plik


ÿþRozdziaB 1 Formy handlu zagranicznego 1.1 Podstawowe formy handlu zagranicznego 1.1.1 Import 1.1.2 Eksport 1.1.3 Handel tranzytowy 1.2. Formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych 1.2.1 Szczególne formy handlu zagranicznego 1.2.1.1 Obrót reparacyjny i uszlachetniajcy 1.2.1.2 Obrót licencjami i know-how 1.2.1.3 Franchising 1.2.1.4 Leasing 1.2.1.5 Inwestycje zagraniczne 1.2.1.6 Obrót projektami inwestycyjnymi 1.2.1.7 Inne transakcje w handlu zagranicznym 1.3 Formy handlu zagranicznego na rynkach zorganizowanych 1.3.1 Targi 1.3.2 Przetargi 1.3.3 Aukcje 1.3.4 GieBdy towarowe DziaBalno[ handlow wykraczajc poza granice paDstw spotka mo|na ju| w staro|ytno[ci. Pierwotnie dziaBalno[ ta oparta byBa o wymian towarow. Pózniej zaczBy towarzyszy jej przepBywy pieni|ne. Dopiero okres po 1492r. wraz z odkryciami geograficznymi i pózniejsz rewolucj przemysBow przyniósB znaczcy rozwój stosunków handlowych. Zazwyczaj pod pojciem handlu zagranicznego rozumiano wBa[nie wymian towarow lub przepByw usBug. Bogactwo form utrzymywania kontaktów gospodarczych z zagranic, jakie wystpuje wspóBcze[nie pozwala na istotne rozszerzenie tej definicji. J. Rymarczyk zaproponowaB definicj, która pod pojciem handlu zagranicznego rozumie wszelkie rodzaje dziaBalno[ci 1 zwizane z utrzymywaniem stosunków gospodarczych z zagranic . Handel zagraniczny dokonywany jest na rynkach zorganizowanych, gdzie transakcje dokonywane s w okre[lonym staBym miejscu i czasie. Wówczas te| [ci[le okre[lona jest formuBa transakcji. Gdy warunki te nie s speBnione mówi mo|na o rynkach 2 niezorganizowanych . 1.1. Podstawowe formy handlu zagranicznego Handel zagraniczny jest wynikiem midzynarodowego podziaBu pracy. Przygldajc si strukturze obrotów handlowych z zagranic wydzieli mo|na trzy podstawowe formy handlu zagranicznego wystpujce zarówno na rynkach niezorganizowanych, jak i zorganizowanych. S to:  import  eksport  handel tranzytowy. 1.1.1. Import Import sprowadza si do zakupu od zagranicznych partnerów produktów ró|nego rodzaju. Mog to by zarówno towary, jak i usBugi. Mo|na wymieni przynajmniej trzy podstawowe przyczyny, dla których paDstwa sprowadzaj obce produkty. Wynika to mo|e z:  trwaBego, bdz przej[ciowego braku towarów,  zasady kosztów wzgldnych i podstawowej zasady racjonalnego gospodarowania w skali midzynarodowej, 3  celu, jakim jest zaspokojenie zró|nicowanych |yczeD i potrzeb konsumentów . W zale|no[ci od ilo[ci podmiotów biorcych udziaB w wymianie mo|emy mówi o imporcie bezpo[rednim i po[rednim. Ten pierwszy realizowany jest bez udziaBu po[redników. Je|eli ci ostatni bior udziaB w przygotowaniu transakcji, zajmuj si transportem lub w inny sposób uczestnicz w transakcji importowej, to mamy wówczas do czynienia z importem po[rednim. Obie formy maj swoje zalety i wady. Za gBówn zalet importu bezpo[redniego nale|y uzna bezpo[redni kontakt z dostawc. Zwiksza to bezpieczeDstwo dostaw i pozwala obu partnerom handlowym lepiej pozna ich potrzeby. Natomiast do gBównych wad nale|aBoby zaliczy:  wiksze ryzyko transportowe,  ryzyko utraty towaru,  ryzyko prawidBowego ubezpieczenia,  co mo|e najwa|niejsze zwikszone zaanga|owanie kapitaBowe. 1.1.2 Eksport Eksport to wywóz za granic towarów gotowych pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju, w celu ich sprzeda|y oraz [wiadczenie usBug 4 cudzoziemcom . Analogicznie do importu, eksport mo|e wynika z:  trwaBego lub czasowego dysponowania okre[lonymi produktami przy równoczesnym braku tych towarów na innych rynkach,  wykorzystania przewagi rozwojowej i technologicznej pozwalajcej dany produkt wytwarza taniej ni| ma to miejsce na rynkach zagranicznych, 5  potrzeby zaspokojenia zró|nicowanego popytu zagranicznego . W zale|no[ci od ilo[ci podmiotów zaanga|owanych w transakcj eksportow; eksport dzielimy na bezpo[redni i po[redni. Bezpo[redni odbywa si bez udziaBu osób trzecich, po[redni z pomoc po[redników. Eksport bezpo[redni, który dotyczy przede wszystkim dóbr inwestycyjnych, pozwala lepiej pozna partnera handlowego, dostosowa produkty do wymagaD panujcych na jego rynku. Przyczynia si do zwikszenia bezpieczeDstwa obrotu. Wymaga jednak wikszego zaanga|owania kapitaBu wBasnego (reklama, promocja, akwizycja, posiadanie wBasnych magazynów wysyBkowych, zorganizowanie serwisu i magazynu cz[ci zamiennych w kraju, do którego maj trafi jego produkty itp.), posiadania przynajmniej podstawowej wiedzy na temat rynku docelowego, zorganizowania transportu, ubezpieczenia 6 towarów . W dBu|szym okresie czasu eksport bezpo[redni mo|e jednak charakteryzowa si ni|szymi kosztami (brak podziaBu zysku z po[rednikiem). Z kolei do wad eksportu po[redniego zaliczy mo|na: brak bezpo[redniego kontaktu z klientem, co uniemo|liwia lepsze dostosowanie oferty eksportowej do jego potrzeb, brak pewno[ci, a co za tym idzie stabilizacji struktury eksportu i utrudnienia w planowaniu dziaBaD na rynkach zagranicznych, 7 utrudniony dostp do reguB panujcych na rynku kraju siedziby naszego klienta . Z kolei, jako jego zalety, wskaza nale|y to, |e eksporter: nie ponosi peBnego ryzyka dziaBalno[ci na rynku eksportowym, na wstpie nie musi posiada peBnej wiedzy na temat rynku, na którym chce dziaBa, nie musi samodzielnie ponosi kosztów akwizycji i reklamy, nie musi posiada wBasnego dziaBu eksportu, czy magazynu wysyBkowego, nie musi równie| dysponowa serwisem i magazynem cz[ci zamiennych w kraju eksportu. Poniewa| eksport po[redni nie wymaga finansowania dBugoterminowego, nie obci|a, wic w sposób znaczcy kapitaBów eksportera poprzez zwikszenie zaanga|owania, co nie 8 pozostaje bez wpBywu na ryzyko kredytowe . 1.1.3 Handel tranzytowy Handel tranzytowy to trzecia podstawowa forma handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych. Dotyczy on tylko obrotu towarowego i sprowadza si do tego, |e wymiana nie jest dokonywana bezpo[rednio pomidzy eksporterem w kraju wytworzenia a importerem w kraju odbiorcy, lecz odbywa si za po[rednictwem firmy tranzytowej 9 z siedzib w kraju trzecim . Ze wzgldu na zakres geograficzny dziaBania firmy tranzytowej, rozró|niamy handel tranzytowy aktywny i pasywny. Z handlem tranzytowym aktywnym mamy do czynienia wówczas, gdy firma krajowa majca siedzib w kraju C po[redniczy w handlu pomidzy krajami A i B; z pasywnym wówczas, gdy firma zagraniczna dziaBajca na rynku krajowym C po[redniczy pomidzy B i C. (rys.1). PrzykBad 1 Firma z Hiszpanii eksportuje wino do Polski. W transakcji po[redniczy przedsibiorstwo holenderskie z siedzib w Amsterdamie. Je|eli nie posiada ono swojej placówki ani w Polsce, ani w Hiszpanii to bdziemy mieli do czynienia z handlem tranzytowym aktywnym. Gdyby jednak, obok siedziby w Amsterdamie, firma ta posiadaBa na przykBad biuro w Krakowie lub w Barcelonie a wic dziaBaBaby na którym[ z tych rynków, to wtedy mieliby[my do czynienia z handlem tranzytowym pasywnym. Rysunek 1. Schemat tranzytu aktywnego i pasywnego. Tranzyt aktywny Tranzyt pasywny * umiejscowienie postaci oznacza rynek dziaBania po[rednika yródBo: Opracowanie wBasne Firma tranzytowa obok przygotowania transakcji mo|e bra udziaB równie| w jej realizacji. Je|eli towar od eksportera trafia do firmy tranzytowej i dopiero pózniej do importera to mówimy o tranzycie zBo|onym (po[rednim). Tranzyt bezpo[redni wystpuje wówczas, gdy firma tranzytowa nie bierze udziaBu w obrocie towarowym, tzn. firma ta nie uczestniczy w akcie przekazania towaru kontraktowego stronom transakcji (rys. 2). Rysunek 2. Tranzyt po[redni i bezpo[redni. yródBo: Opracowanie autora ZupeBnie nowe miejsce w [wiatowym obrocie gospodarczym zajB w ostatnich latach obrót usBugami. Wiza to nale|y ze szczególnym miejscem, jakie ju| od koDca lat 60-tych zajmuje szeroko definiowany sektor usBug w gospodarkach krajów wysokorozwinitych. Pod koniec lat osiemdziesitych szczególnego rozwoju doznaB obrót niektórymi rodzajami usBug. W szczególno[ci nale|aBoby wskaza takie, jak: 1. obsBuga danych, 2. zarzdzanie systemami ochrony zdrowia, 3. obsBuga finansowania projektów inwestycyjnych o wysokiej stopie ryzyka (venture capital financing), 4. wysokiej klasy usBugi bankowo[ci inwestycyjnej, gBównie zarzdzanie aktywami, 5. rozrywka  produkcja muzyczna, filmowa, telewizyjna itp., 6. ubezpieczenia na |ycie, 7. consulting, 8. franchising, 9. usBugi turystyczne, 10 10.usBugi biznesowe, reklama, rachunkowo[, itd. 1.2 Formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych Znaczca wikszo[ operacji w handlu zagranicznym realizowanych jest w sposób swobodny, gdzie strony bez jakichkolwiek ograniczeD ksztaBtuj mniej lub bardziej trwaBe relacje handlowe. Nie s one ograniczane miejscem zawierania transakcji, staBymi reguBami (poza kontraktem i prawem paDstwowym) czy innymi formami uregulowania tych transakcji. Najpro[ciej mówic, je[li odpowiedz na nastpujce pytania: - Czy jest staBe miejsce transakcji? - Czy jest staBy (okre[lony) czas zawierania transakcji? - Czy istniej staBe zwizane z miejscem transakcji uregulowania sposobu zawierania transakcji? jest negatywna to transakcje zawierane s na rynku niezorganizowanym. Niezale|nie od tego czy wykorzystywane s, czy te| nie, umowy o charakterze adhezyjnym. Poniewa| istniej specyficzne umowy stojce u podstaw takich transakcji, mo|na te| wskaza grup specyficznych transakcji zawieranych równie| w obrocie midzynarodowym na rynkach niezorganizowanych. Nale|y jednak podkre[li, |e w ramach regulacji ogólnych, którym poddane s opisane ni|ej transakcje, strony maja peBn swobod ich ksztaBtowania. 11 1.2.1 Szczególne formy handlu zagranicznego Obok form podstawowych istniej tak|e transakcje zaliczane do szczególnych form handlu zagranicznego. Zalicza do nich bdziemy:  obrót reparacyjny,  obrót uszlachetniajcy,  obrót licencjami i know  how,  franchising,  leasing,  inwestycje bezpo[rednie,  obrót projektami inwestycyjnymi,  transakcje wizane,  transakcje kompensacyjne,  transakcje barterowe oraz inne pokrewne. 1.2.1.1 Obrót reparacyjny i uszlachetniajcy Obrót reparacyjny (z punktu widzenia kraju wysyBajcego) polega na wysBaniu za granic uszkodzonych przedmiotów bdz urzdzeD w celu ich naprawy (obrót pasywny) albo przyjciu takich przedmiotów z zagranicy w celu dokonania ich naprawy i odesBania 12 ponownie do wBa[ciciela (obrót aktywny) . Wykorzystywanie obrotu reparacyjnego mo|e by podyktowane ni|szymi kosztami wykonania takiej usBugi w innym paDstwie lub tym, |e na przykBad eksporter nie posiada stacji serwisowych i magazynów cz[ci zamiennych na terytorium kraju, do którego sprzedaB swoje produkty. W celu ich naprawy musz one zosta sprowadzone ponownie do kraju eksportera. Obrót uszlachetniajcy jest to odpBatny przerób towarów otrzymanych w tym celu czasowo z zagranicy lub wysBanych za granic. Warunkiem obrotu uszlachetniajcego jest, aby przerabiany towar pozostawaB przez caBy czas wBasno[ci wysyBajcego i jemu byB zwrócony 13 lub wysBany na jego |yczenie do kraju trzeciego . Celem takiego obrotu jest podniesienie warto[ci towaru poprzez wykonanie kolejnej czynno[ci produkcyjnej. PrzykBad 2 Jedna z du|ych japoDskich firm elektronicznych do budowy nowoczesnego urzdzenia elektroniki profesjonalnej wymaga zabudowy wysoce wyspecjalizowanego ukBadu scalonego. Takie ukBady zabudowuje si na Tajwanie. Std wyprodukowan w Japonii pBytk krzemow wysyBa si na Tajwan. Tam dokonuje si zabudowy na niej ukBadu scalonego i odsyBa do monta|u w Japonii. Ze wzgldu na umiejscowienie danego kraju w procesie produkcyjnym obrót uszlachetniajcy mo|emy podzieli na:  aktywny  wtedy, gdy dany kraj przyjmuje produkt do uszlachetnienia (wykonania kolejnego etapu procesu produkcyjnego),  pasywny  wtedy, gdy dany kraj wysyBa produkt do uszlachetnienia (rys.3). W naszym przykBadzie dla Japonii bdzie to pasywny obrót uszlachetniajcy, podczas gdy dla Tajwanu aktywny. Rysunek 3. Obrót uszlachetniajcy aktywny i pasywny yródBo: Opracowanie autora 1.2.1.2 Obrót licencjami i know  how W drugiej poBowie XX wieku szczególnego znaczenia nabraB obrót my[l naukowo  techniczn. Jednym z elementów tego obrotu s umowy licencyjne. S to umowy, na mocy, których wBa[ciciel patentów, wzorów u|ytkowych, wzorów przemysBowych oraz znaków towarowych (licencjodawca) udziela innej osobie (licencjobiorcy) upowa|nienia 14 do korzystania z tych praw w zakresie okre[lonym w tej|e umowie . Ze wzgldu na 15 charakter zobowizania dawcy licencji wyró|ni mo|na umowy licencyjne : " czyste  obejmujce tylko prawa patentowe, " zBo|one  zawierajce inne, dodatkowe zobowizania, takie jak dostarczenie odpowiednich materiaBów, przekazanie caBego know how, wraz z jego zmianami. Ze wzgldu na zakres przedmiotowy i terytorialny licencje podzieli mo|na: " wyBczne  gdy na danym terytorium tylko jeden podmiot otrzymuje licencj, " niewyBczne  czyli takie, gdzie licencjodawca mo|e udzieli analogicznych uprawnieD kolejnym podmiotom, które bd konkurowa z pierwszym licencjobiorc. Z kolei, ze wzgldu na stopieD uprawnieD licencjobiorcy: " peBne  gdy biorca mo|e swobodnie korzysta z nabytych praw, " niepeBne  gdy w powa|nym stopniu ograniczone zostaBy uprawnienia biorcy, tzn. mo|e on korzysta z licencji tylko w [ci[le okre[lony sposób. Ze wzgldu na czas i obszar obowizywania umowy, mo|na podzieli na: " ograniczone  gdy podmiot uzyskuje uprawnienia tylko na jaki[ czas lub mo|e je wykonywa tylko na danym terytorium, " nieograniczone  czyli takie, gdzie nie ma wyszczególnionych tego typu restrykcji. Ostatni podziaB, jaki nale|aBoby wskaza jest dokonany ze wzgldu na zakres dodatkowych usBug [wiadczonych przez licencjodawc. Mo|na zatem mówi o licencji: " czynnej  gdy licencjodawca bierze udziaB we wdro|eniu licencji, np. prowadzi szkolenia, doradztwo, " biernej  kiedy brak jest takiej asysty, a rola podmiotu przekazujcego licencj sprowadza si tylko i wyBcznie do jej przekazania. Licencjobiorca w zamian za mo|liwo[ korzystania z praw przyznanych w umowie pBaci licencjodawcy stosowne wynagrodzenie. Mo|e by to opBata jednorazowa lub pBacona okresowo w ratach równych lub uzale|nionych od wielko[ci produkcji. ZapBata mo|e by równie| dokonywana w formie niepieni|nej, np. poprzez dostawy wyrobów licencyjnych. 1.2.1.3 Franchising Franchising jest to umowa, na mocy, której podmiot, zwany franczyzantem (franczyzobiorc), uzyskuje prawa do sprzedawania markowych produktów i usBug lub do 16 produkcji w uzgodnionej z inn firm, zwan franczyzerem (franczyzodawc) , postaci 17 i wedBug [ci[le ustalonych reguB, gwarantujcych utrzymanie jednolitych standardów oferty . L. Stecki w swojej pracy franchising definiuje natomiast nastpujco:  ...przez umow franchisingu przedsibiorca stosujcy franchising (dawca franchisingu) zobowizuje si do udostpnienia podmiotowi korzystajcemu z franchisingu (biorcy franchisingu) korzystania przez czas oznaczony lub nie okre[lony, z oznaczenia jego firmy, godBa, emblematu, symboli, patentów, wynalazków, znaków towarowych, wzorów u|ytkowych i zdobniczych, know-how, koncepcji i techniki prowadzenia okre[lonej dziaBalno[ci gospodarczej z zachowaniem stosowanego przez niego zewntrznego i wewntrznego wyposa|enia pomieszczeD oraz do udzielania mu stosownej pomocy, za[ beneficjariusz (biorca) zobowizuje si do prowadzenia wskazanej dziaBalno[ci gospodarczej poBczonej z wykorzystaniem udostpnionych mu praw, do[wiadczeD i tajemnic zawodowych 18 oraz do zapBaty uzgodnionego wynagrodzenia. W zamian za mo|liwo[ korzystania z technologii, know how, znaków firmowych itd., franczyzant wnosi dawcy opBaty. Wstpn za dopuszczenie do sieci, a tak|e okresowe, które mog by staBe lub uzale|nione od skali obrotów. Jest to umowa zbli|ona do umowy licencyjnej z t zasadnicz ró|nic, |e strony tej umowy stale ze sob wspóBpracuj, podczas gdy przy umowie licencyjnej wspóBpraca mo|e koDczy 19 si w momencie podpisania umowy . Franczyzant prowadzi dziaBalno[ samodzielnie (we wBasnym imieniu i na wBasny rachunek), na okre[lonym obszarze, ale wedBug wskazówek 20 i pod kontrol dawcy . Ten drugi odpowiada za strategi, promocje i kampanie reklamowe (w ich kosztach musi oczywi[cie partycypowa franczyzant). Mo|e równie| prowadzi szkolenia pracowników. Podstawowe obowizki stron tej umowy przedstawia tabela 1. Tabela 1. Obowizki stron transakcji franchisingowej. Franczyzer (dawca) Franczyzant (biorca) 1. udostpnianie prawa do korzystania ze 1. posiadanie odpowiedniego lokalu (wBasnego znaku handlowego lub wynajtego) 2. przekazanie peBnych informacji o 2. odpowiednie wyposa|enie lokalu (wedBug sposobie produkcji i [wiadczenia usBug oraz wskazówek dawcy) na wBasny koszt standardach i sposobach ich dotrzymania 3. unowocze[nianie technologii (i 3. prowadzenie dziaBalno[ci objtej umow informowanie o tym franczyzanta) oraz zgodnie z jej warunkami rozbudowa sieci 4. przekazywanie dawcy nabytej wiedzy, 4. zapewnienie wyBczno[ci terytorialnej informacji rynkowej i propozycji innowacji franczyzobiorcy 5. zachowanie odpowiedniego standardu usBug 5. pomoc w uruchomieniu dziaBalno[ci 6. brak dziaBalno[ci konkurencyjnej wobec (kredyt, szkolenia, pomoc prawna, pomoc franczyzera w podpisywaniu umów z dostawcami itp.) 7. terminowe uiszczanie przewidzianych w umowie opBat 8. mo|e te| zobowiza si do zakupów towarów od wskazanych dostawców yródBo: Opracowanie autorów na podstawie: BiaBecki K.S., 1996, Operacje handlu zagranicznego, PWE, Warszawa, s. 236  238. Typowa umowa franchisingu zawiera równie| klauzule dotyczce czasu trwania umowy, sposobu jej przedBu|enia i rozwizania, konsekwencji zBamania ustaleD przez jedn ze stron, skutków zmiany wBa[ciciela sieci, nie wywizywania si ze zobowizaD finansowych itp.