, sposoby i terminy
płatności, opakowanie, oznakowanie towaru itd.
Kontrakt składa się z następujących elementów:
1) postanowienia zasadnicze (precyzują rodzaj, gatunek, ilość, jakość towaru, opakowanie,
cenę, warunki płatności, terminy, odbiór);
2) postanowienia uzupełniające (określają zasady reklamacji, kary umowne, precyzują
poddanie kontraktu prawu określonego kraju, arbitraż);
3) elementy formalnoporządkowe (dotyczą daty i miejsca sporządzenia kontraktu, numerów
ewidencyjnych, nazw firm i ich adresów)
4) załączniki (specyfikacja wyrobu - dokładny opis wzoru, cech, materiałów).
Elementy składowe kontraktu dzieli się na elementy:
1) niepodlegające negocjacjom (miejsce podpisania kontraktu, data podpisania, określenie
stron kontraktu podpisy stron lub ich pełnomocników, numerowanie kontraktu),
2) podlegające negocjacjom.
Elementów podlegających negocjacjom jest znacznie więcej, zostały one w teorii prawa
419
kontraktowego podzielone na dwie grupy :
 postanowienia zasadnicze kontraktu:
" przedmiot kontraktu,
" termin dostawy kontraktowego towaru,
" cena kontraktowa,
" warunki odbioru towaru,
" warunki płatności.
 kontraktowe klauzule uzupełniające:
" klauzula siły wyższej,
" klauzula kar umownych,
" klauzula arbitrażowa,
" klauzula prorogacyjna,
" klauzula warunków odbioru towaru,
" klauzula nienaruszalności znaku towarowego,
" klauzula ważności kontraktu,
" reklamacje.
Towar w kontrakcie (towarem może też być usługa) - podstawą ściśle sprecyzowanego
kontraktowo zobowiązania jest określenie, czego kontrakt ma dotyczyć. Zakładając, że
przedmiotem kontraktu jest ruch towaru przez granicę państwa i granicę celną, konieczne
jest określenie wszystkich niezbędnych cech tego towaru. Przy obrocie
wystandaryzowanym towarem, który stanowi przedmiot obrotu na giełdzie towarowej
wystarczy zapisać w kontrakcie nazwę i standard tego towaru. Obrót towarem, który
znany jest na podstawie próbek, odbywa się tak, że próbki otrzymują strony kontraktu
420
a także podmiot zajmujący się próbobiorstwem .
W obrocie produktami pochodzenia roślinnego stosuje się następujące oznaczenia jakości
dostarczanego towaru:
1) FAQ (fair average quality) - średnia jakość będąca normalną dla danego towaru;
2) TQ (tale quale) - towar  taki jaki jest . Sprzedający ma obowiązek załadowania np. na statek
towaru zdrowego (pomidory), których jakość w czasie odbioru w porcie wyładunku (TQ)
może być gorsza niż w momencie załadunku;
3) Sound Delivered - gwarancja sprzedającego, że w miejscu dostawy towar zachowa jakość
miejsca załadunku (dostarczenie dobrego towaru) - przeciwieństwo TQ;
4) RT (rye terms) - sprzedający daje gwarancję jakości do portu wyładowania (bez tej części,
która uległa uszkodzeniu już na lądzie).
Opakowanie towaru umożliwiające dostarczenie do miejsca przeznaczenia w stanie nie
naruszonym, może być określone jako zwyczajowe i zależne od typu i charakteru towaru
lub strona może zażyczyć, aby transportowany towar miał inne, określone, co do kształtu
i barwy opakowanie. W Incoterms 2000 stwierdza się, że towar powinien być przez
sprzedawcę opakowany, chyba, że zwyczajowo jest przewożony bez opakowania.
Opakowanie towaru nie pełni jedynie roli ozdobnej dla przewożonego towaru
i oznaczenia charakterystycznego dla przewoz
nika czy sprzedawcy. Na opakowaniu
przesyłek oznacza się, bowiem cechy towaru (łamliwość), sposób posługiwania się
przesyłką w drodze oraz sposób jej składowania, co ma niebagatelne znaczenie dla
znajdującego się wewnątrz towaru. I tak symbol:
" A - towar może być składowany na wolnym powietrzu,
" B - przesyłka przechowywana pod zadaszeniem,
" C - przesyłka przechowywana w pomieszczeniu zamkniętym,
" D - przesyłka przechowywana w pomieszczeniu o określonej temperaturze podanej na
opakowaniu tego towaru.
Ilość towaru powinna być oznaczona w kontrakcie w sposób niebudzący wątpliwości.
Kiedy kontrakt jest zawarty na towar policzalny (100 kontenerów) rzeczywiście tak jest.
Wątpliwości mogą powstać, kiedy miarą towaru podlegającego obrotowi jest miara nie
stosowana w kraju jednej ze stron kontraktu (Amerykanin i Brytyjczyk przeliczając na
galony tę samą ilość np. 10 litrów towaru A, otrzymają dwa różne wyniki z powodu
różnych miar galonu amerykańskiego i brytyjskiego). Podobne nieścisłości może budzić
określenie  tona długa i  tona krótka , wyrażające różne wielkości tj. 1016,047 kg.
i 907,185 kg. Pomocne stają się wówczas międzynarodowe ujednolicenia wynikające np.
z systemu metrycznego (System International SI).
