Epidemiologia
Definicje i podział epidemiologii.
Epidemiologia- (z greckiego: epi- na, demos- ludność, logos- słowo, nauka) w
dosłownym znaczeniu to nauka, która bada czynniki wpływające na ludność.
Wg J. Kostrzewskiego-
Epidemiologia to nauka o rozpowszechnianiu- czyli częstości występowania
chorób, zgonów, inwalidztwa (ewentualnie innych zjawisk biologicznych w
populacjach ludzkich), oraz o czynnikach wpływających na ich rozmieszczenie
lub warunkujących ich występowanie. Konsekwencją takiego ujęcia jest
zastosowanie epidemiologii do kontrolowania problemów zdrowia.
Tak więc epidemiologia:
" Z jednej strony bada częstość występowania chorób, inwalidztwa, zgonów lub
innych stanów związanych ze zdrowiem lub chorobą
" Z drugiej strony poszukuje czynników, które będą warunkowały tę częstość
występowania
" Daje wskazówki organizatorom służby zdrowia do ustalania głównych
kierunków działania.
Współczesna epidemiologia to nie tylko nauka o chorobach zakaz
nych, ale
dostarcza ona również:
" Wiedzy na temat historii naturalnej chorób, a także pozwala lepiej poznac
czynniki odgrywające rolę w etiologii tych chorób
" Naukowej metodologii badań chorób w populacjach
" Przyczynia się do wdrożenia szeroko pojętego postępowania profilaktycznego
w zakresie chorób zakaz
nych i niezakaz
nych.
Ze względu na rodzaj i metodykę badań epidemiologię dzielimy na:
EPIDEMIOLOGI
OPISOW
- zajmuje siÄ™ gromadzeniem informacji o danej
chorobie. Opis jednostki może dotyczyć postaci klinicznej choroby, patologicznych
narządów, osób dotkniętych chorobą. Zmienne, przy pomocy których będziemy
opisywać chorobę to najczęściej
- czas w którym stwierdzono chorobę np. rok, pora roku
- miejsce gdzie wykryto chorobę (miasto, wieś, środowisko)
- cechy osób dotkniętych chorobą np. wiek, płeć, zawód, stan cywilny,
charakter pracy, aktywność ruchowa.
Epidemiologia opisowa będzie więc zawierała proste opisy jednostek chorobowych
według płci, wieku, miejsca zamieszkania, warunków życia oraz innych cech.
Informacje o samej jednostce chorobowej mogą być przedstawione jako dane o
zachorowaniach, niepełnosprawności lub zgonach w postaci współczynników.
żð Badania opisowe  obserwacja czÄ™stoÅ›ci wystÄ™pujÄ…cych zjawisk zdrowotnych
w danej populacji, polegajÄ…ca na pomiarze cech (zmiennych)
charakteryzujących jednostkę w tej populacji; jest to opis chorób w
zależności np. od wieku, płci, zawodu;
żð ekologiczne
żð przekrojowe
żð opis przypadków
EPIDEMIOLOGIA ANALITYCZNA- jej podstawą jest formułowanie i sprawdzanie
hipotez badawczych.