· Rozró|ni mo|na trzy formy franchisingu:  dystrybucyjn (polega na centralizacji dystrybucji towarów),  produkcyjn (podobny do licencji, ale brak mu zasady wyBczno[ci i na danym obszarze tworzy si zazwyczaj sie producentów),  usBugowy (najcz[ciej spotykany). Rozwój franchisingu spowodowany jest jego zaletami. Podmiot udzielajcy praw mo|e rozwija sie nie ponoszc przy tym dodatkowych kosztów. Nie wyzbywa si natomiast prawa kontroli nad nowo powstajcymi placówkami. Po stronie biorcy gBówn zalet jest to, |e dysponujc kapitaBem rozwija wBasn dziaBalno[ korzystajc ze sprawdzonej technologii, wiedzy innych osób i ma prawo u|ywa, zazwyczaj dobrze ju| znanej, marki. W chwili obecnej na [wiecie funkcjonuje kilka tysicy systemów franchisingowych, a liczba ich uczestników w skali [wiatowej przekracza milion i cigle ro[nie. PrzykBadem mog by sieci barów szybkiej obsBugi McDonald s czy KFC, a tak|e produkcja Pepsi Coli. 1.2.1.4 Leasing Nabycie majtku produkcyjnego nie zawsze wymaga zaanga|owania wBasnych [rodków pieni|nych. Jedn z metod, która to umo|liwia jest leasing. Jest to umowa, na mocy, której posiadacz danego dobra daje prawo u|ywania go przez okre[lony czas innej osobie fizycznej 21 lub prawnej w zamian za ustalone, okresowe opBaty. Za K. BiaBeckim mo|na j zdefiniowa jako form najmu lub dzier|awy ruchomych [rodków trwaBych, albo nieruchomo[ci, umo|liwiajc podmiotom, które z niej korzystaj, wykorzystanie okre[lonych skBadników 22 majtkowych bez konieczno[ci ich nabycia. W prawie polskim byBa to do niedawna umowa nienazwana. Obecnie jedna z form leasingu 23 (leasing finansowy) znalazBa unormowanie w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z artykuBem 7091 przez umow leasingu finansujcy (leasingodawca) zobowizuje si, w zakresie dziaBalno[ci swojego przedsibiorstwa, naby rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach okre[lonych w tej umowie i odda t rzecz do u|ywania albo u|ywania i pobierania po|ytków przez czas oznaczony, a korzystajcy (leasingobiorca) zobowizuje si zapBaci finansujcemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieni|ne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytuBu nabycia rzeczy przez finansujcego. W klasycznej operacji leasingowej bior udziaB trzy podmioty. Producent dobra objtego umow, specjalistyczna firma leasingowa (leasingodawca) i podmiot korzystajcy 24 (leasingobiorca) . Mo|e si jednak zdarzy, |e producent samodzielnie bdzie [wiadczyB usBugi leasingowe, chcc w ten sposób zwikszy swoje obroty i unikn po[redników. W takiej sytuacji wystpi tylko dwa podmioty. Mo|e zdarzy si równie| sytuacja odwrotna, gdy jedna firma leasingowa nie bdzie w stanie udzwign ci|aru finansowania biorcy. Leasingodawca pokrywa tylko cz[ ceny zakupu dobra, a na pozostaB cz[ udzielany jest kredyt przez inne podmioty. W caBej operacji leasingowej mo|e wtedy wystpi nawet kilka podmiotów. Podobnie, jak w wielu innych przypadkach, tak i przy leasingu spotykamy si z kilkoma jego rodzajami. Najpopularniejszy podziaB klasyfikuje leasing na: 1. Finansowy  uznawany za najbardziej klasyczny rodzaj leasingu. Istnieje szereg definicji tego 25 rodzaju umowy . Jest to umowa zawierana zwykle na taki okres czasu, |e przedmiot kontraktu ulega caBkowitej amortyzacji. Po wyga[niciu umowy wBasno[ przedmiotu przechodzi zwykle na leasingobiorc. On równie| w trakcie trwania umowy ponosi koszty amortyzacji, utrzymania rzeczy w nale|ytym stanie, jej ubezpieczenia itp. 2. Operacyjny  w leasingu operacyjnym (bie|cym) dobra inwestycyjne leasingodawca u|ycza leasingobiorcy najcz[ciej na krótszy czas od okresu jego gospodarczej u|ywalno[ci (z reguBy do 3 lat). Przedmiotem leasingu operacyjnego s zatem z reguBy dobra, których warto[ pocztkowa jest bardzo wysoka i które mog by u|ywane przez kilku kolejnych 26 u|ytkowników . Po wyga[niciu umowy przedmiot leasingu wraca do finansujcego, on równie| odpowiada najcz[ciej za remonty i naprawy, jego te| obci|aj koszty amortyzacji. 3. Zwrotny  gdy wBa[ciciel sprzedaje cz[ swojego majtku firmie leasingowej, a nastpnie bierze go od niej w leasing. Ma to miejsce zazwyczaj w sytuacji, gdy leasingobiorca ma kBopoty z pBynno[ci finansow. Uzyskuje w ten sposób gotówk a jednocze[nie mo|e w nieprzerwany sposób korzysta ze sprzedanego dobra. 4. Wspomagany  gdy leasingodawca pokrywa tylko cz[ ceny zakupu dobra, a na reszt udzielany jest przez inne podmioty finansowe kredyt. WBasno[ przedmiotu zachowuje tzw. powiernik, na którego konto wpBywaj opBaty leasingowe. W pierwszej kolejno[ci przeznacza on je na spBat kredytu (raty i odsetki) a dopiero w drugiej na raty dla leasingodawcy. Gdy okres leasingu dobiega koDca powiernik spBaca wierzycieli i wBasno[ przedmiotu leasingu przechodzi na finansujcego. 5. Netto (czysty)  gdy przedmiotem umowy jest tylko przekazanie przedmiotu do u|ywania, a na leasingodawcy nie ci| |adne dodatkowe obowizki. 6. Brutto (peBny)  gdy leasingodawca oprócz wydania przedmiotu umowy jest zobowizany do dodatkowych [wiadczeD, takich jak: konserwacja, naprawy, koszty podatków, ubezpieczenia, transport itp. 7. Po[redni  gdy leasingiem zajmuje si wyspecjalizowana firma, która nabywa urzdzenie od producenta, a nastpnie oferuje je innym podmiotom na zasadzie leasingu. 8. Bezpo[redni  gdy leasing prowadzony jest przez wytwórców danego dobra. 9. Midzynarodowy  transakcja leasingu ma charakter midzynarodowy, je|eli finansujcy i korzystajcy maj ró|n przynale|no[ paDstwow, okre[lan z reguBy na podstawie miejsca ich utworzenia, miejsca siedziby lub zamieszkania. Mo|na spotka si jeszcze z innymi rodzajami leasingu ( krótko, [rednio i dBugoterminowy, leasing  podatkowy ,  norweski (z góry),  tenencyjny , z peBnym i cz[ciowym zwrotem 27 kosztów,  mieszany (operacyjno  finansowy) . W zale|no[ci od leasingowanych dóbr mo|emy wskaza leasing: dóbr inwestycyjnych, obiektów (nieruchomo[ci), konsumpcyjny. Do podstawowych zalet, przyczyniajcych si do rozwoju tego typu umów nale|y przede wszystkim zaliczy, po stronie korzystajcego mo|liwo[ finansowania inwestycji w caBo[ci (lub w cz[ci) ze [rodków obcych bez korzystania z wBasnych zasobów lub kredytów bankowych, szybki i korzystny dostp do nowoczesnych technologii, Batwiejsz wymian [rodków trwaBych ekonomicznie zu|ytych na nowe, mo|liwo[ dostosowania pBatno[ci za korzystanie z leasingu do specyfiki przedsibiorstwa i jego wyposa|enia, zapewnienie firmie niezbdnej pBynno[ci finansowej, pokrywanie kosztów u|ytkowania urzdzeD z bie|cych 28 dochodów uzyskiwanych dziki dzier|awie . Leasingodawca, je|eli jest wyspecjalizowan firm zarabia na dodatkowych opBatach ponoszonych przez leasingobiorc przekraczajcych warto[ przedmiotu leasingu. Mo|e równie| uzyska specjalne premie u producentów, z którymi stale wspóBpracuje. W przypadku wytwórcy, który [wiadczy usBugi leasingowe jest to sposób na zwikszenie obrotów, a w przypadku leasingu finansowego z opcj kupna sprowadza si ta transakcja do sprzeda|y na raty. Dodatkowo leasingodawcy przez caBy czas trwania umowy zabezpieczeni s przed niewypBacalno[ci korzystajcego, poniewa| do nich nale|y przedmiot leasingu. 1.2.1.5 Inwestycje zagraniczne DziaBalno[ przedsibiorstwa na rynku zagranicznym przybiera ró|ne formy organizacyjne. Jest to podyktowane skal dziaBania, kierunkiem rozwoju, a tak|e stopniem zaanga|owania zasobów firmy na rynku zagranicznym, jak i te| poziomem sprawowania kontroli nad operacjami i strategicznymi decyzjami. Uwzgldniajc te kryteria mo|na wyodrbni trzy zasadnicze formy internacjonalizacji: handel zagraniczny, formy kooperacji i inwestycje bezpo[rednie. Bezpo[rednie inwestycje s traktowane jako najbardziej zaawansowana forma internacjonalizacji przedsibiorstwa. Firma przemieszcza si na rynki zagraniczne w celu prowadzenia staBej dziaBalno[ci gospodarczej. Rysunek 4 przedstawia wikszo[ zale|no[ci w modelach wej[cia na rynek zagraniczny. Inwestycja bezpo[rednia w przedsiwzicie zagraniczne umo|liwia peBniejsze wykorzystanie przewagi konkurencyjne na danym rynku. Wi|e si to jednak z wikszym ryzykiem, zaanga|owaniem kapitaBu, ale w zamian przedsibiorstwo ma lepsz kontrol organizacyjn i lepszy kontakt z rynkiem. Rysunek 4. Zale|no[ci inwestycyjne w ró|nych modelach wej[cia. yródBo: Sitek E., 2000 ,Inwestycje bezpo[rednie przedsibiorstwa na rynku zagranicznym, Czstochowa. Klasyfikacja inwestycji Inwestycje s kategori ekonomiczn, dlatego te| wyja[nienia istoty inwestycji nale|y szuka poprzez wyja[nienie funkcji, jak w procesie gospodarczym peBni rezultaty inwestowania. Funkcj tak mo|emy okre[li analizujc procesy inwestycyjne. Procesy inwestycyjne polegaj na przeksztaBceniu strumieni (produkcji) w zasoby (inwestycje). Warto przy tym wspomnie, |e zasoby te nie musz odznacza si trwaBo[ci techniczn, tzn. nie musz to by zasoby fizyczne. Inwestycje to zasoby ekonomiczne zdolne do trwaBo[ci ekonomicznej w procesie reprodukcji, a wic do samo odtwarzania si i to w skali rozszerzajcej. Taki zasób ekonomiczny nazywamy kapitaBem, a jego istot ekonomiczn jest to, |e posiada on okre[lon zdolno[ ponownego przeksztaBcania si w strumieD dóbr i usBug pozwalajcy nie 29 tylko na samo odtworzenie si, ale i dajcy nadwy|k, czyli dochód . Inwestycje s traktowane jako pewien proces i aby mógB zaj[ musz by speBnione okre[lone warunki  odpowiednia sytuacja ekonomiczna w kraju inwestowania. Inwestycje dzielimy stosujc okre[lone kryteria. Patrzc z punktu widzenie przyrostu kapitaBu mo|na wyró|ni inwestycje nowe i odtworzeniowe. Nowe czsto s okre[lane jako inwestycje netto i razem z odtworzeniowymi tworz inwestycje brutto. Drugi podziaB z punktu widzenia rodzaju dziaBalno[ci to inwestycje: produkcyjne i nieprodukcyjne. Po trzecie inwestycje klasyfikowane s z punktu widzenia stosowania postpu technicznego na modernizacyjne i innowacyjne. W ten sposób mo|na jeszcze klasyfikowa inwestycje na wiele ró|nych sposobów. Z mnogo[ci podziaBów i form szczegóBowych przytaczanych przez ró|nych autorów mo|na by stworzy dBug list tej kategorii ekonomicznej. Najbardziej sensowny wydaje si jednak podziaB inwestycji na: bezpo[rednie inwestycje zagraniczne (BIZ) i inwestycje portfelowe (IP). Lokaty bezpo[rednie w formie inwestycji bezpo[rednich s to lokaty kapitaBu w przedsibiorstwo zagraniczne w celu uzyskania dBugotrwaBego i bezpo[redniego wpBywu na jego dziaBalno[. Natomiast zagraniczne inwestycje po[rednie (potocznie nazywane portfelowymi) polegaj na nabywaniu instrumentów finansowych zagranicznych emitentów, bez udziaBu w zarzdzaniu podmiotem emitenta. Tego typu inwestycje dokonywane s gBównie 30 poprzez mechanizmy midzynarodowych rynków finansowych . Podstawow ró|nic midzy inwestycjami bezpo[rednimi a po[rednimi jest mo|liwo[ sprawowania kontroli nad inwestowanym kapitaBem w formie BIZ, a jej braku w przypadku inwestycji po[rednich. Z BIZ oprócz sprawowania kontroli zwizane jest przemieszczanie przez granice zasobów materialnych, wiedzy, technologii, know-how i innych aktywów czsto niezbdnych do 31 prowadzenia dziaBalno[ci na rynku zagranicznym (patrz rys. 5) . BIZ umo|liwiaj kompleksowe wykorzystanie zasobów firmy w porównaniu z innymi formami omawianymi wcze[niej. Inwestycje portfelowe dotycz sytuacji, w której kapitaB jakiego[ kraju dokonuje zakupu akcji firmy zagranicznej i cignie z tego tytuBu zyski, ale nie jest zaanga|owany bezpo[rednio w zarzdzanie przedsibiorstwem, którego akcje posiada. Najkrócej rzecz ujmujc jest to forma lokaty kapitaBu za granic polegajca na zakupie akcji, obligacji i innych papierów rynku kapitaBowego. Rysunek 5. Transfer zasobów firmy za granic poprzez BIZ yródBo: Opracowanie wBasne Formy bezpo[rednich inwestycji zagranicznych (BIZ) Zagadnienie bezpo[rednich inwestycji zagranicznych nale|y przeanalizowa tak|e od strony prawnej. Zgodnie z kodeksem handlowym prowadzenie dziaBalno[ci gospodarczej (przedstawicielstwa zagranicznego) za granic mo|e przyjmowa form oddziaBu, biura lub agencji z jednej strony i filii z drugiej. OddziaBy, biura i agencje s to jednostki organizacyjne, które nie posiadaj osobowo[ci prawnej w kraju inwestycyjnym, s rzec mo|na cz[ci (w rozumieniu struktury organizacyjnej) przedsibiorstwa zagranicznego. Inna sprawa dotyczy filii, które w odró|nieniu, posiadaj osobowo[ prawn, co pozwala wg norm prawa na prowadzenie samodzielnej dziaBalno[ci gospodarczej za granic. Filie najcz[ciej przyjmuj form spóBek kapitaBowych, w których to wikszo[ciowe udziaBy posiada firma  matka lub pozostaje pod kontrol firmy macierzystej zlokalizowanej za granic. Przedmiotem opracowania s BIZ i wBa[nie pod tym ktem nale|y si przyjrze formom inwestowania kapitaBu za granic. Rysunek 6 przedstawia dostpne formy dziaBalno[ci firm zagranicznych. Przede wszystkim nale|y wyró|ni sposób prowadzenia dziaBalno[ci przez zagranicznych inwestorów, mo|e do by samodzielnie lub z innym (polskim lub zagranicznym) partnerem. Bezpo[rednie inwestycje zagraniczne wystpuj w dwu zasadniczych formach jako: " samodzielne prowadzenie dziaBalno[ci gospodarczej na rynku zagranicznym  solo venture; " prowadzenie takowej dziaBalno[ci wspólnie z partnerem zagranicznym  joint venture. Rysunek 6. Formy dziaBalno[ci firm zagranicznych {ródBo: Opracowanie wBasne na podstawie Sitek E., 1997, Determinanty bezpo[rednich inwestycji zagranicznych przedsibiorstwa, Wydawnictwo Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa Podstaw wyodrbnienia tych form stanowi poziom sprawowanej kontroli dziaBalno[ci gospodarczej. I tak w solo venture poziom posiadanych udziaBów pozwala na samodzielne podejmowanie decyzji. Natomiast w joint venture Bczone s udziaBy kilku kontrahentów, którzy wspólnie podejmuj decyzje. Prowadzenie samodzielnej dziaBalno[ci gospodarczej mo|e przybiera ró|ne formy prawne podmiotów kraju przyjmujcego, jak i podmiotów kraju obcego. Joint venture obejmuje ka|d form wizi midzy partnerami, prowadzcymi wspólne przedsiwzicie przez dBu|szy czas. Zasadniczym elementem odró|niajcym solo venture od joint venture jest element wspóBpracy midzy partnerami. Nie wystpuje on w dziaBalno[ci filii czy przedstawicielstwa, natomiast w spóBkach joint venture jest podstaw prowadzenia dziaBalno[ci i na tej podstawie wspólnicy podejmuj decyzje. Element wspóBdecydowania, nie tylko wynika z ukBadu podziaBu kapitaBu w spóBce, ale jest równie| zabezpieczony odpowiednimi postanowieniami w statucie. Samodzielne prowadzenie dziaBalno[ci na rynku zagranicznym (solo-venture) przez firm mo|e przyjmowa formy: greenfield investment i merger & acquisitions. Greenfield investment w wolnym tBumaczeniu oznacza inwestycje na  zielonym polu , rozumiane jako inwestycje od podstaw. Firma zagraniczna tworzy przedsibiorstwo tzn. tworzy spóBk, wyposa|a j w kapitaB zakBadowy, który pozwoli na funkcjonowanie firmy w przyszBo[ci. W tej formie mog powstawa zarówno spóBki córki, jak i joint ventures. Przedsibiorstwo zagraniczne w tym wypadku ponosi wszystkie koszty takiej inwestycji. W Polsce przykBadem jest stworzenie np. w SSE w Gliwicach zakBadów samochodowych GM. Greenfield investments pocigaj za sob wysokie nakBady kapitaBowe i czsto tego rodzaju sposób inwestowania wi|e si z wysokim ryzykiem niepowodzenia. Dlatego firmy winny dobrze skalkulowa potencjalne ryzyko (szerzej o tym zagadnieniu w dalszej cz[ci ksi|ki). Inn form jest nabycie przez inwestora zagranicznego udziaBów (akcji) w dziaBajcej spóBce, a tak|e zakup istniejcego przedsibiorstwa paDstwowego lub zorganizowanej cz[ci takiego przedsibiorstwa. Tak form identyfikujemy jako brownfield investment. Merger & acquisitions przetBumaczy mo|na jako tworzenie nowych podmiotów poprzez fuzje lub przejcia. To zagadnienie jest uregulowane w Kodeksie SpóBek Handlowych, art. 463, który mówi, |e:  ...poBczenie spóBek mo|e by dokonane albo przez przeniesienie caBego majtku spóBki (przejtej) na inn (przejmujc) w zamian za akcje, które spóBka przejmujca wydaje akcjonariuszowi spóBki przejtej, lub przez zawizanie nowej spóBki akcyjnej, na któr przechodzi majtek wszystkich Bczcych si spóBek w zamian za akcje nowej spóBki . Na