Istotną kwestią dla prawidłowej realizacji postanowień kontraktu jest otrzymanie towaru
przez importera w stanie nie pogorszonym, o ile umowa nie stanowi inaczej. Jak wiemy
miejsce, do którego eksporter dostarczy towar może być określone jako (np. Gdynia,
siedziba firmy X), lub określenie tego miejsca może wynikać z formuły Incoterms (np.
strony zawarły kontrakt na bazie formuły FOB Gdynia).
Eksporter zazwyczaj dąży do ustalenia takiego miejsca, które jest położone w granicach
jego kraju, podczas, gdy importer dąży do określenia tego miejsca tak, aby znajdowało się
ono najbliżej miejsca przeznaczenia (magazyn importera, jego hurtownia, port
przeładunkowy - kiedy importer dokonuje dalszego przekazania zakupionego towaru itd.).
Jest to ewidentna rozbieżność interesów, która sprowadza się do manipulacji gestią
transportową (opisane w postanowieniach kontraktu prawo i obowiązek zorganizowania
transportu towaru oraz pokrycia jego kosztów. Posiadanie gestii transportowej łączy się
z prawem wyboru gałęzi transportu, rodzaju transportu, trasy przewozu, spedytora, środka
przewozowego, portu załadunku i wyładunku, terminu dostawy lub odbioru kiedy nie jest
on dokładnie określony). Z gestią transportową łączy się granica odpowiedzialności za
421
jakość towaru (patrz reguły Incoterms) .
Zasadą jest, że dostarczony towar musi charakteryzować się wszystkimi cechami
422
wyspecyfikowanymi w kontrakcie . Stanowi o tym Art. 35 Konwencji wiedeńskiej
z 1980 roku. Sprzedający jest zobowiązany dostarczyć towar w ilości, jakości i rodzaju
przewidzianym w kontrakcie oraz umieszczony i opakowany w sposób w nim określony.
Zgodnie z Art. 36 sprzedający jest odpowiedzialny za wszelki brak zgodności, który
istnieje w chwili przejścia ryzyka na kupującego, nawet, jeśli taki brak ujawni się
póz
niej. Przepisy te mają związek z nałożeniem na stronę kupującą - importera
obowiązek zbadania otrzymywanego towaru, zawiadomienia sprzedającego
o zaobserwowanych niezgodnościach - Art. 38. Dokonane to musi być w rozsądnym
terminie od chwili wykrycia niezgodności. Stanowi o tym Art. 39 ust. 1 Konwencji
wzbogacony bogatym orzecznictwem sądowym.
Jeżeli więc brak wspomnianej zgodności (realizacja kontraktu przez eksportera nie jest
zgodna z jego postanowieniami) importer ma prawo domagać się dostarczenia
zastępczego towaru wolnego od zaistniałych nieścisłości (czy wad). Ponieważ powtórne
dostarczenie towaru może powodować po stronie sprzedającej nieproporcjonalny wzrost
kosztów, godzący w jej interesy, zdarza się często, że pierwszorzędność lub
drugorzędność niezgodności towaru z postanowieniami kontraktu musi stwierdzić
wiążąco sąd.
Ochrona kupującego w obrocie międzynarodowym, w świetle prawa międzynarodowego
- Konwencji wiedeńskiej sięga daleko, bowiem zgodnie z zapisem Art. 39 okres
ochronny kupującego trwa 2 lata od dnia, w którym towary zostały mu wydane przez
sprzedającego. Jest to jednak teoria prawa międzynarodowego, gdyż w kontraktach
zazwyczaj umowny okres gwarancji na sprzedane towary skraca się, o ile kupujący
w trakcie negocjacji na to się zgodzi.
Najbardziej dotkliwym w swej radykalności jest jednak dla eksportera, prawo
kupującego do odstąpienia od umowy, na podstawie Art. 49 wspomnianej Konwencji.
Wykorzystanie tego prawa następuje w ścisłym związku z zaistnieniem przesłanek
określonych w innych przepisach Konwencji. Generalizując kupujący może rozwiązać
jednostronnie kontrakt tylko przy braku dostawy w oznaczonym terminie lub w sytuacji,
kiedy sprzedający powiadomił, że nie wykona dostawy w oznaczonym terminie.
Cena w kontrakcie jest strategicznie jednym z istotniejszych elementów oferty
sprzedającego (eksportera) stanowiąc dla jego partnerów handlowych o atrakcyjności,
423
konkurencyjności i strategii rynkowej eksportera . Jej określenie w ofercie, zgoda na
warunki ewentualnej kontroferty i ostateczne zapisanie jej w postanowieniach kontraktu
mogą zachęcić do realizacji transakcji lub całkowicie ją zniweczyć. Cena - jak wiemy,
w odniesieniu do poznanych już formuł handlowych, przedstawiona w kontrakcie
odzwierciedla różne składniki kosztów, które mogą być ponoszone przez jedną lub drugą
stronę kontraktu. Dlatego też dla przejrzystości  podziału kosztów określeniu ceny
towarzyszy wskazanie formuły handlowej, w oparciu o którą realizowany będzie
kontrakt.