żð Badania analityczne  ocena uwarunkowaÅ„ zjawisk zdrowotnych przez
wyjaśnienie przyczyn chorób; ocena skuteczności działań leczniczych i
zapobiegawczych; zwiÄ…zki przyczynowo  skutkowe
" postawienie hipotezy, której podstawą są wyniki badania opisowego
" badania analityczne służą do weryfikacji (jest to końcowa
część badania epidemiologicznego z wykorzystaniem
analizy statystycznych)
Øð Cel: znalezienie przyczynowoÅ›ci chorób
Badania retrospektywne
" sięgnięcie w tył, czyli do istniejącej już dokumentacji;
" poszukiwanie przyczyn choroby w przeszłości
" wyjaśnienie etiologii tylko jednej choroby
" przyczyna badań  choroba
cel, skutek badań  znalezienie przyczyn
Badania prospektywne
" wyjście w przyszłość,
" poszukiwanie w obserwacji długofalowej skutków zdrowotnych
" przyczyna badań  etiologia choroby, np.objawy
cel, skutek badań  określenie choroby
Korzyści:
żð dokÅ‚adne ustalenie mierników bezpoÅ›redniego ryzyka rozwoju
choroby w populacji
żð pozwala zmniejszyć bÅ‚Ä™dy w informacjach o badanych (dobieranie osób)
żð istniejÄ… relacje badanych czynników do innych chorób (w
retrospektywnej  analiza tylko 1 choroby)
Wady:
żð wymaga wysokich kosztów
żð trudna metoda organizacyjnie (duże grupy ludzi do badaÅ„, dÅ‚ugie okresy
obserwacji, zaangażowanie dużej grupy osób badających)
żð zmniejszanie siÄ™ grup objÄ™tych badaniem (selekcja dokonywana w czasie
badania)
żð konieczność zapewnienia tego samego standardu diagnostycznego w
długoletniej obserwacji
żð do takich badaÅ„ nie nadajÄ… siÄ™ choroby o niskich współczynnikach
zapadalności
Øð AnalizujÄ…c badanie tworzymy:
" grupę badaną (osoby chore lub narażone na daną chorobę)  np.
grupa osób chorych zażywająca leki rutynowo stosowane
" grupę kontrolną  np. osoby chorujące na tę samą chorobę, nie zażywające
leków; mogące otrzymywać jedynie placebo
üð grupy muszÄ… być porównywalne, np. wzglÄ™dem wieku, pÅ‚ci
üð pomiar badanych cech musi odbywać siÄ™ w taki sam sposób u obu grup
Hipoteza naukowa, z greckiego- hypothesis, to przypuszczenie naukowe wynikajÄ…ce
z dotychczasowego stanu badań i wiedzy na ten temat. Cechą charakterystyczną
hipotezy jest to, że daje się ona weryfikować. Weryfikacja hipotez może odbywać się
wg następujących zasad:
A. Metoda jedynej różnicy: polega na wyodrębnieniu czynnika, który jeśli
znajduje się w jednym środowisku (zespole okoliczności), to wydarzenie-
(choroba) występuje. Brak tego czynnika w drugim takim samym środowisku
powoduje, że choroba nie wystąpiła.
W badaniu tą metodą, okoliczności (lub środowiska), w których choroba wystąpiła lub
nie wystąpiła, muszą być identyczne.
B. Metoda jedynej zgodności: polega na wyodrębnieniu czynnika, który może
być przyczyna choroby, jeżeli jest czynnikiem wspólnym, występującym wśród
różnych okoliczności, co do których stwierdzono że są związane z obecnością
choroby.
Metoda jedynej zgodności polega na wyodrębnieniu czynnika, który występował w
każdym przypadku choroby wśród różnych okoliczności. Dany czynnik może być
przyczyną choroby, jeżeli jest czynnikiem wspólnym, występującym wśród różnych
okoliczności, co do których stwierdzono, że są związane z obecnością choroby.
C. Metoda zmian towarzyszących polega na poszukiwaniu czynnika, którego
częstość lub nasilenie zmienia się z częstością występowania choroby. Przykładem
mogą być badania nad spożyciem różnych składników pokarmowych i
występowaniem pewnych chorób, np.: poziom fluoru w wodzie: optymalny-
występowanie próchnicy mniejsze, sól w diecie w dużej ilości- występowanie
nadciśnienia większe.
Metoda ta często określana jest jako metoda jednoczesnej zmienności, ponieważ
zmienność natężenia wyodrębnionego czynnika może wywoływać równolegle
zmienność skutku (zmniejszenie lub zwiększenie występowania choroby).
D. Metoda analogii
Badane zdarzenia (np. występowanie danej choroby) mogą być podobne do
rozpowszechnienia i występowania innej choroby, która już została zbadana. Może to
sugerować, że pewne przyczyny są wspólne dla obydwu chorób, np. podobieństwo
występowania geograficznego guza Burkitta i żółtej febrze rolę odgrywają moskity.