podstawie tego przepisu mo|emy wyró|ni ró|nego rodzaju fuzje i przejcia. Generalnie fuzje polegaj na Bczeniu si dwu lub wicej niezale|nych przedsibiorstw w jedno nowe. Fuzja jest bardzo popularnym w ostatnich latach zjawiskiem. PoBczeD dokonuj nie tylko firmy stale wspóBpracujce, producenci, dostawcy czy klienci, ale te czsto konkurenci. Dziki fuzji firmy Bcz swoje potencjaBy, integruj swoje zasoby i umiejtno[ci. W dobie silnej i szybkiej globalizacji jest to zjawisko coraz powszechniejsze. W 1998 r. w skali [wiatowej mo|na zanotowa ponad 89  mega fuzji i przej, ka|da ponad miliard USD. Co w porównaniu z 35 w 1995 r., 45 w 1996 r. i 58 1997 r. stanowi dowód tego, i| jest to zjawisko o tendencji wzrostowej. Wskazane wcze[niej 89 fuzji i przej stanowi ponad 3/5 tego rodzaju transakcji w 1998 r. Dla przykBadu mo|na wymieni kilka najwikszych, które miaBy miejsce w 1998r: przejcie Amoco (USA) przez BP (Anglia) na warto 55 miliardów USD, czy przejcie Chryslera (USA) przez Daimler-Benz (Niemcy) o warto[ci 41 miliardów 32 USD . W praktyce wyró|niamy kilka rodzajów Bczenia si przedsibiorstw i s to: fuzje przez poBczenie, fuzje przez podziaB, aport cz[ci aktywów. Fuzja przez poBczenie przybiera dwie formy: tzw. fuzje egalitarne, polegajce na tym, i| Bcz si dwie firmy o podobnej wielko[ci w jeden podmiot. Drug forma to fuzja wchBonicia, gdzie wikszy i silniejszy kontrahent przejmuje aktywa drugiego przedsibiorstwa, które zostaje rozwizane. Drugim rodzajem Bczenia si przedsibiorstw jest fuzja przez podziaB. Polega ona na likwidacji firmy, która caBe swoje aktywa wnosi w formie aportów do innych przedsibiorstw. Trzeci form fuzji jest aport cz[ci aktywów, który polega na tym, |e cz[ swoich aktywów wnosi do majtku innego przedsibiorstwa w zamian za akcje lub udziaBy (j.v.). Acquisitions, czyli tworzenie firmy poprzez przejcie, wykupienie takiej ilo[ci udziaBów (z reguBy, ponad 50%), co pozwoli na osignicie przewagi decyzyjnej. Przejcie charakteryzuje si tym, |e przedsibiorstwo nabywane przestaje istnie natomiast nabywca nadal funkcjonuje. W polskich realiach wyglda to tak, i| podmioty zagraniczne przejmuj krajowe. Analogicznie, jak w przypadku fuzji mo|emy wyró|ni klika rodzajów przej: poziome (horyzontalne), pionowe (wertykalne), dywersyfikacji powizanej (koncentryczne), konglomeratowe. Przejcia poziome polegaj na Bczeniu przedsibiorstw bdcych konkurentami, które maj podobne lub te same produkty i rynki. GBównym celem jest zwikszenie korzy[ci wynikajcych z ekonomii skali (korzy[ci skali) i zwikszenie udziaBu w rynku. PrzykBadem s przejcia na rynku samochodowym, np. Renault wykupiB Nissana, BMW  Rovera (aktualnie sprzedaB za przysBowiowe 10 USD). Drugim rodzajem s tzw. przejcia wertykalne, charakteryzuj si nabywaniem np. swoich dostawców, producentów, czyli podmioty, które stoj na drodze midzy producentem a finalnym nabywc. Tego rodzaju dziaBanie mo|na okre[li jako rozbudowie pionowej struktury firmy. Pozwala to zwikszy siB rynkow, firma osiga wymierne korzy[ci produkcyjne (integracja  wprzód lub  wstecz ). Przejcia typu koncentrycznego polegaj na tym, |e Bcz si firmy nale|ce do ró|nych sektorów, bran|, ale prowadz dziaBalno[ powizan w zakresie technicznym lub handlowym. Firmy osigaj korzy[ci wynikajce z przekazywania wiedzy, technologii czy umiejtno[ci zarzdzania i transponuje to na swoje dziedziny o du|ym stopniu podobieDstwa. Natomiast przejcia typu konglomeratowego polegaj na przejmowaniu przedsibiorstw niezwizanych pod wzgldem technicznym, technologicznym czy handlowym. Firmy podejmuj tego rodzaju dziaBalno[ tylko dla osignicia wikszych zysków. Aby lepiej 33 zrozumie t form przejcia nale|y rozwin pojcie konglomeratu . Konglomerat to nic innego jak  ...zgrupowanie przedsibiorstw o wizach kapitaBowych, d|cych do maksymalizowania dochodów poprzez odpowiedni alokacj [rodków finansowych. Brak natomiast w nim wizi technologicznych, co uniemo|liwia zakwalifikowanie firm 34 konglomeratowych do konkretnej bran|y. Drug form BIZ obok solo-venture jest prowadzenia dziaBalno[ci gospodarczej wspólnie z innymi podmiotami, poprzez tzw. wspólne przedsiwzicie  joint venture (j.v.).  (...) W szerszym znaczeniu j.v. jest pojciem obejmujcym ka|d form wizi midzy partnerami prowadzc do wspóBpracy w dBu|szym czasie. Natomiast w w|szym znaczeniu midzynarodowe j.v. oznacza wspóBprac partnerów 35 z ró|nych paDstw w ramach przedsibiorstwa. Ponadto j.v. dzielimy na kategorie: j.v. udziaBowe i kontraktowe. Przy udziaBowych j.v. tworzy si wyodrbnione organizacyjnie i prawnie przedsibiorstwo. Powstaje one poprzez porozumienie kontrahentów, z co najmniej dwóch paDstw i wnoszenie przez obie strony wkBadów kapitaBowych. WkBad ten bdzie tworzyB kapitaB spóBki joint venture. Dla tego typu spóBek mo|na wyró|ni kilka charakterystycznych cech. Po pierwsze jest przedsibiorstwem tzn. posiada osobowo[ prawn i organizacyjn. Po wtóre, partnerzy, którzy je utworzyli s niezale|ni i przez utworzone joint venture nie trac swojej niezale|no[ci. Po trzecie, wspólnicy bior czynny udziaB w zarzdzaniu przedsiwziciem. Drugim typem j.v. s to tzw. kontraktowe j.v., których nie mo|na sklasyfikowa jako bezpo[redni inwestycj zagraniczn. Ten rodzaj powizaD charakteryzuje si tym, |e kontrahenci nie Bcz kapitaBów i nie tworz wspólnego przedsibiorstwa. Ich wspóBpraca oparta jest tylko na porozumieniu w formie kontraktów licencyjnych, koprodukcyjnych i ró|nych innych formach kooperacji kontraktowej. Konkludujc, problem wyboru sposobu wej[cia na rynek zagraniczny spo[ród omówionych powy|ej form jest [ci[le uzale|niony od sytuacji konkretnego partnera lub partnerów, skali przedsiwzicia, zasobów, strategii, podej[cia i wieli innych subiektywnych czynników okre[lanych przez dana firm. Kilka interesujcych wniosków wynika z badaD empirycznych 36 przeprowadzanych midzy innymi przez Cavesa . Z badaD wynika, i| joint venture i akwizycje s raczej substytucyjnymi formami rozwoju zewntrznego w zakresie kontroli, ni| komplementarnymi sposobami wej[cia. Joint venture wybierane jest, gdy firma chce naby aktywa posiadajce cechy specyficzno-firmowe lub takie, które maj charakter dóbr publicznych. Aktywa specyficzno-firmowe nie mog by nabyte samodzielne, stanowi nieodBczn cz[ pozostaBych aktywów przedsibiorstwa. W takim wypadku akwizycja caBej firmy zmusza do kupna i wej[cia w dziedziny niepowizane z core biznesem. Natomiast aktywa o charakterze dóbr publicznych to aktywa, które mog by nabywane po niskich kosztach marginalnych i maj niewymierna znaczenia dla firmy. Definiowanie bezpo[rednich inwestycji zagranicznych Na bazie dostpnych w literaturze teorii jest bardzo trudno poda wBa[ciw i jedynie kompletn definicj. BIZ definiowane s ró|nie, ale mo|na powiedzie, i| te ró|nice dotycz jedynie szczegóBowo[ci zagadnienia i sformuBowaD. Mo|na przytoczy kilka interpretacji BIZ. Jedna z najbardziej syntetycznych definicji brzmi nastpujco:  ...wBasno[ lub sprawowanie kontroli nad firm dziaBajc za granic (Charles P. Kindleberger, 1970). Kwestia wBasno[ci nie podlega dyskusji albo zagraniczny inwestor nabyB prawa albo nie. Sprawowanie kontroli to wa|ny element, który nie jest zawsze precyzyjnie okre[lany. Bo kiedy uzna mo|na fakt, |e firma posiada wystarczajcy udziaB w danym przedsibiorstwie, aby kontrolowa jego dziaBalno[. Czy bdzie to 10% udziaBu, czy wicej czy mniej? W praktyce przyjmuje si tu pewn elastyczno[ w okre[laniu tej granicy. S tak|e brane pod uwag inne czynniki zwizane z wystpieniem BIZ (udziaB w procencie podejmowania decyzji  struktura decyzyjna, transakcje wewntrz firmowe  zwizki nieformalne, reprezentacja w radzie 37 dyrektorów, itd.). Dla przykBadu Niemcy obni|yBy swoj granic z dniem 01.01.1999 z 20% do 10% udziaBów, aby dan inwestycje traktowa jako bezpo[redni (wcze[niej z 25% do 20%). W Hiszpanii ustalone jest 20% minimum udziaBów do uznania za BIZ wg bilansu pBatniczego, wg danych statystycznych istnieje pewna rozbie|no[ w minimalnych progach udziaBów: 50% dla inwestorów zagranicznych w Hiszpanii, 20% dla hiszpaDskich inwestycji za granic. We Francji podobnie jak w Niemczech próg ustanowiony jest na poziomie 10% udziaBów. Z kolei Holandia, Dania, Belgia i Luksemburg nie okre[liBy procentowego minimum udziaBów. Z tym, |e Belgia i Luksemburg za bezpo[redni inwestycj zagraniczn uznawaBy transakcje gdzie kwota zainwestowanego kapitaBu przekracza 100 milionów BF. Jak wida dolna granica jest bardzo ró|na w wielu krajach. W Polsce jest to ustalone zgodnie z zaleceniami OECD i wynosi 10% (Ustawa z 18 grudnia 1998  Prawo Dewizowe). Powrómy jednak do samej definicji, ciekaw interpretacje reprezentuje brytyjski ekonomista J.H. Dunning. Twierdzi on, i| BIZ to package deal  transakcja wizana, w której zawarte s trzy czynniki: a) przedsibiorczo[; b) do[wiadczenie, wiedza techniczna i technologiczna, metody zarzdzania; c) kapitaB pieni|ny. Jest to dowód na to, |e BIZ to nie tylko transfer kapitaBu. Oprócz obrotu kapitaBu dokonuje si transferu technologii, metod zarzdzania, marketingu, koncepcji know-how. Dlatego z przepBywem kapitaBu wi|e si tak wiele nadziei. 38 Troch inaczej interpretuje zjawisko BIZ Geldner . W swojej pracy identyfikuje BIZ tak:  ...jest to sytuacja, w której przedsibiorstwo w danym kraju znajduje si pod kontrol (rozumian jako gestia w podejmowaniu decyzji) zagranicznego inwestora, co m|oe, (ale nie musi) by wynikiem napBywu obcego kapitaBu do danego kraju. BIZ mog, wic w tej sytuacji by ruchem kapitaBu, ale nie musz. Wydaje si, |e najistotniejsz cech, jest nie tyle ruch kapitaBu ile jego akumulacja (zródBa kapitaBu mog by ró|ne) na terenie danego kraju przez obcego inwestora, posiadajcego swoj siedzib i o[rodek podejmowania decyzji za granic. 39 Analizujc definicje mo|na stwierdzi, |e wikszo[ autorów jest zgodna, co do kilku bardzo istotnych rzeczy. Wikszo[ definicji zawiera dwa elementy wspólne: jednym z nich jest fakt, |e BIZ dotycz, co najmniej dwóch krajów  to kryterium przesdza o charakterze midzynarodowym BIZ. Element drugi, wspólny, wi|e si z jak ju| wcze[niej wspomniano z problemem wBasno[ci i kontroli, co pozwala na odró|nienie BIZ od inwestycji portfelowych. Inwestycje portfelowe s transferem kapitaBu finansowego  equity lub w formie po|yczki, tymczasem BIZ pocigaj za sob przejcie wBasno[ci acquisition (caBkowite lub cz[ciowe) oraz kontroli przedsibiorstwa zagranicznego. Jest to bardzo wa|ny czynnik pozwalajcy odró|ni bezpo[rednie inwestycje zagraniczne od portfelowych. Mo|na tak|e stwierdzi, |e BIZ nie s tylko transferem kapitaBu pieni|nego, a fakt kontroli przez zagranicznego inwestora zmienia znaczenie. Inwestor ma mo|liwo[ wpBywania na m.in. polityk firmy i inne wa|ne decyzje we wszystkich dziedzinach jej dziaBalno[ci. To zagadnienie jest czsto poruszane przez ekonomistów. Wydaj si, |e najbardziej precyzyjna i powszechnie stosowana jest definicja OECD, która oprócz definicji MFW i Banku Zwiatowego jest wykorzystywana do prowadzenia statystyk czy to przez Bank Zwiatowy czy ONZ. Definicja OECD okre[la istot BIZ precyzyjniej, jest dokBadniejsza w ilo[ciowym wyznaczeniu dolnej granicy udziaBów decydujcych o charakterze inwestycji od innych definicji. Tu zagranicznym inwestorem jest jednostka, publiczne lub prywatne przedsibiorstwo, grupa powizanych ze sob jednostek, przedsibiorstw, które posiadaj przedsibiorstwo powstaBe w wyniku bezpo[redniej inwestycji (direct investment enterprise), tj. fili z wikszo[ciowym lub mniejszo[ciowym udziaBem albo oddziaB operujcy w kraju innym ni| kraj staBego osiedlenia bezpo[redniego inwestora. Przedsibiorstwo bdce inwestycj zagraniczn definiowane jest jako przedsibiorstwo (inkorporowane lub nie), w którym pojedynczy inwestor zagraniczny kontroluje 10 lub wicej % akcji zwykBych lub gBosów w firmie korporacyjnej, lub posiada efektywny wpByw na decyzje firmy. Wymóg posiadania 10% udziaBów traktowa nale|y jako wielko[ci mogce ulec zmianie w zale|no[ci od innych czynników determinujcych bezpo[redni inwestycj. Statystyki BIZ obejmuj przepByw kapitaBu w przedsibiorstwach zale|nych - filiach (subsidary), oddziaBach (branch) i przedsibiorstwach stowarzyszonych (associate), gdzie: Subsidiary, to majca osobowo[ prawna firma, w której inwestor zagraniczny kontroluje bezpo[rednio lub po[redni (przez inn fili) wicej ni| poBow gBosów/udziaBów w firmie; Branch to jest firma nieposiadajca odrbnej osobowo[ci prawnej (unincorporated). Firma taka mo|e by: permanent establishment lub representative office, spóBk lub joint venture. Do tej kategorii zalicza si równie| udziaB majtkowy w innej firmie w postaci: sprztu lub majtku trwaBego, niematerialnych aktywów (patenty, prawa autorskie), bdcy w posiadaniu inwestora zagranicznego, lub sprztu wykorzystywanego dBu|ej ni| 1 rok. Associate, to firma, w której inwestor bezpo[redni i/lub jego filie kontroluj nie wicej ni| 50% gBosów lub maj decydujcy wpByw na zarzdzania firm. PrzepByw kapitaBu w formie BIZ oznacza w przypadku subsidary: bezpo[redni udziaB inwestora w reinwestowanych zyskach, powikszony o bezpo[redni udziaB inwestora w zakupie udziaBów i po|yczek (dBugów) firmy, powikszony o warto[ netto udzielonych przez inwestora krótkoterminowych kredytów. W przypadku associate: wzrost zysku lub wzrost warto[ci netto funduszy wznoszonych przez 40 inwestora . W polskim prawodawstwie zdefiniowanie zjawiska bezpo[rednich inwestycji zagranicznych zostaBo w du|ej mierze oparte na sugestiach OECD. Dla przykBadu poni|ej przedstawiono szczegóBowy fragment art. 2.1 Prawa Dewizowego definiujcy BIZ i IP.  & 17) inwestycje bezpo[rednie - obrót kapitaBowy, polegajcy na dokonywaniu nakBadów pieni|nych lub rzeczowych w celu ustanowienia trwaBych i bezpo[rednich wizi ekonomicznych, przejawiajcych si w prowadzeniu przedsibiorstwa przez podmiot dokonujcy takich nakBadów lub w wywieraniu przez niego skutecznego wpBywu na przedsibiorstwo prowadzone przez inn osob, a tak|e na rozporzdzaniu majtkiem posiadanym w wyniku prowadzenia przedsibiorstwa lub w wyniku dokonanych nakBadów, którego przedmiotem jest w szczególno[ci: a) nabywanie przedsibiorstwa lub jego zorganizowanej cz[ci, tworzenie i prowadzenie przedsibiorstwa oraz dokonywanie nakBadów na rozszerzenie prowadzonego przedsibiorstwa, b) obejmowanie bdz nabywanie akcji lub udziaBów w spóBkach, w ilo[ci zapewniajcej Bcznie co najmniej 10% gBosów na zgromadzeniu wspólników, c) [wiadczenia na rzecz spóBki przed jej zarejestrowaniem oraz wypBata przez spóBk wynagrodzeD za te [wiadczenia, d) dokonywanie i zwrot dopBat oraz udzielanie spóBce przez wspólników posiadajcych akcje lub udziaBy w ilo[ci, o której mowa w lit. b), po|yczek i kredytów, a tak|e zaciganie przez spóBk takich po|yczek i kredytów oraz ich spBata, e) nabywanie wBasno[ci i innych praw na nieruchomo[ci w zwizku z prowadzonym przedsibiorstwem, f) udzielanie i zaciganie kredytów lub po|yczek o terminie spBaty nie krótszym ni| pi lat oraz ich spBata, g) uzyskiwanie przychodów z:  likwidacji spóBki, a tak|e rozporzdzania udziaBami lub akcjami w spóBce bdz ich umorzenia,  rozporzdzenia przedsibiorstwem lub jego zorganizowan cz[ci, a tak|e likwidacji przedsibiorstwa,  rozporzdzenia wBasno[ci i innymi prawami na nieruchomo[ci, o których mowa w pkt. e) h) pBatno[ci, przeniesienie wBasno[ci i transfer warto[ci dewizowych lub krajowych [rodków 41 pBatniczych, wynikajce z czynno[ci, o których mowa w lit. a)-g)  . Inne spojrzenie na zagadnienie inwestycji zagranicznych reprezentuje Krugman, który traktuje BIZ jako efekt dziaBalno[ci midzynarodowych organizacji przemysBowych, które w celu osignicia korzy[ci pod szyldem wspólnej wBasno[ci i kontroli podejmuj dziaBalno[ gospodarcz na rynkach zagranicznych. Zagraniczne inwestycje bezpo[rednie to  ...midzynarodowe przepBywy kapitaBu, w ramach, których firma z jednego kraju tworzy lub 42 rozszerza swoje filie w innym kraju. Wyró|niajc cech bezpo[rednich inwestycji zagranicznych jest to, |e pocigaj one za sob nie tylko transfer zasobów, ale równie prawo kontroli. To znaczy, filia nie tylko ma finansowe zobowizania w stosunku do przedsibiorstwa macierzystego, ale jest tak|e cz[ci tej samej struktury organizacyjnej. Jeszcze inne podej[cie prezentuje Hirschleifer, inwestycje to przedsiwzicia, których istot jest:  ...terazniejsze wyrzeczenie dla przyszBej korzy[ci. Terazniejszo[ jest wzgldnie pewna, podczas gdy przyszBo[ jest niewiadom. Z tego powodu inwestycje s po[wiceniem pewnego 43 dla niepewnej korzy[ci. Definicja ta w jednym zdaniu przedstawia najwa|niejsze cechy inwestycji. Mianowicie, wyrzekamy si bie|cej konsumpcji, korzy[ci na rzecz przyszBo[ci. Efekt czasu towarzyszcy zjawisku inwestowania i ryzyko towarzyszce ka|dej inwestycji, czyli niepewna przyszBo[. WedBug MFW bezpo[rednie inwestycje zagraniczne, to inwestycje dokonywane w celu zdobycia trwaBego udziaBu przedsibiorstwie dziaBajcym w gospodarce innej ni| gospodarka inwestora. Przy czym celem inwestora jest zdobycie efektywnego wpBywu na zarzdzanie przedsibiorstwem. Zagraniczny podmiot lub grupa powizanych ze sob podmiotów, która dokonuje inwestycji, nazywana jest inwestorem (bezpo[rednim) zagranicznym. Obserwacje MFW wskazuj, |e poszczególne kraje przyjmuj dla potrzeb statystycznych udziaBy mieszczce si w przedziale od 25% do 10% jako doln granic wyznaczajc dokonanie BIZ. Przy tak du|ej mnogo[ci interpretacji zjawiska bezpo[rednich inwestycji przyjto definicj BIZ wg OECD. Wydaj si by najbardziej peBna i opisuje zagadnienie najprecyzyjniej. Za jej zastosowaniem przemawia fakt stosowania metodologii BIZ przez Bank Zwiatowy, organy ONZ i wielu krajów. 