Ze względu na różne rodzaje obrotu w handlu zagranicznym i wielość szczebli
uczestniczących w obrocie (producent-hurtownik-pośrednik itd.), cena może być
424
hurtowa, cennikowa, gotówkowa, bazowa, fakturowa, ryczałtowa, stała .
W zmieniającym się świecie finansów międzynarodowych, w dobie globalizacji rynków
finansowych i rozwinięciu nadzwyczaj sprawnych powiązań i przepływu informacji
pomiędzy głównymi finansowymi centrami świata, zdarza się, że błahe dla  przeciętnych
śmiertelników wydarzenie (np. wypowiedz
premiera rządu dla lokalnej gazety), może
spowodować skutki, których nikt by się nie spodziewał (błyskawiczne reakcje rynków
finansowych skutkujące spadkiem kursów akcji, osłabieniem kursu waluty itd). W tym
mechanizmie trudno jest przewidzieć w dłuższym horyzoncie czasu, jaki zwykle zajmuje
realizacja transakcji zagranicznej jak ukształtuje się cena umowna na towar w okresie
trwania zobowiązania. Strony kontraktu asekurując się przed powyższym wprowadzają
do niego klauzulę zmienności ceny. Zawiera ona postanowienia o możliwości zmiany
ustalonej ceny kontraktowej, kiedy dojdzie do znacznego wzrostu lub obniżenia
związanych z transakcją cen rynkowych (np. na półprodukty składające się na towar
kontraktowy). W podobnej sytuacji może dojść do zmiany umowy lub jej rozwiązania na
zasadzie porozumienia stron. W świetle prawa zobowiązań jest to klauzula rebus sic
stantibus. Przejawem uregulowania tej klauzuli w prawie polskim był Art. 269 Kodeksu
zobowiązań z roku 1933, w którym zapisano, że  Gdyby z powodu nadzwyczajnych
wypadków wojen, klęsk żywiołowych (...) świadczenie (...) groziłoby jednej ze stron
rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, sąd może (...)
nawet rozwiązać umowę . W dobie niepewności związanej z naturalnymi prawami rynku
i ryzykiem wynikającym z procesu globalizacji umieszczenie tej klauzuli w przepisach
prawa, nawet, jeżeli przeczy ona zasadzie dotrzymywania umów, ma swoje uzasadnienie.
Polski ustawodawca dokonał tego w nowelizacji Kodeksu cywilnego z 28 lipca 1990
roku. Klauzulę rebus sic stantibus zawiera Art. 3571 k.c., zgodnie, z którym, jeżeli
z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone
z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie
przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie
z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania,
425
wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy .
Uzgodnieniom ceny kontraktowej towarzyszą często odstąpienia przez sprzedającego od
pierwotnie żądanej wielkości zapłaty. Odbywa się to w ramach:
1) opustów (np. przy nabyciu większej ilości towaru niż wcześniej sprzedawca się
spodziewał, z tytułu  bycia stałym klientem , itd.).
Udzielanie opustów odbiorcom, jako element polityki strategicznej eksportera
(sprzedawcy, wierzyciela), przyczynia się do skracania okresu kredytowania należności.
Opust poza tym stanowi zachętę dla odbiorcy do uregulowania rachunków związanych
426
z transakcją w krótszym czasie niż to wynika z faktury .
2) rabatów (wiele rodzajów - zmniejszenie ceny dóbr ze względu na zakres transakcji,  bycie
stałym klientem , dokonanie transakcji w określonym przez sprzedawcę okresie itd.).
3) skont opustów od ceny towaru związanych z gotówkowym rozliczeniem transakcji lub
rozliczeniem w terminie wcześniejszym niż ustalony w kontrakcie termin regulacji
należności przez nabywcę. W drugim przypadku obliczenie skonta następuje przez
ustalenie terminu płatności kredytowej i określeniu wysokości stopy procentowej
przyznanej w skali rocznej dla zakupów kredytowych oraz podzieleniu jej wielkości przez
okres, w którym miała nastąpić płatność kredytowa.
4) bonifikat - obniżania ceny towaru, w sytuacji, kiedy można z góry przewidzieć (i zapisać
to w kontrakcie), że sprzedawany towar w momencie osiągnięcia miejsca przeznaczenia,
dotrze tam w pogorszonym stanie jakościowym lub wykaże ubytki naturalne.
5) refakcji  potrącania z należności za towar z powodu jego uszkodzenia lub przysługująca
odbiorcy towaru zniżka przy zamówieniu dużych ilości towaru.
Istotne jest, że w razie braku zgodności towaru z przedstawiającymi go dokumentami,
kupujący, bez względu na to czy cena została już zapłacona czy nie, może obniżyć cenę
kontraktową towaru w wysokości odpowiadającej różnicy wartości kontraktowej
i rzeczywistej. Oczywiście, jak w każdym przypadku, kiedy mamy do czynienia
z  suchym przepisem prawa, dla bliższego poznania, jak funkcjonują one w praktyce
handlu zagranicznego należy skorzystać z orzecznictwa sądowego.
Mówiąc o cenie kontraktowej nie sposób nie wspomnieć o walucie rozliczenia transakcji.