EPIEDMIOLOGIA DOŚWIADCZALNA- polega na wprowadzeniu lub wyłączeniu
czynnika eksperymentalnego w jednej grupie osób i porównanie z grupą kontrolną.
Przykładem takich badań były badania dotyczące oceny wpływu fluoru na częstość
występowania próchnicy.
Czynnikami ograniczajÄ…cymi testowanie hipotez sÄ… problemy praktyczne i etyczne
(muszą być wykonywane zgodnie z zasadami etyki lekarskiej).
Ocena stanu zdrowia ludności
Pomiar stanu zdrowia jest jednym z ważniejszych zadań epidemiologii. W codziennej
praktyce lekarskiej o zdrowiu pacjenta mówimy najczęściej wtedy, gdy nie ma on
objawów choroby, jest sprawny fizycznie i psychicznie.
Wg WHO
 Zdrowie to pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny a nie tylko brak
choroby lub niedomagania
Inne definicje zdrowia traktujÄ… je jako:
 Zasób energii biologicznej, który umożliwia fizjologiczne funkcje ustroju jak
rozwój fizyczny i psychiczny, świadome i celowe działanie, rozmnażanie się
oraz pokonywanie przeciwstawnych bodz
ców środowiskowych .
Wśród czynników decydujących o stanie zdrowia ludności najczęściej wymienia się:
- endogenne (genetyczne, paragenetyczne)
- egzogenne (szeroko pojęte środowisko- klimat, pożywienie, warunki i tryb życia
oraz opiekÄ™ medycznÄ…)
W ocenie stanu zdrowia populacji stosujemy dwie grupy mierników:
- pozytywne (bezpośrednie)
- negatywne (pośrednie)
Pozytywne mierniki zdrowia  (bezpośrednie)
Określają one:
- stopień rozwoju fizycznego
- poziom sprawności fizycznej
- wydolność wysiłkową.
W zakresie oceny rozwoju fizycznego analizujemy:
- procesy rozrostu: o przebiegu tego procesu informują nas najczęściej dane
dotyczące ciężaru ciała, wysokości, proporcji
- różnicowania: polegające na doskonaleniu struktury komórek, tkanek,
narządów. Badania obejmują ocenę struktury
poszczególnych układów lub narządów, np. ocena płynów
ustrojowych, struktury kości, tkanki tłuszczowej.
Dojrzewania: proces ten polega na doskonaleniu funkcji ustroju, a
badania najczęściej obejmują ocenę dojrzałości
morfologicznej, płciowej, psychicznej.
Sprawność fizyczna- zdolność organizmu do wykonywania pewnych ćwiczeń.
W testach sprawdzamy siłę, szybkość, wytrzymałość,
moc, zwinność, gibkość (testy Denysiuka,
Trześniowskiego, Chromińskiego).
Wydolność wysiłkowa- zdolność adaptacji poszczególnych układów do
dozowanego wysiłku.
Do najczęściej stosowanych prób oceniających wydolność wysiłkową należą:
- próba Martineta  polega na wykonaniu 20 przysiadów. Ocenia się
zachowanie tętna i ciśnienia tętniczego w spoczynku i po
wysiłku.
- próba harwardzka  próba stopnia, step-up test; badany wchodzi na stopień
w takt taktomierza. Oceniamy tętno i ciśnienie w
spoczynku i po próbie.
Pozytywne mierniki mają największe znaczenie w określaniu stanu zdrowia dzieci i
młodzieży, jak również w ocenie procesów rehabilitacji. Z praktycznego punktu
widzenia za zdrowego będziemy uważali człowieka, którego funkcje poszczególnych
układów są prawidłowe, odpowiadają przyjętym normom. Istnieje kilka zasad
tworzenia norm: norma statystyczna (populacyjna), norma docelowa (optymalna),
norma regionalna.