1.2.1.6 Obrót projektami inwestycyjnymi Okres po drugiej wojnie [wiatowej to w gospodarce [wiatowej szybkie tempo industrializacji i rozwoju krajów sBabiej rozwinitych, w tym szczególnie dawnych krajów kolonialnych. CharakteryzowaBy si one bardzo sBab infrastruktur gospodarcz, brakiem lub niewystarczajc liczb elektrowni, sieci przesyBowych, komunikacyjnych itp. Przeprowadzenie inwestycji w tych dziedzinach czy choby budowa nowych dróg, nie mówic ju| o autostradach wymagaBo du|ych nakBadów inwestycyjnych, których nie mogBy ponie[ kraje o sBabych finansach publicznych (z maBo efektywnym, a czsto wrcz niesprawnym aparatem podatkowym) i systemach finansowych. W tej sytuacji rzdy tych krajów musiaBy poszuka zródeB finansowania za granic. Nie byBo to jednak Batwe ze wzgldu na niewielk wiarygodno[ inwestycyjn tych krajów i bardzo czsto ich niestabiln sytuacj wewntrzn. W tej sytuacji pozostawaBo tylko znalezienie inwestorów z kraju o niskim ryzyku inwestycyjnym, którzy byliby gotowi nie tylko sfinansowa, ale te| i wykona taki projekt. Nie bez znaczenia byB oczywi[cie towarzyszcy projektowi transfer technologii. Bardzo trudno znalez podmioty, które samodzielnie byByby w stanie przeprowadzi tego typu projekty. Std przedsibiorstwa, którym zaproponowano tego typu usBug tworzyBy 44 towarzystwa (konsorcja) projektów zagranicznych . Tworzone one byBy i s obecnie przez grupy podmiotów gospodarczych dla realizacji okre[lonego przedsiwzicia za granic. Po jego realizacji taki organizm gospodarczy ulega samorozwizaniu. Form t wykorzystywano i wykorzystuje si nadal gBównie do przeprowadzenia projektów inwestycyjnych o dBugim horyzoncie czasowym, gBównie dotyczcych wspomnianej wcze[niej infrastruktury gospodarczej np. budowa elektrowni czy autostrad w jakim[ okre[lonym kraju. Konsorcjum takie powstaje w drodze umowy tworzcych je podmiotów. Z kolei podpisuje ono umow z rzdem danego kraju. Umowa mo|e dotyczy wyBcznie budowy lub budowy i eksploatacji w ramach koncesji tworzonego obiektu. NakBady s ponoszone przez jednostki, które powoBaBy dane konsorcjum. Dziki uczestnictwu w nim banków jego czBonkowie maj zapewniony dostp do rynku kapitaBowego. Po pewnym czasie projekt wchodzi w faz samofinansowania. Wyj[cie inwestorów z inwestycji mo|e nastpi poprzez: - odsprzedanie rzdowi danego kraju obiektu, - jego sprzeda| wskazanym przezeD podmiotom, - zakoDczenie dziaBalno[ci na skutek upBywu terminu koncesji. Sposób wyj[cia i ewentualnie cena, jak ma zapBaci rzd, s okre[lone  z góry w podpisywanej umowie. W zwizku z wysokim ryzykiem tego typu przedsiwzi bardzo czsto wymagane s gwarancje rzdowe (nie tylko rzdu przyjmujcego inwestycje, ale i rzdów paDstw, z których pochodz czBonkowie konsorcjum) i instytucji midzynarodowych. Konsorcja stosuj te| liczne inne sposoby zabezpieczenia si przed ryzykiem np. ubezpieczenie projektu. Ta forma handlu zagranicznego miaBa i ma w dalszym cigu niebagatelne znaczenie dla rozwoju krajów najbiedniejszych i wBczeniu ich w [wiatowy obieg gospodarczy. Jej istnienie umo|liwia krajom biedniejszym bdz majcym problemy z pozyskaniem [rodków na rynkach midzynarodowych (bdcych np. po powa|nych kryzysach gospodarczych) dla poprawy lub stworzenia nowoczesnej infrastruktury gospodarczej. 1.2.1.7 Inne transakcje w handlu zagranicznym Oprócz typowych umów w handlu zagranicznym, w których jedna ze stron dostarcza towary, usBugi lub technologie drugiej, w zamian za okre[lon kwot pienidzy, spotykamy równie| umowy, których istot jest to, |e nie wystpuje w nich element rozliczeD dewizowych. Oznacza to, |e partnerzy takich umów okre[laj, co prawda warto[ci swoich dostaw, ale rozliczenie nie nastpuje w pienidzu. W innych umowach, chocia| takie rozliczenia mog by dokonywane, to strony staraj si jednak tak uBo|y midzy sob wymian towarów bdz usBug by w okre[lonym czasie ich nale|no[ci przynajmniej w du|ym stopniu si wyrównywaBy. Przyczyny, dla których zawierane s tego typu umowy s bardzo ró|ne. Do podstawowych mo|na zaliczy: niskie rezerwy walutowe w jednym lub obu paDstwach zwizanych transakcj, kryzysy gospodarcze, wysokie zadBu|enie, ch sprzeda|y towarów, których nie mo|na sprzeda na wolnym rynku np. ze wzgldu na ich nisk jako[. Niektóre z tych umów (np. barter) znane s od wieków, inne rozwijaBy si w ostatnich latach. Stosowane s zazwyczaj przez paDstwa sBabiej rozwinite gospodarczo. Jeszcze na pocztku 45 lat dziewidziesitych ich udziaB szacowano na 5 do 10% handlu [wiatowego . Do najcz[ciej wykorzystywanych transakcji nie wymagajcych zaanga|owania rezerw walutowych zaliczy mo|na:  transakcje wizane,  transakcje wzajemne (równolegle),  transakcje barterowe,  transakcje kompensacyjne,  transakcje offsetowe,  kooperacje przemysBowe,  transakcje odkupu,  transakcje wymiany dBugu za towar,  kompensat finansow. Brak jest powszechnie przyjtej definicji transakcji wizanych. Mo|na j jednak okre[li jako form wymiany handlowej, w ramach, której wystpuje powizanie transakcji eksportowej i importowej i która to transakcja ma jednocze[nie na celu zrównowa|enie 46 wzajemnych zobowizaD finansowych istniejcych midzy partnerami . Rysunek 7. Transakcje wizane  poziome i pionowe. Transakcja wizana pozioma Transakcja wizana pionowa yródBo: Opracowanie autora Transakcje wizane (wymienne) wystpuj wówczas, gdy zakup lub sprzeda| jednego 47 dobra uzale|niony jest od zakupu lub sprzeda|y innego . Strony umawiaj si, jakie towary podlegaj wymianie. Mo|emy wyró|ni dwa rodzaje transakcji wymiennych: - poziome  uzale|nienie sprzeda|y lub kupna jednego dobra od kupna lub sprzeda|y innego, - pionowe  uzale|nienie sprzeda|y lub kupna jednego dobra od jednoczesnej sprzeda|y lub 48 kupna innego (rys. 7). W przypadku transakcji poziomej importer próbuje wywiera nacisk na eksportera, aby nabyB on towary, których wcze[niej nie zamierzaB kupi. Z kolei eksporter mo|e podobnie wywiera presj na importera, by ten sprzedaB mu towar, na którym szczególnie mu zale|y. W przypadku transakcji pionowych eksporter uzale|nia sprzeda| atrakcyjnego towaru od jednoczesnego zakupu przez importera innego towaru, którego ten ostatni nie potrzebuje (podobne ograniczenia mo|e zaBo|y równie| importer). Transakcje wizane mo|na podzieli na krótko i [rednioterminowe (barter, kompensata, zakupy wzajemne) oraz dBugoterminowe realizowane na zasadzie samospBaty (buy-back). Barter jest form transakcji wizanej w handlu zagranicznym polegajcej na wymianie towaru za towar. W ramach klasycznej transakcji eksporter sprzedaje konkretne towary importerowi w zamian za zakup od niego równie| konkretnych towarów. Obie strony s zatem równocze[nie podmiotem importujcym, jak i eksportujcym. Oznacza to, |e zarówno wewntrz jednego, jak i drugiego kraju brak rozliczeD gotówkowych. Warto[ wymienionych towarów powinna 49 pokrywa si w 100% . Bardziej rozbudowan transakcj jest kompensata. Transakcje te polegaj na wymianie towar za towar. Nie wymagaj rozliczeD w dewizach, bowiem zakBada si, |e strumienie eksportu i importu bd si w okresie rozliczeniowym równowa|y. Jedynie nieskompensowana nadwy|ka jest rozliczana przez dodatkow dostaw towaru, bdz w dewizach. W transakcji takiej bierze udziaB kilka podmiotów (zazwyczaj, co najmniej cztery, po jednym importerze i eksporterze z ka|dego kraju). Rozliczenia pieni|ne dokonywane s w walucie krajowej pomidzy eksporterem i importerem z tego samego kraju. 50 Wskazana wcze[niej nadwy|ka, która mo|e niekiedy wystpi nazywana jest szpic . 51 Szczególnym rodzajem transakcji kompensacyjnej jest kompensacja trójktna . Transakcja tego typu wymaga trzech partnerów. Kraj wysoko zaawansowany technologicznie dostarcza dobra inwestycyjne o wysokiej technologii do kraju rozwijajcego si, kraju A. Dziki temu uzyskuje on dostp do nowoczesnych technologii i mo|e produkowa dobra, które sprzedaje do kraju B, o ni|szym poziomie rozwoju gospodarczego. Kraje A i B maj przy tym podpisan umow clearingow, na podstawie, której periodycznie obliczane s salda. Je|eli dziki nowo uzyskanej technologii kraj A osiga nadwy|k to jest ona sprzedawana dostarczycielowi technologii, m. in. jako zapBata za t technologi. Specyficzn, ale bardzo wa|n odmian transakcji kompensacyjnej jest clearing (rys. 8). Jest to forma bezgotówkowych rozliczeD zagranicznych, polega na potrcaniu przez kraje, które zawarBy odpowiedni umow midzypaDstwow, wzajemnych, wymagalnych w tym samym 52 czasie nale|no[ci i zobowizaD . Wskutek tych dziaBaD nastpuje wzajemne umorzenie objtych umow nale|no[ci. Polega ona na tym, |e instytucje handlowe rozliczaj si z wyznaczon izb rozrachunkow (najcz[ciej jest to bank centralny). Natomiast izby rozrachunkowe obu objtych umow krajów rozliczaj si na koniec okresu saldami. Wewntrz kraju pBatno[ci s regulowane w pienidzu krajowym. Importerzy pBac odpowiednie kwoty do banku centralnego (izby rozrachunkowej), a ten wypBaca z tego nale|ne [rodki eksporterom. W clearingu wystpuj dwa rodzaje umów: " handlowa - zawierajca list indykatywn towarów przeznaczonych, " pBatnicza - zawiera warunki pBatno[ci za dostarczone towary. Ze wzgldu na liczb krajów, które zawarBy porozumienie clearing podzieli mo|emy na: " bilateralny - gdy uczestnicz w nim tylko dwa kraje, 53 " multilateralny - wielostronny -gdy jest to wiksza grupa paDstw . Natomiast ze wzgldu na liczb kont, na których rozlicza si transakcj wyró|niamy: " clearing jednokontowy, 54 " clearing wielokontowy . Z punktu widzenia techniki prowadzenia rachunków clearingowych wyró|ni mo|emy: " clearing dwustronny - rachunki prowadzone jednocze[nie w obu krajach, " clearing jednostronny - rachunek prowadzony jest tylko w jednym kraju. Ze wzgldu na przyjt walut: " jednowalutowy  gdy w rozliczeniach przyjto jedn walut, 55 " dwuwalutowy (lub wielowalutowy)  gdy walut w rozliczeniach dopuszczono wicej . Do wad clearingu zaliczy mo|emy: " konieczno[ zani|ania obrotów handlowych do poziomu sBabszego partnera (wymóg bilansowania), " fakt, |e istnienie tych umów skBania do zakupów nie tam, gdzie towary s najtaDsze, ale tam, gdzie s nadwy|ki clearingowe, " sprzyjanie deformacjom cen  najcz[ciej ceny w transakcjach tego typu s wy|sze od cen [wiatowych. Rysunek 8. Schemat pBatno[ci clearingowej yródBo: opracowanie autora Sama transakcja clearingowa jest umow zakBadajc wymian  towar za towar . Mo|emy j okre[li jako rozwinicie transakcji kompensacyjnej, z tym, |e bierze w niej udziaB co najmniej 4 partnerów (z dwóch krajów - patrz rys. 8). W ramach transakcji clearingowej strumienie towarów przepBywajcych pomidzy krajami powinny si zbilansowa na dzieD 31 grudnia ka|dego roku. W przypadku, gdy w trakcie okresu rozliczeniowego salda si nie równowa| strony mog sobie udzieli zazwyczaj niskooprocentowanego kredytu technicznego. Nadwy|k jednej ze stron transakcji clearingowej na koniec okresu rozliczeniowego nazywamy szpic. Szpica mo|e zosta spBacona poprzez: " dodatkowe dostawy towarów, " dewizami, 56 " mog te| przej[ nierozliczone na nastpny okres . Szpic mo|na te| sprzeda w transakcji switchowej. J. Rymarczyk definiuje switch jako  & sprzeda| cz[ci lub caBo[ci nale|no[ci z tytuBu 57 nadwy|ki clearingowej za wolne dewizy . Strona sprzedajca otrzyma mniejsze [rodki z tytuBu wskazanej wy|ej nale|no[ci ni| wynikaBoby to z warunków transakcji clearingowej. Dzieje si tak, poniewa| towary w transakcjach clearingowych s zazwyczaj nadwarto[ciowe, tzn. ich cena w tych transakcjach zostaBa ustalona wy|ej ni| wynosiBaby w transakcji wolnodewizowej (nawet o 30%). Mo|emy wyró|ni dwa rodzaje transakcji switchowej: " switch finansowy  sprzeda| nadwy|ki dokonywana jest za dewizy, " switch towarowy  u partnera clearingowego kupuje si towar nie objty umow clearingow, na potrzeby przedsibiorstw kraju trzeciego, który pBaci dewizami. W zwizku z ró|nic ceny sprzeda|y i warto[ci nominalnej nadwy|ki clearingowej w switchu finansowym wystpuj dwa pojcia: " disagio, " agio. Disagio jest to kwota, o któr obni|ono warto[ nadwy|ki clearingowej w transakcji switchowej. Mo|emy j traktowa jako strat sprzedajcego. Z kolei agio jest zyskiem 58 kupujcego nale|no[ clearingow . Dla przykBadu w handlu pomidzy krajami A i B powstaBa nadwy|ka clearingowa wysoko[ci 250 mln USD. Kraj B postanowi nadwy|k t sprzeda krajowi D. Od kraju D otrzyma 200 mln USD. Nominalnie straci wic 50 mln USD (disagio), natomiast kraj D nominalnie zyska 50 mln USD (agio). Zakupy wzajemne (równolegBe, counterpurchase) jest to rodzaj transakcji, w której eksporter zobowizuje si zakupi w kraju importera w cigu okre[lonego czasu (najcz[ciej 59 w okresie 3  5 lat) towary o okre[lonej warto[ci . W przeciwieDstwie do klasycznej transakcji kompensacyjnej tutaj mamy do czynienia z wieloma umowami okre[lajcymi poszczególne transakcje importowe i eksportowe. Strony nie musz dokBadnie okre[la, w momencie podpisywania umowy, jakie towary zostan zakupione w ramach transakcji równolegBej, podczas gdy w klasycznej transakcji kompensacyjnej strony takie ustalenia czyni. Najwa|niejsze jest ustalenie tylko warto[ci przyszBych zakupów. Transakcje odkupu (samospBaty, buy-back arrangements) przewiduj, |e sprzedajcy zobowizuje si przyj tytuBem zapBaty pewn cz[ produktów wytwarzanych dziki dostarczonej inwestycji i/lub technologii. Umowy tego typu dotycz przewa|nie powa|nych inwestycji (np. wybudowanie fabryki) i zawierane s na dBugie okresy czasu (20  30 lat). Transakcje typu  towar za dBug (debt-barter arrangements) wystpuj w przypadku, gdy jakie[ paDstwo ma problemy ze spBat swoich zobowizaD. Na mocy porozumienia z wierzycielem reguluje swoje zobowizania eksportem towarów. Natomiast kompensata finansowa obejmuje dostawy towarów eksportowych w zamian za zakup od importera innych towarów zupeBnie niezwizanych z profilem dziaBalno[ci eksportera. Transakcje wyrównawcze (kooperacja przemysBowa, offset arrangements) to z kolei umowy zawierane zwykle w sytuacji, gdy importer dokonuje zakupów na wielk skal dóbr inwestycyjnych, czsto o charakterze strategicznym. Strona kupujca warunkuje wówczas dokonanie zakupu od zastosowania w produkcie finalnym elementów produkowanych przez jego producentów, czy te| od podjcia produkcji bdz koprodukcji w kraju importera, a która to produkcja wymagaBaby transferu technologii (know-how). Wysoko[ zobowizaD wyrównawczych mo|e by peBna lub cz[ciowa, a ich realizacja mo|e by rozBo|ona w dBugim 60 okresie (nawet do 10 lat) . Wyró|ni mo|na offset bezpo[redni, gdy eksporter zamawia cz[ci potrzebne mu do produkcji finalnego towaru, który nastpnie bdzie dostarczony tylko na rynek importera i offset po[redni, gdy eksporter zamawia cz[ci, których sam nie produkuje, a bdzie je mógB wykorzysta równie| w produkcji na rynki trzecie. 