Towary podlegające silnej konkurencji jak np. wyroby AGD, odzież oraz towary masowe
jak np. papier, szkło fakturowane są i rozliczane przeważnie w walucie kraju importera,
podczas, gdy towary charakteryzujące się wysokim poziomem przetworzenia
i nowoczesną technologią np. urządzenia, samochody w walucie kraju eksportera.
Brak pewności, co do ukształtowania w przyszłości kursów walutowych - siły nabywczej
walut państwa eksportera i importera, wynikające z nieuchronnych procesów
zachodzących w finansach międzynarodowych, o czym już była powyżej mowa,
spowodowały, że partnerzy i kontrahenci pragną ograniczyć to ryzyko w swoich
stosunkach. Fakturowanie cen kontraktowych w walucie kraju importera lub eksportera
zależy od siły nabywczej tych walut, ich stabilności i siły przetargowej partnerów.
W przypadku jednak zapisania w kontrakcie eksportowym waluty kraju importera -
ryzyko kursowe ponosi eksporter. Kiedy walutą kontraktową będzie waluta kraju
trzeciego ryzyko kursowe rozkłada się na strony kontraktu: eksportera i importera
równomiernie. W kontrakcie strony mogą ustalić, że płatność nastąpi według kursu
waluty kontraktu do określonej innej waluty z dnia, w którym płatność stanie się
wymagalna. Ustalenie to nosi nazwę klauzuli waloryzacyjnej.
W praktyce międzynarodowego finansowania transakcji handlowych, fakturowania
eksportu i importu, wykształciło się kilka walut, które chętnie są wykorzystywane do
tego celu. W funkcji transakcyjnej występuje ciągle zaufanie do dolara amerykańskiego,
z czego wynika przewaga tej waluty nad innymi walutami. Dolar poza tym stosowany
jako waluta przejścia na rynkach dewizowych. Można powiedzieć, że w charakterze
427
walut transakcyjnych występuje na świecie około 25 walut wymienialnych , m.in. dolar
amerykański, funt brytyjski, frank szwajcarski, jen japoński, oraz waluta euro zastępująca
waluty narodowe 12 państw należących do Unii Gospodarczej i Walutowej. Waluty
służące do fakturowania importu i eksportu tworzą tzw. strukturę walutową handlu
światowego.
Z ceną kontraktową i rozliczeniem transakcji opisanej w kontrakcie związane są
postanowienia dotyczące warunków płatności. Formy zapłaty w międzynarodowych
rozliczeniach finansowych stanowią treść innego rozdziału, tu nie będziemy się nimi
zajmowali. Wspomnieć trzeba, że określenie sposobu i terminu zapłaty z tytułu realizacji
kontraktu (o ile oczywiście nie jest to wymiana barterowa lub kompensacja) są istotnym
elementem dla obu stron. Na realizację płatności i dotrzymanie jej umówionego terminu
ma wpływ wiele czynników takich, jak: solidność partnera, stopień liberalizacji
transgranicznych przepływów pieniężnych, sytuacja polityczna w regionie partnera,
wreszcie jego sytuacja w rodzimym kraju jako podmiotu gospodarczego. Zawierając
kontrakt należy te czynniki brać pod uwagę i tak negocjować postanowienia i warunki,
aby zagwarantować sobie otrzymanie należności kontraktowych bez zwłok
przynoszących straty.
W tym miejscu koniecznie należy wspomnieć o możliwości, z której skorzysta eksporter,
aby zabezpieczyć otrzymanie płatności od importera, która jest związana z wykonaniem
dostawy kontraktowego dobra przez eksportera (w ramach form podstawowych handlu
zagranicznego).
Zabezpieczenie wierzytelności eksportera dokonuje się w formie trójstronnej transakcji
specjalnej rynku usług finansowych  factoringu, który jest zakupem przez firmę
factoringową należności przysługujących eksporterowi od importera, z tytułu wykonania
przez eksportera zobowiązań kontraktowych.
Kolejnym elementem kontraktu są kontraktowe klauzule uzupełniające. Korzystanie
z nich wynika z faktu, że biorąc pod uwagę formuły franco, dystans pomiędzy miejscem
wytworzenia towaru, jego składowania, usytuowania węzła komunikacyjnego, portu
morskiego i siedziby odbiorcy, stwarza wiele zagrożeń dla towaru, którego droga
transportu niejednokrotnie znacznie się wydłuża. Wzrasta, więc ryzyko wystąpienia np.
zjawisk meteorologicznych, politycznych o skali krajowej (demonstracje, blokady dróg)
jak i międzynarodowej (embargo, wojna handlowa), dalej awarii środka transportu,
kilometrowego karambolu - jednym słowem wielość zdarzeń w transporcie lądowym,
których wystąpienie może nie tylko opóz
nić (a więc spowodować straty finansowe
w wyniku zwłoki), ale i zniweczyć właściwe wykonanie kontraktu.
Groz
ba skazania na niepowodzenie realizacji kontraktu zagranicznego wobec istniejącego
ryzyka finansowego (np. nagłe niekorzystne zmiany kursu walutowego - eksporter
otrzymuje mniejsze wpływy), ryzyka kredytowego (np. niewypłacalność odbiorcy)
i ryzyka politycznego (np. przewrót, klęski żywiołowe, itd. skutkujące zamrożeniem
przepływów pieniężnych), może zostać oddalona. Funkcje odpłatnego przejęcia ryzyka
oferuje factoring, forfaiting oraz ubezpieczenie transakcji.