Mierniki zdrowia negatywne  (pośrednie)
Według Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia, do właściwych mierników zdrowia
należą mierniki związane ze stanem zdrowia poszczególnych osób lub populacji.
Będą one dostarczały danych o chorobach lub ich niekorzystnych następstwach, jak
inwalidztwie, absencji chorobowej, niepełnosprawności czy też zgonach.
W grupie tzw. mierników negatywnych będą więc:
- mierniki dotyczące występowania chorób
- mierniki dotyczące występowania zgonów
- mierniki dotyczące występowania innych zjawisk związanych z chorobą
(absencja chorobowa, inwalidztwo, niepełnosprawność).
Im więcej będzie w populacji tych negatywnych zjawisk: chorób, zgonów, inwalidztwa
itp., tym stan zdrowia badanej grupy będzie gorszy.
Ocena występowania chorób w populacji
Częstość występowania chorób w populacji określa się najczęściej współczynnikiem
zapadalności i współczynnikiem chorobowości.
Współczynnik zapadalności (W )
z
W = Liczba nowych przypadków zachorowań x mnożnik
z
Liczba ludności narażonej na ryzyko zachorowania
Współczynnik zapadalności obliczmy najczęściej dla:
- chorób zakaz
nych
- chorób o krótkim, ostrym przebiegu
- chorób przewlekłych, wtedy kiedy chcemy prześledzić dynamikę zachorowań
lub skuteczność profilaktyki
Współczynnik chorobowości (W )
ch
Określa on głównie częstość występowania chorób przewlekłych w populacji (np.
wad wrodzonych, gruz
licy, choroby reumatycznej). Może on dotyczyć osób chorych
na daną jednostkę chorobową lub tez przypadków zachorowań (np. w badanym
okresie jeden chory może mieć dwa razy zapalenie płuc).
W = liczba wszystkich osób, które chorowały w danym czasie x mnożnik
ch
Liczba osób narażonych na ryzyko zachorowania
Współczynnik chorobowości dla przypadków (W )
chp
W = liczba wszystkich przypadków zachorowań w badanym okresie czasu
chp
x mnożnik
Liczba ludności narażonej na ryzyko zachorowania
w badanym okresie czasu
W mianowniku mamy zawsze całą populację (osoby chore i zdrowe).
Współczynnik chorobowości służy do oceny częstości występowania chorób
przewlekłych, chorób które wymagają długotrwałego okresu leczenia i rehabilitacji.
Analiza tego współczynnika pozwoli na przykład określić jakie są potrzeby zdrowotne
na danym obszarze.
Ocena występowania zgonów w populacji
Rygorystyczne przestrzeganie przepisów prawnych w zakresie chowania zmarłych
doprowadziło do tego, że dane o zgonach są pełne. Przy dużej wiarygodności tych
danych trzeba zdać sobie sprawę, że analiza umieralności może służyć jako miernik
stanu zdrowia tylko w odniesieniu do chorób kończących się zgonem.
Współczynniki umieralności (W ) (określane również często jako współczynniki
u
zgonów)
W = liczba zgonów ogółem (w badanym okresie czasu) x mnożnik
uo
Liczba ludności narażonej na ryzyko zgonu
(w badanym okresie czasu)
- mnożnik w obliczaniu umieralności najczęściej 1000 lub 100 000
- liczba ludności narażonej na ryzyko zgonu w badanym okresie jest to: średnia
ludności w badanym okresie np. roku, kwartału, lub liczba ludności w połowie
badanego okresu.
Współczynnik umieralności szczegółowej  swoistej (W )
us
Obliczamy podobnie jak W , ale dla kobiet mężczyzn według przedziału wieku,
uo
jednostek chorobowych, wsi, miast, zakładów przemysłowych, regionów itp. Na
przykład:
W = liczba zgonów kobiet (w badanym okresie) x mnożnik
usk
Liczba kobiet narażonych na ryzyko zgonu
(w badanym okresie czasu)
Współczynnik umieralności proporcjonalnej
Określa częstość zgonów (proporcje, odsetki) z powodu danej choroby lub w
wybranej grupie wieku do ogółu zgonów.