1.3 Formy handlu zagranicznego na rynkach zorganizowanych Przed przystpieniem do zdefiniowania kategorii rynków zorganizowanych nale|y scharakteryzowa pojcie rynku oraz jego rol i funkcj w gospodarce. Rynek okre[la si jako ogóB stosunków wymiennych (towarowo - pieni|nych) midzy sprzedajcymi, którzy oferuj do sprzeda|y towary i usBugi po okre[lonej cenie a kupujcymi, którzy wyra|aj ch zakupu tych towarów i usBug, popart odpowiednimi [rodkami pBatniczymi. Definicja ta okre[la podmioty rynkowe, którymi s sprzedajcy i kupujcy oraz przedmioty rynkowe, którymi s towary i usBugi oraz [rodki pBatnicze, a tak|e wzajemne relacje midzy tymi elementami, które 61 wpBywaj na ksztaBtowanie si stosunków wymiennych . Bardziej uchwytna intuicyjnie definicja rynku mówi, i| rynek to  zbiorowo[ podmiotów gospodarujcych zainteresowanych 62 dokonywaniem wymiany konkretnymi dobrami  towarami, warto[ciami i usBugami . Do gBównych funkcji mechanizmu rynkowego nale|y zatem zaliczy kreowanie (inspirowanie) wymiany pomidzy podmiotami rynku oraz funkcj informacyjno - promocyjn realizowan 63 poprzez uczestnictwo w okre[lonej formie rynku . Dla sprawniejszego realizowania tych zadaD powszechnie d|y si do tworzenia rynków zorganizowanych (tj.: zinstytucjonalizowanych  o okre[lonych zasadach funkcjonowania i regulacjach obrotu, co znacznie usprawnia obrót i zwiksza jego bezpieczeDstwo). Std te| transakcje wymienne w handlu zagranicznym realizowane s nie tylko poprzez obrót na rynkach niezorganizowanych (w tym gBównie poprzez import i eksport towarów w drodze bezpo[rednich kontaktów dostawców i odbiorców). Znaczny wolumen obrotu midzynarodowego realizowany jest równie| w wyniku wymiany na tzw. rynkach zorganizowanych (formalnych), a ponadto wyznaczanie cen i warunków obrotu za ich po[rednictwem stanowi istotn wskazówk dla warunków transakcji (gBównie cen) na rynkach niezorganizowanych. Do form rynków zorganizowanych zalicza si gieBdy, targi, aukcje, przetargi oraz wolne 64 obszary celne . Przyjmujc za kryterium podziaBu stopieD zorganizowania rynku mo|na wyró|ni: rynki formalne, rynki formalne uBomne oraz rynki nieformalne. Rynek formalny jest to rynek, na którym w okre[lonym miejscu i czasie dochodzi do konfrontacji popytu i poda|y zgodnie z regulaminem danego rynku. Rynek taki jest równie| okre[lany mianem 65 rynku formalnego peBnego. GBównymi cechami rynków zorganizowanych s m.in. : " bezpo[rednia konfrontacja popytu i poda|y, " regularny obrót handlowy, " konieczno[ przestrzegania ustalonych regulaminów i zasad handlu, " upowszechnianie uksztaBtowanych na rynku cen i warunków wymiany. W przypadku, gdy nie jest speBniony który[ z wymienionych warunków rynek taki okre[la 66 si mianem rynku formalnego uBomnego . Do rynków formalnych uBomnych zalicza si targi, przetargi, wystawy gospodarcze, centra wystawienniczo targowe, rolnicze gieBdy towarowe, 67 targowiska - bazary . Cechami rynków uBomnych odró|niajcych je od rynków w peBni formalnych s: " ceny na nich uzyskiwane nie zawsze s podawane do publicznej wiadomo[ci, " rynki uBomne nie wpBywaj znaczco na ksztaBtowanie si midzynarodowych zwyczajów i uzansów handlowych, " handel na nich nie podlega tak [cisBym regulaminom i przepisom. Rynek nieformalny okre[la natomiast wszelki obrót, który nie wystpuje na rynkach 68 formalnych peBnych i uBomnych . Tworz go rozproszeni uczestnicy realizujcy wymian handlow na caBym [wiecie w formie sporadycznej, jak i staBej wspóBpracy. Rynki nieformalne obejmuj podstawowe formy handlu zagranicznego (eksport, import, handel tranzytowy) oraz szczególne (obrót licencjami i know-how, franchising, transakcje wizane, transakcje wzajemne, barterowe, etc.). 1.3.1 Targi Targi definiuje si jako spotkania handlowe organizowane regularnie, w tym samym miejscu 69 i o okre[lonym czasie trwania . Zapewniajc kontakt sprzedajcym i kupujcym umo|liwiaj jednocze[nie zaprezentowanie wyrobów i nawizanie wspóBpracy. Targi okre[la si mianem rynku uBomnego speBniaj, bowiem dwa spo[ród trzech gBównych kryteriów rynków formalnych, tzn. odbywaj si w okre[lonym miejscu i czasie, ale na ogóB nie zawiera si na nich transakcji. Organizowane s przede wszystkim w celach promocyjnych, dla zaprezentowania oferty, udzielenia informacji o towarach i przygotowania przesBanek 70 realizacji transakcji w przyszBo[ci . Jako najstarsze spo[ród rynków zorganizowanych, targi zajmuj obok gieBd kluczowe miejsce pod wzgldem znaczenia i oddziaBywania na wymian 71 [wiatow . Najcz[ciej stosowanym kryterium podziaBu targów jest zakres ich przestrzennego 72 oddziaBywania. Rozró|nia si targi :  regionalne,  krajowe,  midzynarodowe. Pod wzgldem wystawianego asortymentu towarów, imprezy targowe mo|na podzieli na targi:  ogólne  wielobran|owe, gdzie przedstawia si ofert dotyczc wielu ró|nych bran| (np. Midzynarodowe Targi PoznaDskie),  specjalistyczne  jednobran|owe, które dotycz jednej dziedziny (POLAGRA-FARM - Midzynarodowe Targi Rolnicze  POZNAC). W [wietle badaD Polskiej Korporacji Targowej, targi i wystawy uwa|ane s za najbardziej efektywny instrument marketingowy przy tworzeniu kierunków sprzeda|y, pozyskiwaniu 73 zamówieD, zdobywaniu nowych rynków, a tak|e promowaniu wizerunku firmy . Z punktu widzenia procesu wprowadzania nowych produktów lub usBug i promocji firmy w [wiadomo[ci klientów plasuj si one na drugim miejscu za reklam. U|yteczno[ targów w opinii wystawców prezentuje rysunek 9. Rysunek 9. U|yteczno[ targów. Odsetek badanych wskazujcy targi jako instrument przydatny do osignicia wymienionych celów yródBo: Targi w opinii wystawców, Wyniki badaD Polskiej Korporacji Targowej, www.polfair.com.pl DziaBalno[ targowa, czyli organizowanie imprez targowych, jest form dziaBania 74 gospodarczego, dlatego te| zajmuj si tym wyspecjalizowane firmy . W Polsce wikszo[ z nich stanowi przedsibiorstwa, które specjalizuj si gBównie lub wyBcznie w dziaBalno[ci wystawienniczej, ale targi przygotowuj tak|e jednostki samorzdu terytorialnego oraz przedsibiorstwa wielobran|owe. Cz[ z po[ród kilkudziesiciu polskich organizatorów targów nale|y do Polskiej Korporacji Targowej, która jest czBonkiem stowarzyszonym Union des Foiers Internationales (UFI), czyli Zwizku Targów Midzynarodowych zajmujcego si koordynacj i organizowaniem targów w skali midzynarodowej. Zestawienie najwikszych organizatorów targów w Polsce pod wzgldem powierzchni prezentuje rysunek 10. Uczestnictwo w targach wymaga istotnego przygotowania sBu|b handlowych podmiotów, które bior w nich udziaB. Pierwszoplanow kwesti jest selekcja imprez, które powinny by przedmiotem zainteresowania danej firmy. Wiele firm przy podejmowaniu decyzji sugeruje si list targów przygotowywan przez Zwizek Targów Midzynarodowych. CzBonkowie zrzeszeni w tym zwizku postrzegani s jako organizatorzy imprez o wikszym znaczeniu midzynarodowym i ustalonej reputacji. Nale|y równie| zauwa|y, i| dla realizacji funkcji informacyjnej i promocyjnej, jak peBni targi, konieczne jest przygotowanie materiaBów promocyjnych (plakaty, ulotki, prospekty, katalogi), ekspozycji oraz dobór wykwalifikowanego, do[wiadczonego i komunikatywnego personelu, który ma reprezentowa firm. Rysunek 10. Ranking organizatorów targów wedBug powierzchni targowej netto - procentowy udziaB w rynku yródBo: Targi w Polsce w 2002 r.,. Raport, Polska Korporacja Targowa, www.polfair.com.pl 75 UdziaB w targach, szczególnie poza granicami kraju, wi|e si na ogóB ze znacznymi kosztami . Zrednie koszty uczestnictwa w targach w 1999 roku wyniosBy 44,35 tys. zB i 49,14 tys. zB w roku 76 2000 . O wadze kosztów na dziaBalno[ wystawiennicz i targow [wiadczy ich udziaB w bud|etach marketingowych przedsibiorstw. Blisko 35% wystawców przeznacza na 77 uczestnictwo w targach powy|ej 50% bud|etu marketingowego firmy . Dlatego te| Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki SpoBecznej w ramach dziaBalno[ci promocyjnej na rzecz zwikszenia polskiego eksportu, wspiera udziaB polskich wystawców w targach i wystawach za granic. Ka|dego roku MGPiPS, majc na wzgldzie strategiczne interesy polskiej gospodarki, perspektywy rozwoju wspóBpracy gospodarczej za zagranic, sporzdza list imprez targowych objtych dofinansowaniem. Na lata 2003-2004 przewidziano, i| maksymalna kwota dofinansowania za 1 m powierzchni wystawienniczej i zabudowy standardowej wynosi 15.000 PLN oraz do 2.500 PLN z tytuBu kosztów transportu eksponatów. Przedsibiorstwo mo|e w cigu jednego roku otrzyma dofinansowanie cz[ci kosztów za uczestnictwo w trzech imprezach targowo  wystawienniczych. 1.3.2 Przetargi Przetarg definiuje si jako publiczny zakup lub sprzeda| towarów bdz usBug na 78 najkorzystniejszych warunkach i cenach . Organizowany jest on w formie konkursu, w którym uczestniczy, co najmniej dwóch ubiegajcych si o dokonanie transakcji, a organizator wybiera oferenta proponujcego najlepsze warunki. Forma przetargu umo|liwia oferentom najbardziej wyrównane szanse ubiegania si o zawarcie kontraktu, zamawiajcemu natomiast wybór najbardziej korzystnej z przedstawionych propozycji, a wic najefektywniejsze wydawanie funduszy. Ponadto ta forma rynku zorganizowanego daje mo|liwo[ zlecenia przeprowadzenia procedury przetargowej wyspecjalizowanym podmiotom (np. firmom konsultingowym). Przetarg okre[lany jest mianem rynku uBomnego. Jest on, bowiem, przeprowadzany wedBug okre[lonego regulaminu i w czasie ustalonym przez organizatora, a miejsce przetargu nie jest staBe i jest zale|ne od organizatora. OgBaszajcy przetarg ustala warunki wyboru, a nastpnie weryfikuje napBywajce oferty pod wzgldem ich zgodno[ci z okre[lonymi wcze[niej wymogami. Przetargi mo|na sklasyfikowa gBównie ze wzgldu na: " krg podmiotów, do których kierowane jest zamówienie: na przetargi nieograniczone (publiczne) i ograniczone (zamknite), " dBugo[ trwania procedury przetargowej: na przetargi jednostopniowe i dwustopniowe. W obrocie midzynarodowym przetargi s na ogóB ogBaszane przez paDstwa, organizacje gospodarcze, organizacje non-profit, korporacje transnarodowe, etc. i zazwyczaj dotycz zakupu towarów lub realizacji usBug i inwestycji o du|ej warto[ci. Poprzez przetargi wybiera si realizatorów projektów kompletnych obiektów przemysBowych takich, jak lotniska, linie 79 kolejowe, autostrady, etc. . W Polsce zgodnie z art. 13 ustawy o zamówieniach publicznych zamówienia publicznego udziela si w trybie80: 1) przetargu nieograniczonego, 2) przetargu ograniczonego, 3) przetargu dwustopniowego, 4) negocjacji z zachowaniem konkurencji, 5) zapytania o cen, 6) zamówienia z wolnej rki. W przypadku, gdy przedmiotem zamówienia publicznego s twórcze prace projektowe (architektoniczne, urbanistyczne, konstrukcyjno-budowlane) wybór najkorzystniejszej oferty mo|e by poprzedzony konkursem. Konkurs polega na wyborze najlepszej spo[ród prac projektowych nadesBanych przez wykonawców. Jednak podstawowym trybem udzielania zamówienia publicznego jest przetarg nieograniczony. Jest on organizowany przez zamawiajcego w celu wyboru najkorzystniejszej oferty na wykonanie zamówienia publicznego. Zamawiajcy zaprasza do udziaBu w przetargu nieograniczonym, zamieszczajc ogBoszenie w swojej siedzibie, na stronie internetowej oraz w Biuletynie ZamówieD Publicznych (mo|e tak|e ogBosi organizacj przetargu nieograniczonego w prasie). W przetargu nieograniczonym oferty mog zBo|y wszyscy dostawcy (speBniajcy wymagania stawiane przez ustaw). Dostawca lub wykonawca przystpujcy do przetargu jest obowizany wnie[ wadium (w granicach 0,5-3% warto[ci), które stanowi gwarancj, i| firma (dostawca), która wygra przetarg nie wycofa si z jego realizacji. W przetargu ograniczonym oferty mog zBo|y wyBcznie dostawcy lub wykonawcy dopuszczeni do udziaBu w tym przetargu i zaproszeni przez zamawiajcego do skBadania ofert. Przetarg ograniczony organizowany jest w przypadku, gdy wystpi, co najmniej jedna z nastpujcych okoliczno[ci: " warto[ zamówienia nie przekracza równowarto[ci kwoty 30 000 euro, " specjalistyczny charakter zamówienia publicznego ogranicza liczb dostawców lub wykonawców mogcych zrealizowa dane zamówienie. Zamawiajcy zaprasza do skBadania wniosków o dopuszczenie do udziaBu w przetargu ograniczonym przez publikacj ogBoszenia, w którym mo|e okre[li liczb wykonawców lub dostawców. Liczba ta nie mo|e by jednak mniejsza ni| 5 i wiksza ni| 20. W przetargu dwustopniowym w pierwszym etapie dostawcy i wykonawcy skBadaj oferty wstpne bez podawania ceny. Drugi etap jest przetargiem, którego zasig jest ograniczony do wybranych oferentów i mo|e by poprzedzony negocjacjami zamawiajcego z oferentami. Przetarg dwustopniowy mo|e by stosowany w nastpujcych okoliczno[ciach: 1) w trybie przetargu nieograniczonego lub ograniczonego nie zBo|ono wcze[niej |adnej oferty lub wszystkie oferty zostaBy odrzucone, 2) nie mo|na z góry okre[li precyzyjnie cech zamawianych usBug w taki sposób, aby umo|liwi wybór najkorzystniejszej oferty, 3) przedmiotem zamówienia publicznego s dostawy lub roboty budowlane prowadzone wyBcznie w celach badawczych, do[wiadczalnych lub rozwojowych, 81 4) przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych 5) w wyjtkowych sytuacjach, je|eli ze wzgldu na charakter usBug lub robót budowlanych lub zwizanego z nimi ryzyka nie ma mo|liwo[ci dokonania wcze[niejszej ich wyceny. Do drugiego etapu przetargu zamawiajcy wybiera dostawców lub wykonawców, którzy speBniaj wstpne wymagania i zaprasza ich do skBadania ofert ostatecznych, zawierajcych cen. Dostawca lub wykonawca wnosi wadium przystpujc do drugiego etapu przetargu. Negocjacje z zachowaniem konkurencji jest to tryb udzielenia zamówienia publicznego, w którym zamawiajcy negocjuje warunki umowy w sprawie zamówienia publicznego z tak liczb dostawców lub wykonawców, która zapewni wybór najkorzystniejszej oferty, konkurencj oraz sprawny przebieg postpowania. Oferentów nie mo|e by mniej ni| trzech, chyba, |e ze wzgldu na specjalistyczny charakter zamówienia jest tylko dwóch dostawców mogcych je wykona. Zamówienie publiczne mo|e by udzielone w trybie negocjacji z zachowaniem konkurencji, je|eli wystpiBa, co najmniej jedna z nastpujcych okoliczno[ci: 1) wcze[niej prowadzony przetarg nieograniczony lub ograniczony zostaB uniewa|niony z powodu braku wymaganej liczby ofert, 2) zostaB przeprowadzony konkurs, w wyniku którego zakwalifikowano do postpowania co najmniej dwóch wykonawców, 3) przedmiot dostawy jest wytwarzany wyBcznie w celach badawczych, do[wiadczalnych lub rozwojowych, 4) roboty budowlane realizowane w ramach zamówienia sBu| wyBcznie do celów badawczych, do[wiadczalnych lub rozwojowych, 5) zachodzi pilna potrzeba realizacji zamówienia publicznego, której wcze[niej nie mo|na byBo przewidzie. Zapytanie o cen stanowi tryb udzielenia zamówienia publicznego, w którym zamawiajcy kieruje pytanie o cen dostaw rzeczy lub usBug do takiej liczby dostawców lub wykonawców (nie mniej ni| do czterech), która zapewnia wybór najkorzystniejszej oferty, konkurencj i sprawny przebieg postpowania. Ka|dy z dostawców mo|e zaproponowa tylko jedn cen i nie mo|e jej zmieni. Nie prowadzi si |adnych negocjacji w sprawie ceny. Zamawiajcy udziela zamówienia dostawcy lub wykonawcy, który zaoferowaB najni|sz cen. Zamówienie z wolnej rki to tryb udzielenia zamówienia publicznego, w którym zamawiajcy udziela zamówienia po rokowaniach tylko z jednym dostawc lub wykonawc. Zamawiajcy mo|e udzieli zamówienia publicznego z wolnej rki tylko wtedy, gdy wystpi co najmniej jedna z nastpujcych okoliczno[ci: 1) z przyczyn technicznych lub w przypadku udzielania zamówienia publicznego na prace z zakresu dziaBalno[ci twórczej i artystycznej w dziedzinie kultury i sztuki, a tak|e z przyczyn zwizanych z ochron praw wyBcznych, usBugi lub roboty budowlane mog by wykonane tylko przez jednego dostawc lub wykonawc, 2) zostaB przeprowadzony konkurs i stosownie do jego postanowieD zamówienie musi by udzielone wykonawcy, którego praca zostaBa oceniona jako najlepsza, 3) ze wzgldu na sytuacj niewynikajc z przyczyn le|cych po stronie zamawiajcego, wymagane jest natychmiastowe wykonanie zamówienia publicznego, a nie mo|na zachowa terminów okre[lonych dla innych trybów udzielenia zamówienia, 4) uprzednio prowadzone postpowanie w trybie przetargu nieograniczonego zostaBo uniewa|nione z powodu braku wymaganej liczby ofert, a ze wzgldu na szczególny rodzaj dostaw, usBug lub robót budowlanych mo|na je uzyska od jednego dostawcy lub wykonawcy, 5) temu samemu wykonawcy zamówieD publicznych udziela si dodatkowych zamówieD nieprzekraczajcych Bcznie 20% warto[ci zamówienia podstawowego, których wykonanie staBo si konieczne na skutek sytuacji, lub nie mo|na ich byBo wcze[niej przewidzie oraz gdy z przyczyn technicznych tak|e gospodarczych zamówienia dodatkowego nie mo|na oddzieli od zamówienia podstawowego, 6) przedmiotem zamówienia publicznego jest nabycie, najem, dzier|awa lub leasing nieruchomo[ci, a ze wzgldu na szczególne okoliczno[ci mo|na j uzyska od jednego oferenta. 