W Polsce od 1991 roku działa Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A.,
w której Skarb Państwa posiada 87,65% udziałów, a Narodowy Bank Polski 9,23% (dane
z 2001 roku). KUKE udziela ochrony przed utratą należności eksportowych
spowodowanych utratą płynności finansowej zagranicznych kontrahentów prywatnych.
Ubezpieczeniem można objąć ryzyko handlowe (niewypłacalność) i niehandlowe
(polityczne, katastrof). Z EUROPOLISY korzystają eksporterzy, których roczny obrót
eksportowy nie przekracza 1 mln PLN.
W klauzulach uzupełniających można zidentyfikować zawczasu te zagrożenia, i tak są to:
1) klauzula siły wyższej (vis major) przewiduje zwolnienie od odpowiedzialności stron kontraktu
za niewykonanie jego postanowień, niezależne od stron kontraktu, wynikające z wystąpienia
zdarzeń: zamach stanu, brak zezwolenia władz na realizację zobowiązań, bankructwo
i zaprzestanie produkcji dobra podlegającego eksportowi, trzęsienie ziemi, strajk itd. Z definicji
wynika, że  siła wyższa dzieli interesy stron kontraktu, tj. rozszerzenie zakresu tego pojęcia
leży w interesie eksportera natomiast zawężenie w interesie importera.
Przeważnie w ciągu 10 dni od wystąpienia przeszkód związanych z siłą wyższą strona,
której wykonanie zobowiązania stało się przez to niemożliwe, informuje partnera
i potwierdza zaistnienie zdarzenia właściwymi dokumentami (w warunkach polskich
może to być np. oświadczenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
potwierdzające zaistnienie powodzi). Polski Kodeks cywilny np. nie objaśnia pojęcia siły
wyższej. W nauce prawa cywilnego istnieją dwie teorie - subiektywna L. Goldschmidta
i obiektywna A. Exnera. Ujęcie obiektywne związane jest z cechą zewnętrzności siły
wyższej. Tak więc siła wyższa to zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do
zapobieżenia oraz często niemożliwe do przewidzenia. Cecha zewnętrzności powoduje,
że wyłącza się siłę wyższą przy zdarzeniach zachodzących np. w wewnętrznym
organizmie - w przedsiębiorstwie, kiedy dojdzie do wybuchu maszyny nie
spowodowanego przyczyną z zewnątrz.
428
2) klauzula kar umownych związana jest z zapewnieniem bezpieczeństwa realizacji kontraktu .
Zawierając kontrakt nie można bezgranicznie ufać kontrahentowi. Skala obrotów w wymianie
zagranicznej gdzie zaangażowane są wysokie kwoty przepływów pieniężnych, kilka
podmiotów realizujących jedną transakcję, gdzie każda działalność podmiotu gospodarczego
musi spełniać kryteria opłacalności, nie trudno o niesolidnego kontrahenta. Jego działanie może
doprowadzić do niewykonania postanowień kontraktu w ogóle.
Podstawowym odniesieniem do określenia odpowiedzialności ex contracto w prawie
polskim jest Art. 471 Kodeksu cywilnego, zgodnie, z którym dłużnik jest obowiązany do
naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem
okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Dalsze artykuły Kodeksu
rozszerzają i uszczegółowiają to brzmienie, jednak na obecnym etapie rozważań ich
analiza nie jest nam potrzebna.
Kierując się zasadą swobody umów i mając na uwadze postanowienie art. 483ż1 k.c.
(można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej
sumy-kary umownej) strony kontraktu mogą z góry przewidzieć możliwość jego
niewłaściwego wykonania i zastrzec, że w tym przypadku naprawienie szkody powstałej
u partnera nastąpi poprzez świadczenie pieniężne w określonej wysokości, która
odzwierciedli jego kompensacyjny, motywacyjny lub represyjny charakter. Swobodne
kształtowanie wysokości kary umownej doznaje ograniczenia np. w treści Art. 484ż2 k.c.
(żądanie przez dłużnika zmniejszenia kary umownej, kiedy wykonał on świadczenie
w znacznej części lub, kiedy wysokość kary umownej jest rażąco wygórowana),
ponieważ jednak dokonuje się w drodze akceptacji drugiej strony (dłużnika) stosowanie
go mija się z celem, gdyż podpisanych umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda).
3) klauzula arbitrażowa umieszczona w kontrakcie pozwala jego stronom w ramach consensu
poddać ewentualne, wynikłe w trakcie realizacji kontraktu spory czy roszczenia
rozstrzygnięciu w postępowaniu arbitrażowym.
4) klauzula prorogacyjna związana jest z faktem, że eksporter i importer realizujący kontrakt
zagraniczny pochodzą z różnych krajów i należą do różnych systemów prawnych.
Podporządkowanie realizacji kontraktu dwóm systemom prawnym, właściwym dla obu
stron kontraktu nie jest możliwe. Tak, więc klauzula ta stanowi kolizyjno-prawną
autonomię woli stron kontraktu. Tworzą tak przesłanki podporządkowania
międzynarodowych zobowiązań wynikających z kontraktu prawu kraju, w którym kontrakt
429
ma miejsce wykonania, lub kraju zawarcia kontraktu .
