Motywy
Bóg Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,Z Bogiem i choćby mimo
Boga!To słowa z  pieśni zemsty Konrada ukazujące determinację
więz
nia. Część uwięzionych bohaterów, zniechęcona bezkarnością
Nowosilcowa i jego popleczników zaczyna wątpić w boską
przychylność. Doznane cierpienia są zbyt bolesne, niewinność młodych
skazańców zbyt oczywista, a okrutne metody cara wołają o pomstę do
nieba. Nic dziwnego, że w duszach bohaterów pojawiają się
wątpliwości. Póki Nowosilcow pija (& )Nie uwierzę, że nam
sprzyja,Jezus Maryja.Jankowski śpiewa ku zgorszeniu współtowarzyszy
i księdza Lwowicza. Ten sam motyw pojawia się w wielkim monologu
Konrada. Bohater czuje się przedstawicielem swych towarzyszy niedoli,
zarzuca Bogu obojętność i niesprawiedliwość. Poeta idzie o krok dalej i
w miarę rozwoju swej wizji wyrzuca Stwórcy odpowiedzialność za całe
ludzkie cierpienie. Bóg jest dla Konrada silnym, twórczym Duchem,
którego można osądzić, wyzwać na pojedynek a nawet obrazić.
Bohater, w swej pysze przyrównuje własną moc do siły kreacyjnej Boga
stwierdzając: Wart, żebyś ze mną władzą dzielił się na poły. Pod
wpływem podszeptów czarta kontynuuje swe oskarżenie i w finale
podważa najważniejszy atrybut Boga: Kłamca, kto Ciebie nazywał
miłością.Ty jesteś tylko mądrością. Ostatnie bluz
nierstwo kończy się
niemalże zgonem więz
nia. A
askę, o która tak zabiegał Konrad,
otrzymuje pokorny zakonnik. Ten również błaga Pana o litość nad
ludem, ale równocześnie wierzy w Jego sprawiedliwość i z pokorą
przyjmuje Boskie wyroki. Bunt Monolog Konrada skierowany do Boga
jest wyrazem buntu bohatera. Więzień przyjmuje tzw. postawę
prometejską: wypowiada się w imieniu niesłusznie cierpiących rzesz,
opuszczonych przez Stwórcę i poświęca całego siebie. Jest gotów do
bezpośredniego starcia z Bogiem, o ile przyniesie ono bezpośredni
skutek  uwolnienie cierpiącego narodu. Motywacje Konrada są
szlachetne, ale podczas improwizacji górę bierze druga strona jego
osobowości. Poeta czuje w sobie Moc, ducha zdolnego do kreowania
rzeczywistego świata. Bunt Konrada jest przeciwstawieniem się boskim
wyrokom i jednoczesną walką o władzę. Początkowe błagania zostają
zastąpione rozkazami   Daj mi rząd dusz! ,  Odezwij się  bo strzelę
przeciw Twej naturze i groz
bami:Ja wydam Tobie krwawszą bitwę niz
li
Szatan:On walczył na rozumy, ja wyzwę na serca. Z wiadomych
powodów bunt bohatera zostaje wsparty przez działania szatanów.
Ostatecznie poeta zostaje pokonany przez swój gniew, pychę i&
milczenie Boga. Śladem bluz
nierczego buntu może być rana na czole,
dostrzeżona podczas nocy dziadów przez Guślarza i Kobietę.
Cierpienie Jeden z głównych motywów dramatu. Cierpienia doświadcza
litewska młodzież więziona i torturowana przez cara, cierpią rodziny
skazańców i ciemiężony lud, cierpi wreszcie Konrad, przekonany o swej
wielkości i jednoczesnej bezsilności. Męczeństwo głównych bohaterów
(bohater zbiorowy: więz
niowie i zesłańcy) zostaje w dramacie
zestawione z drogą krzyżową i zmartwychwstaniem Chrystusa.
Porównanie to pojawia się w opowieściach więz
niów o towarzyszach
wywożonych na Sybir m.in. w relacji Jana Sobolewskiego o
umęczonym Wasilewskim. Ciało więz
nia niesionego do kibitki
przypomina umęczonego Chrystusa: niesiony, jak słup sterczał i jak z
krzyża zdjęteRęce miał nad barkami żołnierza rozpięte;Oczy straszne,
zbielałe, szeroko rozwarte (& ).Wizję  umęczonej Polski ma ksiądz
Piotr, obdarzony przez Boga łaską proroctwa. Zakonnik modli się,
wzywając Bożej kary nad tyranami narodu: Panie, cała Polska
młodaWydana w ręce Heroda. Obraz drogi krzyżowej polskich
męczenników uosabia ideę mesjanizmu, zakładającego zbawczą rolę
martyrologii Polaków. Według wizji księdza Piotra umęczony naród
umrze i zmartwychwstanie pociągając za sobą ludy Europy. Autor
dramatu podkreśla zbawczą rolę cierpienia, dając jednocześnie
nadzieję na ostateczne zwycięstwo (postać mściciela). Ojczyzna
Kolejny, ważny motyw dramatu to ojczyzna. Los zniewolonego kraju
uosabiają umęczeni więz
niowie. O oswobodzenie narodu walczy
Konrad z samym Stwórcą. Patrzę na ojczyznę biednąJak syn na ojca
wplecionego w koło. W kulminacyjnym momencie bohater skupia w
sobie duszę całego narodu. Przejmuje jego tożsamość: Teraz duszą
jam w moję ojczyznę wcielony; Ciałem połknąłem jej duszę,Ja i
ojczyzna to jedno. Poprzez prometejską walkę domaga się wyzwolenia
spod carskiej okupacji i reakcji Boga na doznaną przez Polaków
niesprawiedliwość. O to samo prosi ksiądz Piotr, a jego pokorna
modlitwa zostaje wysłuchana.Motyw ojczyzny łączy się z wątkiem
oceny polskiego społeczeństwa, ukazanego przekrojowo w scenie
przyjęcia w salonie warszawskim. Goście przy stoliku to obcokrajowcy i
konformiści, z różnych przyczyn sprzyjający działaniom władz
rosyjskich. Towarzystwo przy drzwiach składa się z młodych mężczyzn
świadomych ostatnich wydarzeń na Litwie. Patrioci są wzburzeni
zachowaniem rodaków, sami czują się bezradni, widząc zachowanie
ludzi, stojących na czele narodu. Znamienne słowa wypowiada jeden z
młodzieńców, wprowadzając obrazowe porównanie narodu do zastygłej
lawy: Nasz naród jak lawa,Z wierzchu zimna i twarda, sucha i
plugawa,Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; Plwajmy na tę
skorupę i zstąpmy do głębi.