1.3.3 Aukcje Aukcj definiuje si jako sprzeda| towarów, których rynkow warto[ trudno ustali w formie publicznego przetargu, co pozwala sprzedajcemu uzyska najbardziej korzystn dla 82 siebie cen . Towar jest bowiem sprzedawany w drodze licytacji temu spo[ród uczestników, który zaoferuje najwy|sz cen. Przedmiotem transakcji na aukcjach s zarówno dobra masowe, jak i towary jednostkowe. Wspóln ich cech jest jednak to, i| s to towary, których nie mo|na ujednolici (wystandaryzowa) pod wzgldem jako[ci i kondycji. Trudno[ w ustaleniu jako[ci i warto[ci tych towarów uniemo|liwia zawarcie transakcji bez dokBadnego ich obejrzenia. Dlatego te| uczestnicy aukcji maj mo|liwo[ zapoznania si z fizycznie zaprezentowanymi towarami, bdcymi przedmiotem aukcji. Do wzorcowych towarów podlegajcych obrotowi na aukcjach nale|.: herbata, tytoD, owoce, niektóre zwierzta (np. konie), dzieBa sztuki, antyki, etc. Aukcje odbywaj si w okre[lonym miejscu i czasie oraz zgodnie z przyjtym przez organizatorów regulaminem. Podstaw sprzeda|y aukcyjnej jest umowa pomidzy aukcjonariuszem (wBa[cicielem towaru) i aukcjonatorem (organizatorem aukcji). Aukcjonator za prowadzenie aukcji otrzymuje wynagrodzenie w wysoko[ci 2-5% warto[ci 83 transakcji . Dostarczony towar jest dzielony na partie (loty), a ich opis zamieszczany jest w katalogu aukcyjnym, co pozwala uczestnikom aukcji na wstpn orientacj co do przedmiotu licytacji. Aukcje s zazwyczaj organizowane przez samorzdy gospodarcze lub przedsibiorstwa aukcyjne. Mog mie charakter staBy  aukcje regularne (odbywajce si w okre[lonych miejscach i terminach) oraz dorazny  aukcje nieregularne (organizowane, gdy zachodzi konieczno[ upBynnienia towarów). Transakcje na aukcji mog by zawierane bezpo[rednio przez osoby zainteresowane lub za po[rednictwem brokerów, którzy na ogóB lepiej znaj zwyczaje panujce na danej aukcji. Dla zapewnienia realizacji zobowizaD wynikajcych z przyszBych transakcji kupujcy przed przystpieniem do licytacji s zazwyczaj zobowizani do zBo|enia wadium. Stanowi ono rekompensat dla wBa[ciciela towaru i pokrywa ewentualne koszty ponownego zorganizowania aukcji, gdy 84 nabywca nie zapBaci za towar . W przypadku, kiedy maklerzy i aukcjonatorzy znaj si, zamiast wadium wystarczy zazwyczaj porczenie zapBaty (gwarancja). Ze wzgldu na sposób prowadzenia licytacji mo|na wyró|ni dwa gBówne typy aukcji: aukcja 85 typu angielskiego i typu holenderskiego . Licytacja w pierwszym z przedstawionych typów odbywa si w systemie zwy|kowym. Rozpoczyna si ona od ceny wywoBawczej, czyli najni|szej do zaakceptowania przez sprzedajcego. Towar nabywa ten kupujcy, który 86 pierwszy zgBosi ch zakupu po najwy|szej ogBoszonej w trakcie licytacji cenie . Aukcja holenderska opiera si na systemie licytacji zni|kowej. Towar nabywa ten kupujcy, który pierwszy zgBosi ch zakupu w czasie, gdy cena jest obni|ana od poziomu ceny maksymalnej do okre[lonej wcze[niej przez sprzedajcego ceny minimalnej. Je|eli w trakcie trwania licytacji |aden kupujcy nie zgBosi chci zakupu do momentu ogBoszenia ceny minimalnej to towar wycofywany jest ze sprzeda|y. Do najbardziej znanych aukcji na [wiecie zalicza si: " aukcje weBny w Sydney  dokonuje si tam obrotu ok.75 % weBny wyprodukowanej w Australii i 20% [wiatowego obrotu weBn (ok. 50% produkcji [wiatowej weBny i ponad 87 75% jej obrotu midzynarodowego jest dokonywane w systemie aukcyjnym) , " aukcje herbaty w Kalkucie, D|akarcie (szacuje si, i| obrót ok. 60% produkcji herbaty w Indiach dokonywane jest za po[rednictwem aukcji), " aukcje diamentów w Antwerpii, Amsterdamie, Londynie i Nowym Jorku, " aukcje koni rasowych w Janowie Podlaskim, " aukcje dzieB sztuki w Londynie i Nowym Jorku organizowane przez najwikszy Dom Aukcyjny - wyspecjalizowany w transakcjach dzieBami sztuki, antykami  Christies. 88 Do gBównych zalet rynku aukcyjnego nale|y zaliczy : " jest to szybka i sprawna metoda sprzeda|y du|ych ilo[ci towarów, " ka|dy kupujcy ma mo|liwo[ dokBadnie zapozna si z oferowanymi produktami, " aukcje to nie tylko miejsce koncentracji popytu i poda|y, ale równie| okazja do spotkaD producentów, poznania potrzeb nabywców, promocji, etc. 1.3.4 GieBdy towarowe Historia i charakter gieBd towarowych. Spo[ród rynków zorganizowanych najwiksz rol w gospodarce [wiatowej odgrywaj gieBdy towarowe. Pocztków tego typu rynków mo|na doszukiwa si w staro|ytnym Rzymie, gdzie dokonywano zakupów zbó| jeszcze przed zbiorami. GieBdy, takie, jakie znamy wspóBcze[nie, podobnie jak opisane wcze[niej targi, wywodz si z [redniowiecznych jarmarków i rozprzestrzeniajcej si od XII wieku instytucji targów (coraz cz[ciej specjalistycznych). W okresie od XIII w. nastpiBo wiele zmian, które w konsekwencji doprowadziBy do wyksztaBcenia si w XVI w. pierwszych gieBd towarowych. Pierwszy okres to pojawienie si na targowiskach handlu wikszymi partiami towaru bez fizycznego prezentowania go nabywcy. Jednocze[nie dziki kolejnym przywilejom rozwijaB si handel midzynarodowy (w Anglii w 1215r.). W pózniejszym okresie na targowiskach pojawili si zawodowi po[rednicy reprezentujcy obie strony transakcji. Tworzenie si wspóBczesnych gieBd zostaBo umo|liwione dziki pojawieniu si z czasem ró|norodnych terminów i form pBatno[ci. W II poBowie XVI wieku powstaje najstarsza gieBda towarowa w Antwerpii. W trakcie tego samego i na pocztku nastpnego stulecia doBczaj do niej gieBdy w Lyonie, Amsterdamie i Londynie. Z okresem tym wi| si te| pierwsze krachy gieBdowe np. tzw. krach tulipanowy z 1636r. w Amsterdamie. Szczególny rozkwit instytucje gieBd towarowych prze|yBy w XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Co prawda najstarsze gieBdy zaBo|ono w Nowym Jorku w I poBowie XVIII 89 w., ale szczególnie wa|ne byBo powstanie w Chicago w 1848r . Chicago Board of Trade, do dzi[ najwikszej gieBdy towarowej na [wiecie. ByBa to jedna z pierwszych, je[li nie pierwsza gieBda towarowa, na której stosowane s reguBy, analogiczne do panujcych dzi[. Z Chicago Board of Trade Bczy nale|y równie| bujny rozwój rynków terminowych. To wBa[nie na tym rynku pojawiBy si pierwsze wspóBczesne transakcje terminowe futures i forward. Obecnie towarowy rynek terminowy notuje znacznie wiksze obroty ni| rynek kasowy. Podobnie rynek instrumentów pochodnych opartych o towary notuje wy|sze obroty ni| rynki instrumentów bazowych. Towarowy rynek terminowy podzieli mo|na na trzy segmenty: kontrakty na towary rolno-spo|ywcze, kontrakty na metale i inne surowce podstawowe, 90 kontrakty energetyczne . 91 GieBd zdefiniowa mo|na jako organizowany w okre[lonym miejscu i czasie rynek, na którym zawierane s transakcje kupna - sprzeda|y po cenach ogBaszanych w codziennych 92 notowaniach . Jest ona takim miejscem, gdzie spotykaj si kupujcy i sprzedajcy,  & rynkiem formalnym, na którym odbywa si handel: " w [ci[le okre[lonym czasie, " ujednoliconymi towarami zarówno, co do ilo[ci, jak i jako[ci, pochodnymi od towarów lub prawami do nich, " wedBug precyzyjnie okre[lonych metod i zasad, " poprzez podmioty dopuszczone do obrotu, po speBnieniu przez nie okre[lonych przez organizatora rynku kryteriów, " poprzez publiczne ogBaszanie ustalonych cen oraz informacji majcych wpByw na ksztaBtowanie si tych cen, " gdzie uczestnicy s obecni fizycznie albo, gdy jest to mo|liwe kontaktuj si ze sob przy 93 pomocy sieci i terminali komputerowych . Przedmiot obrotu Przedmiotem obrotu na gieBdach s towary masowe, które mo|na wystandaryzowa. Handluje si produktami ro[linnymi i zwierzcymi, tak konsumpcyjnymi, jak i przemysBowymi, metalami i kruszcami szlachetnymi, produktami naftowymi i chemikaliami. Poza nimi obrotowi na rynkach towarowych mog podlega: usBugi transportowe i frachtowe, usBugi ubezpieczeniowe, instrumenty finansowe tj.: obligacje paDstwowe i municypalne, obligacje hipoteczne i zabezpieczone, obligacje z prawem poboru, skrypty dBu|ne, commercial papers i weksle skarbowe, certyfikaty depozytowe, dewizy, instrumenty finansowe opiewajce na indeksy gieBdowe, 94 inne instrumenty pochodne . Ceny towarów s ogBaszane w biuletynach nazywanych ceduBami gieBdowymi. CeduBy s publikowane przez podmioty organizujce rynek ka|dego dnia, kiedy pracuje gieBda, po zakoDczeniu notowaD. Obok cen instrumentów notowanych na rynku zawieraj te| istotne informacje, które mog mie wpByw na ksztaBtowanie si ich kursów (np. o prognozach dotyczcych przyszBej poda|y towaru). Jest to niezbdne dla utrzymania równego dostpu inwestorów do informacji, co jest warunkiem istnienia rynku efektywnego. Organizacja rynku GieBdy s przedsibiorstwami dziaBajcymi wedBug okre[lonych norm prawnych i reguB handlowych. ZakBada si obowizkowe uczestnictwo w realizacji transakcji zawodowych po[redników (maklerów). Obok maklerów w obrocie gieBdowym uczestnicz nastpujce osoby: czBonkowie - osoby fizyczne lub prawne, majce prawo do uczestniczenia w sesjach gieBdy i zawierania transakcji, bierne i czynne prawo wyborcze do wBadz gieBdy, korzystania ze zni|ek w prowizjach rynku przy zawieraniu transakcji, niepeBni czBonkowie - mog zawiera transakcje na gieBdzie, ale nie korzystaj ze zni|ek prowizyjnych i nie posiadaj praw wyborczych, go[cie - to osoby, które mog dokonywa transakcji jedynie za po[rednictwem maklerów 95 i czBonków gieBdy . 96 Dla przykBadu na Chicago Board of Trade uczestnikami rynku s 1402 osoby . W chwili obecnej fizyczna obecno[ kupujcego i sprzedajcego w miejscu transakcji nie jest ju| potrzebna. Nad caBo[ci dziaBalno[ci gieBdy piecz sprawuje zgromadzenie czBonków. Do jego zadaD nale|y przede wszystkim wybór pozostaBych wBadz gieBdy, tj. rady gieBdy, zarzdu (rady dyrektorów), komisji dyscyplinarnej, rozjemczej itp. W ramach kompetencji zgromadzenia mie[ci si równie| zatwierdzanie bud|etu i sprawozdaD z dziaBalno[ci. Organem zarzdzajcym gieBd jest rada gieBdy, która m.in.: administruje rynkiem, dysponuje jego [rodkami finansowymi, okre[la czas pracy gieBdy, okre[la towary (instrumenty) dopuszczone do obrotu na rynku, okre[la tryb notowaD oraz sposób ustalania i podawania do publicznej wiadomo[ci cen notowanych instrumentów, przyjmuje nowych czBonków gieBdy, egzaminuje i dopuszcza do rynków maklerów, 97 czuwa nad prawidBowym przebiegiem transakcji gieBdowych . Bie|cym kierowaniem gieBd zajmuje si zarzd. W przypadku pojawienia si wtpliwo[ci natury etycznej dotyczcych m.in. naruszeD zasad zaufania kupieckiego czBonkowie rynku 98 zwracaj si do komisji dyscyplinarnej . Rynek i jego organy dziaBaj na podstawie statutu i regulaminu. Statut gieBdy okre[la podstawowe reguBy dziaBania, organizacj rynku i kompetencje poszczególnych jej organów. Regulamin gieBdy ma bardziej operacyjny charakter. Okre[la on: instrumenty (towary) dopuszczone do obrotu oraz odnoszce si do nich standardy (tak instrumenty, jak i obrotu nimi np. jednostki obrotu), dopuszczalne odchylenia od norm, miejsce dostaw, 99 wysoko[ depozytu zabezpieczajcego itp . Podstawow instytucj, bez której nie byBby mo|liwy obrót gieBdowy to izba rozrachunkowa (clearing house). Jest to strona trzecia transakcji gieBdowej, która jest odpowiedzialna za jej rozliczenie, gromadzenie wadiów (depozytów), regulacj dostaw i prowadzenie raportów 100 handlowych . Izby rozrachunkowe mog by samodzielnymi instytucjami, ale mog te| stanowi 101 jednostk organizacyjn gieBdy . S one: regulatorami i gwarantami operacji gieBdowych, 102 zapewniaj finansow integralno[ transakcji terminowych . Jedn z wskazanych wcze[niej funkcji jest gromadzenie depozytów. Przy zakupie instrumentu skBadany jest tzw. depozyt podstawowy, na którym dokonywane s operacje rozliczeniowe zwizane ze zmianami cen. W przypadku, gdy w wyniku ponoszonych strat warto[ depozytu podstawowego spadnie poni|ej okre[lonego progu izba wzywa stron do 103 jego uzupeBnienia. Depozyt taki nazywany jest uzupeBniajcym . Ostatni instytucj, o której nale|y wspomnie, a bez której nie jest mo|liwe prowadzenie przez gieBd obrotu s skBady towarowe. S to miejsca, gdzie mo|na zBo|y do depozytu towar, który chcemy sprzeda na rynku. Jest on tam poddawany badaniom ze wzgldu na potrzeb okre[lenia jego jako[ci, a tak|e przydatno[ci do obrotu (zgodno[ z standardami rynku). Po przyjciu na taki skBad wydawany jest odpowiedni dowód, który po speBnieniu okre[lonych warunków mo|e by papierem warto[ciowym. Instrument taki jest dowodem posiadania towaru i stanowi podstaw obrotu gieBdowego (o ile jest papierem warto[ciowym - patrz rozdziaB dotyczcy dokumentów skBadowych). SkBad towarowy jest te| miejscem fizycznej realizacji zawartej na gieBdzie transakcji. SkBady takie mog by organizowane i prowadzone przez gieBdy towarowe, ale mog by te| akredytowanymi jedynie przy gieBdach, samodzielnymi przedsibiorstwami (wicej na temat znaczenia skBadów towarowych w rozdziale dotyczcym dokumentów skBadowych). 104 Klasyfikacja rynków gieBdowych Istnieje kilka klasyfikacji gieBd w zale|no[ci od cechy, ze wzgldu, na któr poddaje si dany rynek analizie. Oczywi[cie podziaBy te w du|ej mierze s umowne i nieostre. Jedna gieBda mo|e nale|e do kilku wskazanych w poni|szych podziaBach kategorii. Z tych przyczyn nale|aBoby si przyjrze im bli|ej. Gdy analizuje si przedmiot obrotu, rynki gieBdowe mo|na podzieli na: towarowe, pieni|ne, usBug ......................................................................................... - frachtowe, - ubezpieczeniowe. Ró|norakie jest te| znaczenie gieBd. O gieBdach o zasigu krajowym mówimy, gdy ich znaczenie ogólnogospodarcze dotyczy jednego kraju. W momencie jednak, gdy dany rynek wpBywa na sytuacj kilku gospodarek to mówimy o gieBdzie o zasigu midzynarodowym. Natomiast ze wzgldu na rodzaj przeprowadzanych transakcji dzieli si gieBdy na: transakcji gotówkowych (coraz rzadsze np. GieBda Serowa w Green Bay), transakcji terminowych. Ró|ni s te| inicjatorzy powstania rynków gieBdowych. Bardzo czsto ze wzgldu na znaczenie gieBdy dla gospodarki rynki tego typu s organizowane przez paDstwo. Czsto jednak jego powstanie nastpuje w wyniku ewolucji tradycyjnych targowisk i tworzony jest on przez zwizki (korporacje) handlujcych na niej kupców. Inicjatorem powstania gieBd towarowych mog te| by zwizki producentów, co ma miejsce szczególnie w przypadku obrotu pBodami rolnymi. GieBdy takie nazywamy korporacyjnymi. Rynki gieBdowe ze wzgldu na dostp do czBonkostwa dzieli si na: otwarte - gdzie Batwo mo|na uzyska czBonkostwo rynku, zamknite - gdzie nale|y speBni wiele wymogów by móc stara si o czBonkostwo, a w praktyce jest to mo|liwe tylko w miejsce ustpujcego, dotychczasowego czBonka gieBdy. Ró|ny jest te| zakres zró|nicowania towarów, którymi handluje si na rynkach gieBdowych. W praktyce spotka mo|na rynki, na których handluje si jednym rodzajem towaru (gieBdy jednotowarowe). Jednak ze wzgldu na interes organizatora rynku, który przecie| pobiera zale|c od warto[ci obrotu opBat, coraz cz[ciej na gieBdach handluje si wieloma towarami (gieBdy wielotowarowe). Ostatnia klasyfikacja koncentruje si na technice zawierania transakcji. PodziaB ten wynika z analizy narzdzi i wyposa|enia technicznego niezbdnego do wykonywania funkcji po[rednika na rynku. WedBug tej klasyfikacji wyró|niamy gieBdy: typu open outcry - gdzie uczestnicy rynku komunikuj si za pomoc gBosu i (cz[ciej) charakterystycznej gestykulacji, co czsto wida w pokazywanych w telewizji materiaBach filmowych dotyczcych rynków towarowych i finansowych, elektroniczne - gdzie uczestnicy rynku komunikuj si dziki wykorzystaniu komputerów i gdzie przekazanie tre[ci zlecenia nie wymaga spektakularnej gestykulacji, a jedynie wystarczy po wskazaniu oferty nacisn odpowiedni przycisk na klawiaturze komputera, o mieszanych technikach zawierania transakcji - gdzie wystpuj komunikacja za pomoc gBosu lub/i gestykulacji, ale informacje dostarczane s za pomoc komputerów. Transakcje gieBdowe Równolegle z rozwojem rynków gieBdowych nastpowaB rozwój zawieranych na nich transakcji. Midzy innymi dziki wyksztaBconej z biegiem czasu du|ej ró|norodno[ci zawieranych na nich transakcji rynki te zawdziczaj swój rozwój i oczywi[cie miejsce, które zajmuj w gospodarce [wiatowej. Ró|ne byBy przyczyny powstania nowych instrumentów, którymi handlowano na rynkach gieBdowych, a tak|e sposób ich wykorzystywania przez uczestników rynku. Dla lepszego zrozumienia tych transakcji warto jest przyjrze si im nieco bli|ej, a tak|e pozna pokrótce ich budow oraz klasyfikacje. Od tego wBa[nie zagadnienie rozpocz nale|y nasze rozwa|ania. Pierwszy i chyba najwa|niejszy podziaB, to klasyfikacja transakcji ze wzgldu na cel zawarcia. Transakcje gieBdowe dzieli si na: spekulacyjne, których celem jest uzyskanie w krótkim terminie zysku: proste: long, short, po|yczkowe, których istota polega na zawarciu dwóch przeciwlegBych transakcji na dwa ró|ne terminy po|yczajc w ten sposób instrument z gieBdy (typ borrowing) lub wypo|yczajc go gieBdzie (typ lending), arbitra|owe s to transakcje polegajce na jednoczesnym zakupie i sprzeda|y: " tego samego towaru w tym samym gatunku na dwóch ró|nych rynkach, dla wykorzystania istniejcej pomidzy tymi rynkami ró|nicy cen, " tego samego towaru w ró|nych gatunkach na tej samej lub innych gieBdach, " substytutów na tej samej lub innych giedach (dla wykorzystania rónicy w popycie na dane dobro w danym kraju). zabezpieczajce (hedging), zawierane w celu zabezpieczenia istniejcych pozycji na rynku kasowym, bdz zabezpieczenia si od zmiany ceny instrumentu na rynku kasowym; rozró|niamy: hedging zakupowy, hedging sprzeda|owy, hedging antycypacyjny, hedging bezpo[redni, 105 hedging  na krzy| . Ze wzgldu na termin realizacji transakcji kontrakty gieBdowe podzieli mo|na na: natychmiastowe (kasowe) - realizowane przez fizyczn dostaw w cigu 2 dni od dnia zawarcia kontraktu,, terminowe - realizowane w cigu okre[lonego czasu po zawarciu kontraktu. Natomiast ze wzgldu na sposób rozumienia obowizków z niej wynikajcych oraz skutków ich realizacji mo|emy podzieli je na: A. rzeczywiste, których celem jest efektywne przeniesienie praw wBasno[ci, a te z kolei podzieli mo|na na: natychmiastowe (kasowe) - gdzie