Np.
W = liczba zgonów z powodu np. chorób nowotworowych x 100
up
Ogólna liczba zgonów
Współczynnik śmiertelności
Współczynnik ten jest miarą zagrożenia życia przez daną chorobę: czyli stanowi
odsetek zgonów spowodowanych przez daną chorobę wśród osób, które
zachorowały na tę chorobę.
W = liczba zgonów z powodu danej choroby x 100%
śm
Liczba chorych na danÄ… chorobÄ™
Współczynnik śmiertelności stosujemy wtedy, gdy np. chcemy porównać wyniki
leczenia różnymi metodami, wyniki pracy różnych oddziałów itp.
Standaryzacja współczynników
Porównując współczynniki zwłaszcza między dużymi regionami lub też oceniając
dynamikę ich zmian należy pamiętać, że wartość współczynnika zależy od struktury
/składu ludności według płci i innych parametrów/; np. współczynnik umieralności jest
wysoki w populacji o przewadze ludzi starszych, a niski w społeczeństwach młodych.
Przy porównaniu współczynników możemy mieć kilka różnych sytuacji:
- różne są struktury wieku, płci i różne będą poziomy badanych zjawisk /np.
chorobowość, zapadalność, umieralność/, w poszczególnych grupach ludności
- struktury ludności wg wieku będą takie same, ale różne będą współczynniki
badanych zjawisk
- natężenie badanych procesów badawczych będą takie same w poszczególnych
grupach, ale struktura wieku ludności będzie różna.
Standaryzacja pozwala wyeliminować wpływ wybranych czynników /np. wieku, płci/
na kształtowanie się współczynników.
Stosujemy dwie metody standaryzacji:
- bezpośrednia
- pośrednia
Umieralność niemowląt
Jednym ze współczynników umieralności proporcjonalnej, który jest często
stosowany oraz ma duże znaczenie w ochronie zdrowia dzieci jest umieralność
niemowlÄ…t.
Umieralność w pierwszym roku życia jest również czułym wskaz
nikiem stanu zdrowia
społeczeństwa. Liczba zgonów niemowląt zależy od szeregu czynników, wśród
których najczęściej wymienia się:
- stan zdrowia matki (z czynnikami genetycznymi i przebiegiem ciąży)
- warunki socjalno- ekonomiczne
- rozwój opieki medycznej nad matką i dzieckiem oraz poziom oświaty zdrowotnej w
społeczeństwie.
Współczynnik = liczba zgonów dzieci poniżej 1r. życia wśród
umieralności ludności danego obszaru w ciągu danego roku x
1000
ogólnej liczba urodzeń żywych wśród ludności danego
niemowlÄ…t obszaru w ciÄ…gu danego roku
Struktura przyczyn zgonów kształtuje się różnie, w zależności od wieku dziecka. To
zróżnicowanie przyczyn zgonów w zależności od wieku niemowlęcia spowodowało
podział umieralności niemowląt na:
1) wczesnÄ…
2) póz
nÄ…
3) okołoporodową
Wczesna umieralność niemowląt (W )
unw
W zgony niemowląt do 27 dnia życia x 1000
unw =
Ogół urodzeń żywych
Póz
na umieralność niemowląt (W )
unp
W zgony niemowląt od 28 dnia do 12 mies. życia x 1000
unp =
Ogół urodzeń żywych
Suma obu czynników równa się umieralności ogólnej niemowląt
Wuno = Wunw + Wunp
Okołoporodowa umieralność niemowląt (W )
uno
Wuno = liczba zgonów niemowląt od 0- 6 dni + urodzenia martwe x 1000
Liczba wszystkich urodzeń
Umieralność niemowląt jest tym współczynnikiem, który wykazuje wyraz
nÄ… tendencjÄ™
spadkowÄ….