5) klauzula warunków odbioru towaru wskazująca, jakim badaniom, atestom i certyfikatom
jakościowym ma podlegać kontraktowy towar. Klauzula ta zawiera również wskazania
miejsca przeprowadzenia kontroli. Ogólnie kontrola może być urzędowa (dokonana
obligatoryjnie) lub przeprowadzona na zlecenie strony kupującej (fakultatywna).
6) klauzula nienaruszalności znaku towarowego precyzująca, że kupującemu zabrania się
zmieniać marki, znaku towarowego nabytego towaru.
7) klauzula ważności kontraktu stanowiąca o utracie ważności kontraktu / uzależniająca jego
ważność od uzyskania przez którąś ze stron kontraktu licencji eksportowej lub importowej.
8) reklamacje, których możliwość zgłoszenia zapisuje się w kontrakcie, i jak wiemy związane
są one z niewłaściwym wykonaniem pewnych postanowień kontraktu skutkujących np.
niedostarczeniem opisanej ilości towaru, niedotrzymaniem zgodności jakości towaru
z postanowieniami, szkodą powstałą w czasie transportu itd.
Elementy formalno-porządkowe kontraktu pozwalają na ułatwioną i precyzyjną
identyfikację kontraktu oraz dokumentów związanych z jego realizacją. Właściwe
oznaczenie partii towarów, także dane charakteryzujące strony kontraktu (adresy firm),
data i miejsce zawarcia kontraktu, numer ewidencyjny kontraktu, pod którym znajduje
się cała dokumentacja transakcji.
W Polsce obowiązuje jednolita numeracja kontraktu. Oznaczenie składa się z 17 znaków.
Pierwsze dwa to litery PL (znaczenie Polski), kolejne to numer REGON, kolejne dwa to
końcowe cyfry roku (np. 99) i cztery końcowe to kolejny numer kontraktu. I tak np. 16
z kolei kontrakt firmy o numerze REGON 891683481 z roku 1998 będzie miał numer PL
891683481 98 0016.
W obrocie sprzętem inwestycyjnym i towarami masowymi istnieją specyficzne klauzule
429
kontraktowe dotyczące dokumentacji technicznej, gwarancyjna i dotycząca montażu.
Podstawą dla regulacji kontraktu sprzedaży międzynarodowej mogą również być wzorce,
których przywołanie w kontrakcie staje się prawem dla jego stron. Są to np.  Zasady
międzynarodowych umów handlowych przyjęte w 1994 roku przez UNIDROIT czy
 Ogólne warunki kontraktów przygotowane przez Europejską komisję gospodarczą
ONZ dla różnego rodzaju towarów (np.  Ogólne warunki kontraktów na dostawę
urządzeń i maszyn na eksport ,  Ogólne warunki sprzedaży eksportowo-importowej
wyrobów metalowych produkcji seryjnej ).
W obrocie międzynarodowym funkcjonuje też duża liczba różnych wzorów kontraktów
opracowanych przez międzynarodowe organizacje kupców i producentów np. Brytyjska
Konfederacja Wełny, Stowarzyszenie Rafinowanego Cukru itp.
Przykładowy wzór umowy sprzedaży/dostawy w obrocie międzynarodowym można przedstawić następująco:
U M O W A S P R Z E D A Ż Y
zawarta dnia...............................w ..................................
pomiędzy..................................., mającym siedzibę w ......................................, reprezentowanym przez
....................................., zwanym dalej Sprzedającym / Sprzedawcą,
a
............................................., mającym siedzibę w ..........................................., reprezentowanym
przez.......................................,
zwanym dalej Kupującym.
ż 1
1. Przedmiotem sprzedaży/dostawy
jest............................................................................................................................................
2. Sprzedany/dostawiony towar powinien odpowiadać wymaganiom jakościowym określonym w załączniku nr 1 do
niniejszej umowy.
ż 2
1. Umówiona cena wynosi........................................................................................................(waluta kontraktu cyfrą
i słownie).
2. W cenę wliczono wartość opakowania towaru.
ż 3
1. Towar zostanie dostarczony za pośrednictwem przewoz
nika (spedytora)
..................................................................................
2. Przygotowanie i dostarczenie towaru przewoz
nikowi (spedytorowi), o którym mowa w ust. 1 nastąpi na
koszt......................
ż 4
Towar będzie dostarczony Kupującemu zgodnie z terminami zawartymi w załączniku nr 2 do niniejszej umowy.
ż 5
1. Towar powinien być opakowany i oznakowany zgodnie z instrukcją, stanowiącą integralną część niniejszej umowy.
2. W przypadku, kiedy dostawa towaru nie będzie odpowiadała wymaganiom instrukcji, o której mowa w ust. 1,
Kupujący ma prawo odmówić przyjęcia towaru na koszt Sprzedającego/Sprzedawcy.
ż 6
1. W razie przesyłki towaru za pośrednictwem spedytora, o którym mowa w ż 3 ust. 1 niniejszej umowy, Sprzedawca
zastosuje się do wymagań określonych przez spedytora i dostarczy mu niezwłocznie komplet dokumentów wysyłkowych.