przekazanie wBasno[ci nastpuje przez wrczenie dokumentów uprawniajcych do dysponowania towarem, a dysponowanie towarem jest mo|liwe zaraz po dokonaniu transakcji, dostawcze (forward) - zwane te| rzeczywistymi transakcjami terminowymi - gdzie peBne dysponowanie towarem jest mo|liwe jaki[ czas po dokonaniu transakcji, wyró|niamy w[ród nich: transakcje na towar w drodze, transakcje na zaBadowanie, transakcje na dostaw. B. nierzeczywiste - których celem nie jest fizyczne dostarczenie instrumentu bazowego, a jedynie rozliczenie pozycji z izb rozrachunkow gieBdy, wyró|niamy w[ród nich: transakcje terminowe futures, opcje. Najprostszymi transakcjami s transakcje natychmiastowe (kasowe), których rozliczenie nastpuje przez fizyczn dostaw bdz coraz cz[ciej rozliczenie pieni|ne w cigu 2 dni roboczych od dnia zawarcia kontraktu. W chwili obecnej podlegaj one standaryzacji (szczególnie dotyczy to jako[ci towaru i wielko[ci kontraktu), ale ich udziaB w obrotach gieBd (a tym samym i znaczenie gospodarcze) stopniowo maleje. Jako kolejne w praktyce obrotu gieBdowego pojawiBy si transakcje forward. Kontrakt forward jest to umowa o dostarczenie bdz nabycie okre[lonego towaru (o okre[lonej jako[ci), po okre[lonej cenie w okre[lonym dniu. Okre[lenie ceny mo|e by dwojakie. Po pierwsze strony mog okre[li cen z góry. Po wtóre mog one przyj cen kasow lub futures z dnia dostawy. Ustalenie ceny eliminuje niepewno[, co do jej ksztaBtu w przyszBo[ci, a wic redukuje jedn ze skBadowych ryzyka biznesowego. Kontrakt typu forward jest transakcj jednorazow. Wielko[ dostawy jest okre[lona w umowie w sposób dowolny, a wic nie jest wystandaryzowana. Teoretycznie mo|liwy jest zakup np. 573,5 tys. ton ropy, a nie [ci[le okre[lonej liczby standardowych kontraktów (np. 573 x 1000 ton ropy). W chwili obecnej transakcje forward s bardzo rzadko spotykane na rynkach gieBdowych (wBa[nie ze wzgldu na brak standaryzacji i unikalno[), ale stosunkowo czsto wykorzystuje si je w obrocie pozagieBdowym (over the 106 counter market - OTC market). Oznacza to z kolei ich maB pBynno[ . Kontrakt typu forward nie eliminuje ryzyka odstpienia jednej ze stron od jego wykonania. Dla zabezpieczenia si przed ryzykiem strony ustalaj depozyt, który gwarantowa ma wykonanie umowy. Depozyt taki powierza si neutralnej stronie trzeciej. W momencie, gdy jedna ze stron kontraktu nie wywi|e si z umowy staje si on odszkodowaniem dla partnera. Kontrakt forward jest kontraktem symetrycznym tzn. obie jego strony maj podobne prawa i obowizki, a tak|e w jednakowym stopniu nara|one s na straty. Z kontraktami forward wi| si podstawowe transakcje swapowe. Transakcje swapowe s umowami terminowymi. Kontrakt swap mo|na zdefiniowa jako umow zawieran midzy dwoma lub wicej stronami, dotyczc wymiany przyszBych pBatno[ci wedBug 107 wcze[niej okre[lonych zasad . Istot jest, wic wymiana strumieni aktywów finansowych lub pBatno[ci z nich wynikajcych. Szczególnym przypadkiem jest sprzeda| (zakup) danego towaru na jeden termin, przy równoczesnym zakupie (sprzeda|y) tego samego towaru na inny termin. Kontrakt swapowy jest umow bezwzgldnie obowizujc jego strony, a jego wykonanie nastpuje poprzez fizyczne dostarczenie towaru. Poniewa| bardzo czsto powstaje w wyniku negocjacji stron znacznie cz[ciej spotykany jest w obrocie pozagieBdowym. Na gieBdach towarowych najcz[ciej pojawiaj si opcje wej[cia do transakcji swapowej, ale te| i same kontrakty, o ile istniej standardowe instrumenty bazowe. Ze wzgldu na wykorzystywane instrumenty bazowe swapy podzieli mo|na na: procentowe, walutowe, walutowo-procentowe, towarowe, towarowo-finansowe, akcyjne, kredytowe, 108 indeksowe . Ze wzgldu na moment zamknicia swapy dziel si na: zamykane w terminie, z prawem wcze[niejszego zamknicia, 109 z prawem przedBu|enia terminu zamknicia . Swapy mog mie charakter krótko- i dBugoterminowy. Rysunek 11. Swap czysty i kombinowany. yródBo: Opracowanie autora Dodatkowo wyró|niamy dwie klasyfikacje, wedBug których skategoryzowa mo|na kontrakty swapowe. Pierwszym jest podziaB ze wzgldu na czas obowizywania: swap spot-forward - zakup lub sprzeda| na rynku kasowym z równoczesn sprzeda| lub zakupem tego towaru w przyszBym terminie, swap forward-forward  zasada jest podobna, jak w powy|szym przypadku tylko, |e obie transakcje s terminowe, ale ich terminy rozliczenia s ró|ne. Kolejny podziaB dotyczy liczby stron zaanga|owanych w transakcj: swap czysty  uczestnicz dwie strony, swap kombinowany  o ile dodatkowo uczestniczy trzecia strona (rys. 11). W swapie kombinowanym uczestnik A zawiera pojedyncz transakcj swapow z uczestnikiem B, przy równoczesnym zawarciu przeciwnej transakcji swapowej z C (rys. 11). W przypadku kontraktu swapowego nie musi koniecznie dochodzi do fizycznej dostawy towarów. W swapie towarowym, a o takim tu mówimy, chodzi o wymian strumieni pBatno[ci bazujcych na cenie towarów, co najmniej po jednej stronie kontraktu. Teoretycznie, mo|emy wic sobie wyobrazi swap, w którym jedna strona pBaci odsetki z obligacji, a druga np. pokrywa ró|nic, gdy kurs dla przykBadu miedzi podniesie si powy|ej jakiego[, okre[lonego w umowie poziomu (rys.12). Rysunek 12. Schemat pBatno[ci w swapie towarowo-finansowym. yródBo: Opracowanie autora Jednym z najpowszechniej wykorzystywanym przez gieBdy towarowe instrumentem s transakcje futures. Okre[la si je mianem nierzeczywistych kontraktów terminowych. Zdefiniowa je mo|emy jako wystandaryzowane kontrakty kupna lub sprzeda|y okre[lonej ilo[ci towarów, o okre[lonej jako[ci, w okre[lonym dniu w przyszBo[ci (tzw. dniu kontraktowym)110. Prawo wBasno[ci do takiego kontraktu jest przenoszone bez |adnych ograniczeD, ale mo|na nimi obraca jedynie na wyznaczonych gieBdach. Standaryzacja takiego kontraktu dotyczy: wielko[ci kontraktu, jako[ci i kondycji towaru, miejsca dostawy, 111 terminu rozliczenia . Pomimo, |e kontrakt futures i forward wydaj si by bardzo podobne (futures te| s kontraktami symetrycznymi), ich konstrukcja ró|ni si diametralnie. Ró|nice dotycz: Batwo[ci zbywania praw do niego, rynku, gdzie dokonywany jest obrót, sposobu ustalenia ceny, wielko[ci itd. (tab. 2). Bardzo wa|ne dla inwestorów s ró|nice w ustaleniu wysoko[ci depozytu zabezpieczajcego. W przypadku forward jego istnienie zale|aBo od stron. Dla futures s one obowizkowe, a ich zebraniem i rozliczeniem zajmuje si izba rozliczeniowa. Depozyty te zale| od wielko[ci (warto[ci) standardowego kontraktu i zmienno[ci jego ceny. Niektóre gieBdy ró|nicuj wysoko[ depozytu od charakteru transakcji: dla zabezpieczajcych jest on ni|szy, a dla spekulacyjnych wy|szy. Inwestor ma obowizek wniesienia depozytu podstawowego przed otwarciem pozycji. Na rynkach terminowych transakcje rozlicza si na koniec ka|dego dnia. Inwestor mo|e wykorzystywa zasad dzwigni inwestujc  na kredyt . GieBdy okre[laj wysoko[ takiego kredytu. Dla rynków amerykaDskich przyjmuje si, |e inwestor powinien utrzymywa proporcj [rodków wBasnych do dBugu 1:1. Jednak|e warto[ zysku i strat jest odpisywana jedynie od udziaBu wBasnego inwestora. Tabela 2. Ró|nice pomidzy transakcjami forward i futures Cecha Forward Futures Rynek obrotu niezorganizowany zorganizowany Wielko[ kontraktu negocjowana standardowa Termin wykonania dowolnie okre[lony w umowie standardowy okre[lony przez rynek Sposób ustalenia ceny przez strony bezpo[rednio przez przetarg na parkiecie Depozyt nieobligatoryjny obligatoryjny Gwarant wykonania brak izba rozliczeniowa transakcja Sposób rozliczenia fizyczna dostawa 1) fizyczna dostawa 2) zajcie pozycji odwrotnej Mo|liwo[ uzyskania brak istnieje dodatkowych zysków yródBo: SoroczyDski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s.33 W momencie, gdy wysoko[ udziaBu wBasnego spada do pewnej granicy (najcz[ciej 25 lub 35%) warto[ci pozycji, izba rozrachunkowa wzywa inwestora do wniesienia tzw. depozytu uzupeBniajcego (dla poprawienia proporcji). W momencie, gdy tego nie uczyni (a najcz[ciej ma na to ok. 1 godziny), otwarte przez niego pozycje przechodz na wBasno[ biura 112 maklerskiego, które udzieliBo mu kredytu . Kontrakty futures mo|emy podzieli na: towarowe, których podstaw s notowania towarów np. pBodów rolnych czy surowców, finansowe, gdzie podstaw s notowania instrumentów finansowych, a które mo|emy podzieli na: " walutowe, " indeksowe, 113 " stóp procentowych . Opcja jest to prawo do zakupu lub sprzeda|y [ci[le okre[lonego tytuBu wBasno[ci, tj. papieru warto[ciowego lub innego instrumentu, przy czym sprzedajcy jest zobowizany do realizacji 114 kontraktu nawet, je[li cena jest dla niego niekorzystna . Dla lepszego zrozumienia charakteru kontraktu opcyjnego nale|y porówna go z kontraktem futures. Kontrakt futures jak ju| wspomniano nakBada na sprzedajcego i kupujcego te same prawa i obowizki (kontrakt symetryczny). Natomiast opcja jest przykBadem terminowego kontraktu niesymetrycznego, przyznaje, bowiem jednej ze stron (nabywcy) prawa w zamian za okre[lone [wiadczenie pieni|ne nazywane premi. Druga strona tego kontraktu (wystawca) zobowizana jest do wykonania wszelkich nabytych przez kupujcego praw w zamian za okre[lon z góry premi. Kluczowe ró|nice przedstawia tabela 3. Tabela 3. Ró|nice pomidzy opcjami, a kontraktami futures. Cecha Opcja Futures Obligacja stron do dziaBania tylko sprzedajcy obie strony Wynagrodzenie za ryzyko pBaci nabywca nikt nie pBaci Ryzyko niekorzystnej zmiany nabywca ogranicza ryzyko Posiadacz ponosi cen do pBaconej przez siebie nieograniczone ryzyko premii zachowujc prawo do zachowujc nieograniczon czerpania nieograniczonych mo|liwo[ czerpania zysków zysków z korzystnej zmiany z korzystnej zmiany cen cen; sprzedajcy opcj limituje wysoko[ mo|liwych zysków do wysoko[ci otrzymanej premii, za[ potencjalne jego straty s caBkowicie nieograniczone. Rozwizanie kontraktu w przypadku opcji strony s zmuszone do amerykaDskiej termin dziaBania w dniu rozwizania wykonania kontraktu zale|y kontraktu, jednak|e do tego wyBcznie od strony dnia mog pozostawa nabywajcej, która mo|e bierne wykona kontrakt w dowolnie wybranym przez siebie dniu, jednak|e nie pózniej ni| w ostatnim dniu wa|no[ci opcji, w opcji europejskiej nabywca decyduje czy wykona opcj w dniu wa|no[ci, nabywca opcji mo|e nie wykona kontraktu, limitujc swoje straty do wysoko[ci zapBaconej premii; sprzedajcy opcj znajduje si w takiej samej sytuacji, jak strony kontraktu futures yródBo: SoroczyDski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s. 32 i 55-58 Opcje mog by przedmiotem handlu na rynku gieBdowym i na rynku OTC. W pierwszym przypadku kontrakty opcyjne s [ci[le wystandaryzowane, natomiast na rynku OTC s one dostosowywane do wymagaD klienta. Zazwyczaj standardowy kontrakt daje prawo do nabycia (sprzeda|y) [ci[le okre[lonej ilo[ci towaru, o okre[lonej jako[ci, po z góry okre[lonej cenie obowizujcej w okre[lonym przedziale czasowym. Data wyga[nicia kontraktu jest ostatnim dniem, w którym nabywca ma prawo wykona opcj. Cena wykonania jest cen, po której posiadacz opcji mo|e naby dany towar (w przypadku opcji call) w okresie wa|no[ci opcji lub sprzeda (opcja put). Cena opcji (premia) jest to cena prawa, które nabywa posiadacz opcji (zmieniajca si w czasie warto[ rynkowa opcji). Cena instrumentu 115 pierwotnego, na który opiewa opcja, to warto[ rynkowa instrumentu . Podstaw decyzji o wykonaniu opcji jest porównanie ceny wykonania opcji z bie|c cen rynkow instrumentu podstawowego. W przypadku opcji kupna, nabywca skorzysta ze swego prawa w przypadku, gdy cena bie|ca instrumentu pierwotnego bdzie wy|sza ni| cena wykonania opcji. Natomiast w przypadku opcji sprzeda|y nabywca skorzysta tylko wtedy, gdy bie|ca cena instrumentu pierwotnego na rynku bdzie ni|sza ni| cena wykonania opcji. Ze wzgldu na sposób wykonania opcje mo|emy podzieli na nastpujce kategorie: 1. Opcja kupna (call) daje jej posiadaczowi prawo do zakupu instrumentu finansowego po okre[lonej cenie i w ustalonym czasie, 2. Opcja sprzeda|y (put) daje posiadaczowi prawo do sprzeda|y instrumentu finansowego po okre[lonej cenie w ustalonym czasie. 3. Opcja amerykaDska - posiadacz mo|e j wykona w dowolnym dniu od momentu jej nabycia, a| do terminu jej wyga[nicia. 4. Opcja europejska - posiadacz mo|e j wykona jedynie w dniu, w którym przypada termin wyga[nicia opcji. 5. Opcja azjatycka to opcja, której uzgodnienie bazuje na ró|nicy midzy cen wykonania opcji a [redni cen podstawowych akcji lub indeksów w okre[lonych terminach. 6. Opcja do wyboru (kupna-sprzeda|y) daje posiadaczowi mo|liwo[ zamiany jednego rodzaju opcji na inny w ustalonym czasie. 7. Opcje ograniczone to rodzina [cie|kowo uzale|nionych opcji, w których wzorzec pBatno[ci i przetrwanie do terminu zapadalno[ci zale|y nie tylko od finalnej ceny podstawowego papieru warto[ciowego, ale tak|e od tego, czy bdcy przedmiotem oferty papier osiga lub nie wcze[niej ustalon barier w okre[lonym czasie |ycia opcji. a. Down and out call/put to rodzaj opcji ograniczonej, która wygasa, je[li cena rynkowa na podstawowy papier warto[ciowy spada poni|ej wcze[niej okre[lonego poziomu. b. Down and in call/put to opcja ograniczona, która staje si efektywna w momencie, gdy rynkowa cena podstawowego papieru warto[ciowego spada poni|ej wcze[niej ustalonego poziomu. c. Up and out call/put to opcja ograniczona, która wygasa, je|eli cena rynkowa podstawowego papieru warto[ciowego ro[nie powy|ej ustalonej wcze[niej ceny. d. Up and in call/put to opcja ograniczona, która staje si efektywna, gdy cena podstawowego papieru warto[ciowego wzro[nie powy|ej ustalonej ceny. 8. Opcja alternatywna umo|liwia natomiast wBa[cicielowi rozliczenia na bazie niezale|nych notowaD dwóch wyodrbnionych i ró|nych papierów warto[ciowych (bdz indeksów gieBdowych). 9. Opcja skBadana to wBa[ciwie opcja na opcje, pozwalajca wBa[cicielowi na zakup innej opcji 116 w ustalonym terminie i przy ustalonej premii . Przy podejmowaniu decyzji o wykonaniu opcji mog wystpi trzy sytuacje, z których ka|da ma swoj tradycyjn nazw: 1. Opcja jest  w cenie (in the money), gdy opBaca si j wykona. W przypadku opcji kupna oznacza to, |e cena wykonania jest ni|sza ni| bie|ca cena rynkowa dla podstawowego papieru warto[ciowego, a w przypadku opcji sprzeda|y oznacza to, |e cena wykonania jest wy|sza ni| bie|ca cena rynkowa instrumentu podstawowego. 2. Opcja  nie jest w cenie (out of the money), gdy nie opBaca si jej wykona. W przypadku opcji kupna oznacza to, |e cena wykonania opcji jest wy|sza od bie|cej ceny rynkowej instrumentu podstawowego, a w przypadku opcji sprzeda|y oznacza to, |e cena wykonania jest ni|sza ni| bie|ca cena rynkowa podstawowego papieru warto[ciowego. 3. Opcja jest  po cenie (at the money), gdy cena wykonania jest równa bie|cej cenie rynkowej 117 instrumentu podstawowego, którego ta opcja dotyczy . Przy sprzeda|y opcji kupujcy pBaci sprzedajcemu, tzw. premi opcyjn. Premia opcyjna skBada si z dwóch elementów: z warto[ci wewntrznej opcji (intrinsic value) oraz warto[ci opcji w czasie (time value). Warto[ wewntrzna opcji to ró|nica midzy rynkow cen instrumentu podstawowego a cen realizacji opcji. Warto[ opcji w czasie to element premii, 118 który jest ró|nic midzy wysoko[ci premii a warto[ci wewntrzn opcji . Wysoko[ samej premii zale|y natomiast od czterech czynników: zakresu codziennych wahaD ceny danego instrumentu podstawowego, relacji ceny realizacji opcji do bie|cej ceny rynkowej danego instrumentu podstawowego, okresu, na jaki zawarto dany kontrakt opcyjny, popytu i poda|y opcji o okre[lonych parametrach. Opcje mog te| by wystawiane na ró|ne instrumenty finansowe (oraz towary), przy czym najcz[ciej spotykane to: opcje akcyjne (stock options), gdzie instrumentem podstawowym s akcje notowane na gieBdach, opcje walutowe (currency options), gdzie instrumentem podstawowym jest waluta innego kraju, opcje procentowe (interest rate options), gdzie instrumentem podstawowym jest oprocentowany papier warto[ciowy np. obligacja, opcje indeksowe (index options), instrumentem podstawowym jest tu indeks rynku, opcje towarowe (commodity options). Poza wskazanymi wy|ej instrumentami opcyjnymi istniej jeszcze: swaptiony (czyli wspomniane wcze[niej opcje wej[cia do transakcji swapowej) i opcje na transakcje futures (np. opcja call na futures na miedz). Rola gieBd towarowych We wspóBczesnych gospodarkach gieBdy towarowe odgrywaj szczególnie wa|n rol. Wynika ona z wielu czynników, rynki te s bowiem: " regulatorem cen, " czynnikiem okre[lajcym po|dan wielko[ produkcji, " podmiotami okre[lajcym standardy jako[ci i normy etyczne, " instytucjami zmniejszajcymi ryzyka finansowe oraz inne ryzyka biznesowe, " dziki odpowiednim regulacjom, instytucjami chronicymi przed powstawaniem kontrolujcych cen karteli, " instytucjami kreujcymi popyt na nowoczesne rozwizania informatyczne, " instytucjami, których innowacyjno[ powoduje rozwój prawodawstwa, " instytucjami wymuszajcymi rozwój ró|nych form przechowalnictwa, a przede wszystkim skBadów towarowych, 119 " atrakcyjnym partnerem sektora bankowego . GieBdy towarowe i rozwizania organizacyjno-prawne z nimi zwizane dotyczyBy na przestrzeni ostatnich kilkuset lat, przede wszystkim obrotu pBodami rolnymi. Powstanie rynków towarowych i potrzeba utrzymania na nich pBynno[ci (Batwo[ci zawierania transakcji) wymusiBy handel towarem bez jego fizycznego okazywania. Ten sposób obrotu wymagaB jednocze[nie pojawienia si podmiotu, który byBby gwarantem istnienia sprzedawanych towarów. Z drugiej strony handel taki, skoro miaB by dokonywany bez okazania towaru, musiaB by zabezpieczony odpowiednim miejscem, gdzie towar mógBby by zBo|ony, zbadany w celu okre[lenia jego jako[ci i kondycji. Kupujcy na gieBdzie musiaB te| mie pewno[, |e warunki skBadowania nie pogorsz jako[ci i kondycji towaru, który kupuje. Z czasem pewna liczba magazynów otrzymaBa od gieBd licencj do wydawania specjalnych honorowanych przez nie dokumentów reprezentujcych towar. W ramach tego procesu, który trwaB od XVII wieku wytworzyB si system domów skBadowych, a wprowadzane przez te domy w porozumieniu z gieBdami, reguBy uzyskiwaBy sankcje paDstwowo-prawne, tworzc gaBz prawa, zwan prawem skBadowym (przed wojn, w Polsce stanowiBo ono - prawo 120 skBadowe - cz[ Kodeksu handlowego - przyp. autora) . Rozwój gieBd to równie| rozwój instrumentów, którymi na nich handlowano. Pocztkowo wystarczaBy dowody skBadowe (zwane te| warrantami, które zostan przybli|one w rozdziale dotyczcym dokumentów handlowych) wykorzystywane w transakcjach kasowych. Pózniej, w ró|nym czasie i na ró|nych rynkach zaczBy si pojawia operacje terminowe. Rozszerzenie zakresu instrumentów dotyczyBo te| nowych towarów m.in.: surowców i instrumentów finansowych. Potrzeba utrzymania pBynno[ci rynku i wielo[ instrumentów, którymi handlowano wymusiBa na rynkach stworzenie i udoskonalanie standardów dotyczcych towarów ([cisBa standaryzacja kontraktów), jak i sposobu obrotu oraz norm, które musz speBnia uczestnicy rynku (etycznych i profesjonalnych). Nie bez wpBywu pozostaBa tak|e potrzeba stosowania coraz nowocze[niejszych technik komunikacji. Równie| one wymuszaBy pewne standardy dotyczce po pierwsze samych systemów informacyjnych, jak i sposobu postpowania z otrzymanymi informacjami. Szerokie stosowanie wszystkich tych standardów spowodowaBo, |e wiele z nich weszBo na staBe do |ycia gospodarczego tak|e, a mo|e przede wszystkim poza rynkiem gieBdowym. Wspomniane wcze[niej pojawienie si transakcji terminowych na rynku pBodów rolnych uBatwiBo sprzedawcom (producentom) i nabywcom zabezpieczanie si od sezonowych fluktuacji cen (a wic pierwszym dawaBo  staBy dochód, a drugim staBe koszty). Z drugiej strony rozwinity system skBadów towarowych umo|liwiB producentom przetrzymanie wyprodukowanych towarów do zimy, co zapobiegBo z jednej strony szybkim spadkom cen latem i gwaBtownym wzrostom zim. Istnienie transakcji terminowych i gieBd towarowych uBatwia producentom planowanie produkcji, bowiem po wolumenie operacji terminowych mog z 3- lub 6-cio miesicznym wyprzedzeniem zna rozmiary przyszBego popytu oraz mo|liwe do uzyskania ceny. Oczywi[cie rozwizania te nie dotycz tylko rynku pBodów rolnych, ale tak|e innych dziedzin takich, jak produkcja surowców itp. Z tych to powodów gieBdy towarowe uznawane s za jeden z gBównych regulatorów cen w dojrzaBych gospodarkach. Z jednej strony stabilizuj one poziom cen (zapobiegajc inflacji czy deflacji), a z drugiej pomagaj okre[li ich przyszBy poziom. Podmioty gospodarcze mog te| dziki gieBdom terminowym pozna mo|liwy popyt na ich produkty w przyszBo[ci, co pozwoli im okre[li optymaln wielko[ produkcji. Warto równie| pamita, |e system gieBd towarowych i skBadów jest bardzo wa|ny dla sektora bankowego. Dzieje si tak, poniewa|: wpBywa on na innowacyjno[ sektora bankowego m.in. poprzez powstawanie nowych instrumentów (pochodnych), daje mo|liwo[ uzyskania dodatkowych przychodów prowizyjnych w zwizku z po[rednictwem w obrocie, umo|liwia dodatkowe i pewne zabezpieczenie udzielanych kredytów (np. dziki wykorzystaniu dokumentów skBadowych), umo|liwia aktywne zabezpieczenie si od ryzyk finansowych, ksztaBtuje przewidywania dotyczce poziomu kursów walutowych, stóp procentowych oraz koniunktury w gospodarce. GieBdy towarowe s wic w gospodarce [wiatowej bardzo wa|nym elementem wprowadzajcym pewno[ obrotu i co bardzo wa|ne dawc wa|nych i na ogóB ogólnodostpnych informacji gospodarczych, które mog wpBywa na zachowania licznych podmiotów gospodarczych oraz rzdów i instytucji midzynarodowych. Do najsBynniejszych gieBd na [wiecie zaliczy mo|emy: Chicago Board of Trade (CBOT), Eurex, DTB, London Metal Exchange (LME), Nymex, MidAmerica Exchange, London Interbank Financial Futures Exchange (LIFFE). PrzykBadowe pytania sprawdzajce: 1. Czym jest rynek i jakie peBni funkcje w gospodarce? 2. Jakie znasz formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych? Jakie s formy podstawowe i szczególne? 3. Na czym polega eksport a na czym import  jakie s ich rodzaje? 4. Co to jest handel tranzytowy i jakie s jego rodzaje? 5. Na czym polega obrót uszlachetniajcy i jakie s jego funkcje? 6. Na czym polega obrót licencjami, a na czym franchising? 7. Co to s inwestycje zagraniczne i jakie znasz ich rodzaje? 8. Na czym polegaj transakcje wizane i wzajemne? 9. Na czym polegaj transakcje barterowe? 10.Jakie znasz rynki zorganizowane i jakie cechy je wyró|niaj? Jak mo|na podzieli rynki pod wzgldem stopnia jego zorganizowania? 11.Jakie funkcje peBni targi? 12.Czym jest aukcja i jakie podmioty uczestnicz w transakcji aukcyjnej? 13.Co mo|e by przedmiotem obrotu na rynkach aukcji? 14.Co to jest przetarg i jakie jego rodzaje s dopuszczone w ramach polskiego prawa? 15.Co to jest gieBda i jakie jest jej znaczenie gospodarcze? 16.Jakie znasz rodzaje transakcji gieBdowych? Jakie peBni funkcje i jakie s ró|nice w ich budowie? 14 Zob. PomykaBo W., op cit, s. 468 15 klasyfikacji dokonano na podstawie: Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 25-26  przyp. autorów 16 Spotka mo|na równie| nazwy: franchisee  biorca, franchisor  dawca, beneficjent  dawca franchisingu, beneficjariusz  biorca franchisingu  przyp. autora 17 zob. Koch R., 1997, SBownik Zarzdzania i Finansów. Narzdzia, terminy, techniki od A do Z, Kraków, s. 74 18 Stecki L., 1997, Franchising, Dom Organizatora TNOiK, ToruD, s. 69 19 Zob. Stecki L., 1997, op cit, s. 56  59 20 Zob. Rymarczyk J., /red/, op cit., s. 26 21 Zob. Groppelli A.A., Nikbakht E., 1999, Wstp do finansów, WIG Press, Warszawa, s. 259 22 BiaBecki K.P., op cit, s. 233 23 TytuB XII1. Umowa leasingu  zostaB dodany do KC ustaw z 26 VII 2000r.  Dz. U. Nr 47, poz. 857 24 W literaturze mo|na równie| spotka okre[lenia lessor  udostpniajcy, finansujcy i lessee  korzystajcy - przyp. autora. 25 Definicja Europejskiej Federacji Zwizków SpóBek Leasingowych, Definicja wg Centrum Korporacji Transnarodowych ONZ, Konwencja UNIDROIT (Midzynarodowy Instytut ds. ujednolicania Prawa Prywatnego) przyjta w Ottawie w 1988r.  zob. GoBda M., 1999, Leasing. Zagadnienia prawne, Warszawa, s. 22  24 26 Zob. GoBda M., op cit, Warszawa, s. 24  25 27 Zob. GoBda M., op cit, Warszawa , s. 30  39 28 Zob. Penc J., 1997, Leksykon Biznesu, Warszawa, s. 224 29 Noga M., 1994, PaDstwo a inwestycje w gospodarce rynkowej z uwzgldnieniem procesu transformacji, Dolno[lska Oficyna Wydawnicza, WrocBaw 30 definicje wg kryteriów MFW I OECD  przyp. autora. 31 na podstawie: Sitek E., 2000, Inwestycje bezpo[rednie przedsibiorstwa na rynku zagranicznym, Wydawnictwo Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa, s.40 32 dane na podstawie: UNCTAD, 1999, World Investment Report  ch. III  s.19 33 BaDkowski A., 1995, SBownik wyrazów obcych, PWN Warszawa   Konglomerat  ekon. Forma organizacji przedsibiorstw charakteryzujca si du|ym zró|nicowaniem dziaBalno[ci gospodarczej, obejmujc wiele dziedzin produkcji i usBug nie powizanych ze sob pod wzgldem przeznaczenia wyrobów, przetwarzanych surowców i technologii  przyp. autora 34 Sitek E., 1997, op cit, s. 42 35 Sitek E., 1997, op cit, s. 43 36 Caves R.E., 1985, International Trade and Industrial Organization in: European Economic Review, No. 28/1985 37 Na mocy Ustawy o gospodarce zagranicznej (AWV) z dnia 12.08.1998r. , zgodnie z ustaw w aktualnym brzmieniu, za inwestycje bezpo[rednie uwa|a si udziaBy w kapitale i funduszach rezerwowych przedsibiorstwa, filiach i cz[ciach zakBadów, o ile kapitaBodawcy przysBuguje 10% lub wicej kapitaBu nominalnego przedsibiorstwa. - przyp. autora 38 Geldner M., 1986, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpo[rednich, Warszawa 39 Geldner M., 1986, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpo[rednich, Warszawa 40 Na podstawie OECD I artykuBu J. Witkowskiej  Bezpo[rednie inwestycje zagraniczne w warunkach stowarzyszenia i przyszBego czBonkowstwa z EU . W artykule tym mo|liwo[ odwoBania si i przybli|enie konkretnych przypadków krajowych jak jest wyznaczana ta dolna granica  przyp. autora 41 Ustawa z dnia 18 grudnia 1998r.  Prawo Dewizowe, art. 2.1. p. 17 i 18 42 Krugman P.R., 1979, A Model of Innovation, Technology Transfer and the World Distribution of Income in: Journal of Political Economy 43 Hirschleifer J., 1965, Investment Decision under Uncertainly: Choice  Theoretic Approaches, in: The Quarterly Journal of Economics, vol. LXXIX No.4, s. 509 44 Zob. Rymarczyk J., op cit, s. 29 45 Zob. GBogowski E., Mqnch M., 1996, Nowe usBugi finansowe, Wyd. Naukowe PWN Warszawa, s. 170, w handlu paDstw sBabiej rozwinitych ocenia si, |e transakcje tego typu mog stanowi nawet 25%, zob. BiaBecki K.P., op cit, s. 237 - przyp. autora 46 Zob. PomykaBo W., op cit, s. 981 47 Zob. BiaBecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., op cit, s. 278 48 Zob. Rymarczyk J., op cit, s. 28 49 Zob. PomykaBo W., op cit, s. 982 50 Rymarczyk J., op cit, s. 28 51 GBogowski E., Mqnch M., op cit, s. 171 52 Rymarczyk J., /red/, op cit, s.187 53 BiaBecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., op cit, s. 51 54 Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 187 55 ibidem, s. 188 56 Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 188 57 ibidem, s. 189 58 Rymarczyk J., op cit, s. 189 59 Rymarczyk J., op cit, s. 29 60 PomykaBo W., op cit, s. 983 61 MBynarski S., 1995, Badania rynkowe w warunkach konkurencji, Kraków, s. 9 62 Wojciechowski H., 1998, Midzynarodowe rynki towarów i usBug, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, PoznaD, s.5 63 Wojciechowski H., op cit, s.21 64 Rymarczyk J., op cit, s. 31 65 GoBbiowski M., /red/, 1999, MateriaBy do studiowania przedmiotu: Rynki Formalne, Uniwersytet SzczeciDski, Szczecin, s.9 66 BiaBecki K. P. , op cit, s. 34 67 W literaturze przedmiotu, funkcjonuje, co najmniej kilka typologii podziaBu rynków i ich charakterystyk. Instytucja targów czsto klasyfikowana jest jako rynek formalny peBny, gdy| w trakcie ich trwania niekiedy dochodzi do zawarcia transakcji. Nale|y jednak pamita, i| obecnie targi peBni w znacznej mierze funkcj informacyjno  promocyjn  przyp. autora 68 BiaBecki K. P. , op cit, s. 45 69 Rymarczyk J., op cit, s.31 70 Urban S., OlszaDska A., 1997, Zorganizowane rynki towarowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we WrocBawiu, WrocBaw, s. 117 71 Wojciechowski H.: Midzynarodowe rynki ..., op. cit., s. 77 72 Rymarczyk J. : Handel Zagraniczny..., op. cit., s. 32 73 Kaniewski A. ,2001, Targi  nieoceniona pomoc dla firm, Businessman Magazine 20.03.01 74 Wojciechowski H., op cit, s. 82 75 Np. na krajowych Midzynarodowych Targach PoznaDskich w 2002 roku mkw. powierzchni krytej na targach Meble kosztowaB 72 USD, na PoznaDskim Tygodniu Mody - 60 USD, a na Budmie - 90 USD. Dodatkowo do ceny za wynajmowan powierzchni nale|y doliczy koszt zabudowy stoiska, który wynosi ok. 150-250 zB za mkw. - Finansowe zachty, Rzeczpospolita 07.01.03 76 yródBo: Targi w Polsce w 2002 r.,. Raport, Polska Korporacja Targowa, www.polfair.com.pl 77 Targi w opinii wystawców, Wyniki badaD Polskiej Korporacji Targowej, www.polfair.com.pl 78 Rymarczyk J., op cit, s. 36 79 Ibidem, op. cit., s. 36 80 USTAWA z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych tekst jednolity opracowany na podstawie Dz. U. Z 2002 r. Nr 72, poz. 664. Ustaw stosuje si min. do zamówieD publicznych udzielanych przez.: 1. jednostki sektora finansów publicznych, 2. spóBdzielnie, fundacje i stowarzyszenia, w zakresie w jakim dysponuj [rodkami publicznymi, 3 wykonujce zadania o charakterze u|yteczno[ci publicznej: paDstwowe jednostki organizacyjne, komunalne jednostki organizacyjne, jednostki zale|ne, 4. agencje paDstwowe, 5. jednostki publicznej radiofonii i telewizji oraz ich jednostki zale|ne, 6. samodzielne publiczne zakBady opieki zdrowotnej i jednostki organizacyjne ubezpieczenia zdrowotnego, 7. inne podmioty, je|eli ponad 50% warto[ci udzielanego przez nie zamówienia jest finansowane ze [rodków publicznych. - przyp. autora 81 ObowizywaBo jedynie do dnia wej[cia Polski do UE. - przyp. autora 82 Rymarczyk J., op cit, s.35 oraz Urban S., OlszaDska A. , op cit, s. 84 83 BiaBecki K. P., op cit, s. 39 84 BiaBecki K. P., op cit, s. 39-40 85 Urban S., OlszaDska A. , op cit , s. 85 86 Ibidem 87 Wojciechowski H., op cit , s. 95-96 88 Ibidem, s. 86 89 szerzej, zobacz: DrewiDski M., 1997, GieBdy towarowe, PWE, Warszawa, s. 13 - 24 90 Tomaszewski J., 1999, GieBdy towarowe i terminowe kontrakty terminowe na [wiecie, w: Rynek terminowy, Nr 3 (5)/99, s. 12 91 Ustawa z 26 pazdziernika 2000r. o gieBdach towarowych (Dz.U. z dnia 27 listopada 2000r.) przez gieBd rozumie  zespóB osób, urzdzeD i [rodków technicznych zapewniajcy wszystkim uczestnikom obrotu jednakowe warunki zawierania transakcji oraz jednakowy dostp w tym samym czasie do informacji rynkowych, a w szczególno[ci do informacji o kursach i cenach towarów gieBdowych oraz o obrotach towarami gieBdowymi (art. 2 ustawy) 92 definicja za: Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 33 93 Blizniak D., Gontarski L., 1997, GieBda towarowa. MateriaBy pomocnicze, KW Zakamycze, Kraków, s. 7 94 zobacz: DrewiDski M., op cit, s. 34 95 Blizniak D., Gontarski L., op cit, s. 47 96 DrewiDski M., op cit, s. 51 97 DrewiDski M., op cit, s. 45 98 DrewiDski M., op cit, s. 45 - 46 99 DrewiDski M., op cit, s. 49 100 Blizniak D., Gontarski L., op cit, s. 137 101 w prawie polskim je[li gieBda prowadzi jednocze[nie izb rozrachunkow to musi wykazywa kapitaB zakBadowy w wysoko[ci 7,5 mln PLN, je[li natomiast nie ma wBasnej izby wystarczy 3 mln PLN  art. 5 pkt. 5 i 6  ustawy o gieBdach towarowych. 102 DrewiDski M., op cit, s. 55 - 57 103 Battley N., 1998, Kontrakty futures i opcje na gieBdach towarowych. Wprowadzenie, K.E. Liber s.c., Warszawa, s. 22  25. 104 klasyfikacja jest przeprowadzona na podstawie: Blizniak D., Gontarski L., op cit, s. 27 - 35 - przyp. autora 105 DrewiDski M., op cit, s. 75 - 121 106 zobacz: Pietrzak E., 1992, Midzynarodowe operacje walutowe, BMiB, Warszawa, s. 16 i kolejne, oraz SoroczDski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s. 30 - 31 107 LeszczyDska E., 2002, Rynek kontraktów swapowych w Polsce, MateriaBy i studia nr 144, NBP, Warszawa, s. 8 108 zobacz: LeszczyDska E., op cit, s. 12 109 tam|e 110 SoroczyDski S., Stachowicz J., op cit, s. 31 111 Battley N., op cit, s. 3 112 zobacz te|: Reilly F.K., 1994, Investment Analysis and Portfolio Management, International Edition, The Dryden Press, Fort Worth, s. 106 - 107 113 SoroczyDski S., Stachowicz J., op cit, s. 32 114 zobacz: Jajuga K., Jajuga T., 1996, Inwestycje, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 181 115 zobacz: Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 181 - 182 116 opracowanie autora na podstawie: Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 181 i kolejne oraz SoroczyDski S., Stachowicz J., op cit, s. 54 i kolejne 117 Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 182 118 SoroczyDski S., Stachowicz J., op cit, s. 59 119 Blizniak D., Gontarski L., op cit, s. 19 - 25 120 w Polsce prawo skBadowe w peBni powróciBo w 2000r.  ustaw o domach skBadowych  przyp. autora

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
DETERMINATY POLSKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO
Obroty handlu zagranicznego
Organizacja handlu zagranicznego w przedsiebiorstwie
Ryzyko w handlu zagranicznym i sposoby jego ograniczania
4 Rola handlu zagranicznego w gospodarce narodowej
Kontrakt w handlu zagranicznym
Finansowanie handlu zagranicznego
Agniaszka Mierzejek Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego
rozliczenia w handlu zagranicznym

więcej podobnych podstron