2. W razie dostarczenia towaru bez wymaganych dokumentów, będzie on przechowywany w magazynie
w ............................ na koszt Sprzedawcy/Sprzedającego, aż do uzupełnienia.
ż 7
1. Zapłata za dostarczony towar nastąpi na konto Sprzedawcy
Nr..............................................................................................., w.............................................nie póz
niej niż w ciągu 14 dni,
licząc od daty otrzymania przez Kupującego faktury zapłaty.
2. Zapłata nastąpi za pośrednictwem Banku ............................................
3. W tym celu Sprzedawca/Sprzedający przedstawi w Banku, o którym mowa w ust.2 wymagane dokumenty niezwłocznie
po przekazaniu umówionego towaru do przesyłki.
ż 8
Reklamacje Kupującego dotyczące jakości towaru będą uwzględnione przez Sprzedającego/Sprzedawcę w terminie nie
dłuższym niż 6 miesięcy od daty dostawy, analogiczne reklamacje zaś dotyczące braków ilościowych - w terminie
3 miesięcy.
ż 9
1. Wszelkie zmiany niniejszej umowy wymagają zgody obu stron i mogą być skutecznie dokonane jedynie przy zachowaniu
formy pisemnej.
2. Rozwiązanie umowy może nastąpić za porozumieniem stron jedynie przed przystąpieniem przez którąkolwiek ze stron do
jej wykonania.
ż 10
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania niniejszej umowy przez którąkolwiek ze stron, każda zapłaci
odszkodowanie umowne (karę umowną), a mianowicie:
- Sprzedający/Sprzedawca:
a/ .........% wartości towaru nie dostarczonego w terminie, za każdy dzień zwłoki,
b/.........% wartości towaru z powodu odstąpienia od umowy z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialność,
c/.........% wartości towaru za dostarczenie towaru z wadami lub w ilości nie odpowiadającej zawartej umowie (braki
ilościowe);
- Kupujący:
a/ .........% wartości towaru w razie odstąpienia od umowy z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialność,
b/ .........% wartości towaru w razie opóz
nienia w odbiorze towaru, za każdy dzień zwłoki.
ż 11
1. Strony mogą zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania niniejszej umowy, w
razie, kiedy to niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem zdarzenia siły wyższej.
2. Przez pojęcie siły wyższej strony rozumieją zdarzenie, którego nie można było przewidzieć przy zachowaniu staranności
wymaganej w stosunkach kupieckich (Art. 355ż2 k.c.) *, które jest zewnętrzne zarówno w stosunku do
Sprzedającego/Sprzedawcy, jak i do Kupującego i któremu nie mogli się oni przeciwstawić działając z należytą
starannością.
3. Zdarzeniami siły wyższej w rozumieniu niniejszej umowy są w szczególności: strajk generalny, walki wewnątrz państwa
Sprzedającego/Sprzedawcy lub Kupującego, blokada portów lub innych powszechnie używanych miejsc wjazdowych lub
wyjazdowych, zakazy importu lub eksportu, trzęsienie ziemi, powodzie, epidemia i inne zdarzenia elementarnych sił przyrody,
których strony nie mogą przezwyciężyć, a których ponadto nie przewidziały i nie mogły przewidzieć i które są zewnętrzne
w stosunku do nich samych i ich działalności.
ż 12
Strony czynią integralną częścią niniejszej umowy następujące formuły Incoterms
2000.........................................................................
ż 13
Zobowiązania wyraz
nie nie uregulowane w niniejszej umowie strony poddają prawu.*
..........................................................................
ż 14
1. Powstałe spory strony poddają rozstrzygnięciom sądu polubownego (arbitrażowego)
w ....................................................................
2. Rozstrzygnięcie sądu, o którym mowa w ust. 1 jest ostateczne w toku instancji.
3. Postanowienie ust. 2 nie uchybia możliwości skargi strony niezadowolonej, jeśli możliwość taką przewidują przepisy
procedury cywilnej, obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego. (Art. 695-715 Kodeksu postępowania
administracyjnego).*
ż 15
1. Umowę sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, każdy w języku polskim oraz
w języku..................................... po jednym egzemplarzu dla każdej strony.
2. Egzemplarz umowy sporządzony w języku polskim i języku......................................ma jednakową moc prawną.
Sprzedający/Sprzedawca Kupujący
........................................ ..........................................
Na odwrocie  ogólne warunki sprzedaży !
y
ródło: Na podstawie: Kruczalak K., 2000, op cit, s. 67 i kolejne, Kaczmarek T.T. ,1998, op cit, s. 91 i kolejne
Przykładowe pytania sprawdzające:
1. Czym są kontrakty typowe?
2. Jaka jest rola opakowania towaru?
3. Jakie jest znaczenie klauzuli rebus sic stantibus?
4. Czy jest klauzula prorogacyjna?
408
Zwrot  międzynarodowe prawo handlowe został oficjalnie użyty w 1966 roku przez Komisję Międzynarodowego
Prawa Handlowego ONZ - UNCITRAL. Międzynarodowe prawo handlowe obejmuje normy międzynarodowe
o charakterze cywilnoprawnym, dotyczące stosunków handlowych w międzynarodowej wymianie gospodarczej
i naukowo-technicznej, powstałe w drodze konwencji międzynarodowych oraz prawa zwyczajowego.  przyp. autora
409
Warunki ekonomiczne zmieniające się pod wpływem rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej spowodowały
potrzebę powstania nowych form w systemie kontraktowym: powstały realne kontrakty nienazwane  przyp. autora
410
szerzej na ten temat: Osuchowski W., 1981, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa, Rozdz. 6
411
szerzej na temat kontraktu kupna sprzedaży (Emptio-venditio) - Osuchowski W., op cit, Rozdz. 8  przyp. autora
412
W średniowieczu, w Europie znaczenie w tworzeniu stosunków handlowych miało prawo zwyczajowe kupieckie lex
mercatoria  przyp. autora
413
W Konwencji za umowę sprzedaży uważa się dostawę towarów, które mają być wyprodukowane lub wytworzone.
Jeżeli czynności opisane umową będą polegały w przeważającej części na świadczeniu usług i robocizny,
postanowienia Konwencji nie będą miały zastosowania do takiej umowy. Szerzej na ten temat: Kaczmarek T.T., 1998,
op cit, str. 96 i kolejne  przyp. autora
414
Przykładowe wzory umów zawiera np. Białecki K.P., op cit, s. 242-262  przyp. autora.
415
Wydaje się niemożliwe oderwanie kontraktu zagranicznego, którego jedną ze stron jest kontrahent polski od norm
polskiego prawa, dlatego też pomimo, że ten Rozdział dotyczy kontraktu zagranicznego powołuję się na odnośne
przepisy prawa polskiego  głównie Kodeksu cywilnego. Czytelnik musi również wiedzieć, że wiele instytucji prawa
cywilnego (m.in. z zakresu prawa zobowiązań) ma zbieżne unormowania w Kodeksach cywilnych np. Polski, Niemiec,
Francji, co wynika z dziedzictwa kulturowego Imperium Rzymskiego i ius civile  przyp. autora
416
Należy zwrócić uwagę na rozumienie zakresów pojęć - kontrakt sprzedaży towaru za granicę nie będzie obejmował
swoimi postanowieniami całego procesu związanego ze sprzedażą. Będzie stanowił równie ważny element wraz
z umową transportu, spedycji, ubezpieczenia itd. - dopiero więc cały ten komplet dokumentów da całościowy obraz
transakcji sprzedaży  przyp, autora
417
Dla porównania zapoznaj się z opinią  Małecki W., Terminowe rynki finansowe, BMiB Warszawa, s. 16 (na
terminowych rynkach finansowych futures istnieje możliwość wykonania transakcji poprzez efektywną dostawę
danego instrumentu: waluty, papiery wartościowe).  przyp. autora
418
szerzej na ten temat: Rymarczyk J., op cit, s. 199 i nast.
419
szerzej na ten temat m.in.: Białecki K. P. 2002, op. cit., str. 159 i nast.
420
Umowa sprzedaży według próbki (wzoru) polega na przedstawieniu kupującemu egzemplarza towaru lub jego
próbki albo opisu z zapewnieniem, że w razie zawarcia umowy dostarczona rzecz będzie dokładnie odpowiadać
wzorowi. Zapewnienie dotyczy jakości i przeznaczenia rzeczy. Kolor i kształt mogą być ustalone w czasie negocjacji.
Chwila zawarcia umowy zależy od obecności oferenta posiadającego próbkę - następuje poprzez oświadczenie woli.
Szerzej na ten temat: Katner W.J., Stahl M., Nikiel W., 1996, op cit, s. 199 i kolejne  przyp. autora
421
szerzej o przepisach Konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów odnoszących się do miejsca
wykonania dostawy towaru, terminie, zgodności towaru z ustaleniami kontraktu patrz: Kaczmarek T.T., 1998, op cit, s.
97 i kolejne  przyp. autora
422
szerzej na ten temat: Kaczmarek T.T., 1998, op cit, s. 99 i kolejne, także Pazdan M., /red/, op cit, s. 125 i kolejne
oraz Kaczmarek T.T., 1996, op cit, s. 139 i kolejne  przyp. autora
423
Jak pamiętamy, cena stanowi również essentialia negotii umowy sprzedaży  przyp. autora
424
szerzej na ten temat: Białecki K.P., 2002, op cit, s. 156 i kolejne
425
szerzej na ten temat: Kodeks cywilny oraz W. Czachórski, 2002, s. 305, 313, 448.
426
Przykładowy wzór faktury handlowej w handlu zagranicznym Czytelnik odnajdzie w Rymarczyk J., /red/, 2002, op
cit, ANEKS-zał nr2  przyp. autora
427
Zabielski K., 1999, Finanse międzynarodowe, PWN, Warszawa, s. 63
428
W sektorze budownictwa gwarancją dobrego wykonania kontraktu jest zabezpieczenie w formie gwarancji
bankowej. Zobacz też: Art. 391 k.c. oraz Rozdział 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (Dz.U.Nr
140, poz.939 z póz
n.zm.)  przyp. autora
429
szerzej o prawie właściwym dla oceny zawarcia kontraktu międzynarodowego patrz: Zalewski L. 1992, op cit, s.
7 i kolejne  przyp. autora
430
szerzej na ten temat: Białecki K.P., 2002, op cit, s. 167 i kolejne