DOKTRYNY POLITYCZNO  PRAWNE 
ZAGADNIENIA NA EGZAMIN
STAROŻYTNOŚD
1. DEMOKRACJA ATEOSKA (STR.20)
- Główny teoretyk  Perykles (mąż stanu, wódz i mówca);
Filary demokracji ateoskiej:
- Wolnośd - w granicach prawa każdy może robid to, co chce i mówid to, co chce;
- Równośd praw (isonomia)  preferowała talent i cnoty a nie urodzenie; gwarancją równego dostępu do
urzędów było losowanie; podkreślano potrzebę kontrolowania funkcjonariuszy; najwyższe urzędy obsadzane
przez losowanie  chciano powierzad je zamożnym, gdyż są oni mniej podatni na korupcję;
- Praworządnośd  dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, twórcami prawa są obywatele,
zmieniają je, kiedy przestaje im służyd, ale dopóki obowiązuje musi byd przestrzegane.
2. PLATON (STR.22)
- Twórca pierwszego system idealizmu obiektywnego i wielki teoretyk paostwa idealnego, uczeo Sokratesa,
odebrał staranne wykształcenie, utworzył w ogrodach Akademosa tzw. Szkołę (akademię), polityczną doktrynę
zawarł w dziełach: Paostwo (Politea) i Prawa (Namoi);
- Istnieją dwa światy: świat idei (doskonały) i świat odbijający te idee; świat idei jest absolutny: jego prawa są
niezmienne, dobre i trwałe, oparte na zasadach hierarchii, tylko mędrzec może zbliżyd paostwo do idealnego
wzorca;
- Odrzucał pogląd jakoby filozof nie powinien tolerowad paostwa;
- Istotą tworów paostwowych są: odwaga (timokracja), pazernośd (oligarchia), anarchia (demokracja), strach i
zbrodnia (tyrania);
- Był Twórcą pierwszej w historii filozofii dziejów  cechą tej apriorycznej konstrukcji byłą teza o postępującej
degeneracji ustroju: timokracja oligarchia demokracja tyrania;
Obraz idealnego paostwa  rządu stróżów doskonałych (utopia):
- Rygorystycznie zhierarchizowana polis;
- Istnieją trzy grupy społeczne: mędrcy(pełnia wiedzy), wojownicy - strażnicy (częśd wiedzy), oraz ci, którzy
zaspokajają potrzeby materialne ogółu wolnych - 5040 (strzępy wiedzy)  grupy te uzupełniają się, tworząc
harmonijną całośd;
- Koncepcja antyindywidualistyczna  paostwo staje ponad jednostką.
Platooski system wychowawczy (obejmował mędrców i wojowników)
- 17-20 lat  lekcje wf;
- Mniej zdolni powoływani do służby wojskowej, bardziej zdolni  10 letnie studia ogólne;
- 30 lat  studia filozoficzne;
- 35-50 aktywnośd polityczna (dopiero po ukooczeniu 50 lat kooczyło się formowanie stróża doskonałego);
- Hierarchia społeczna została oparta na hierarchii wiedzy;
- Grupy rządzące miały żyd w rodzinnej i majątkowej komunie, elita nie miała też dysponowad własnością
indywidualną;
- Władza miała kierowad się rozumem, a nie trzymad się sztywnych norm prawnych.
1
Druga wizja paostwa
- Paostwo rządzone przez właścicieli ziemskich (żyjących już w normalnych związkach);
- Surowa reglamentacja życia obywateli (np. system donosicielski, zakaz wyjeżdżania za granicę).
3. ARYSTOTELES (STR. 25)
- Posiadał rozległą wiedzę, uchodził za ojca nauk o polityce, 20 lat spędził w platooskiej Akademii, był
nauczycielem Aleksandra Macedooskiego, założył własną szkołę perypatetycką, zwaną Liceum, jego największe
dzieła to Etyka Nikomachejska oraz Polityka;
- Odrzucił platooski aprioryzm, badał i analizował fakty a dopiero na ich podstawie formułował uogólniające
oceny;
- Relatywizm, realizm;
- Paostwo należy do tworów natury, celem paostwa jest zapewnienie wszechstronnego zaspokojenia potrzeb
materialnych i duchowych człowieka;
- Kształt ustroju zależy od wielu czynników;
- Dobre formy: monarchia, arystokracja, politea;
- Złe formy: tyrania, oligarchia, demokracja;
- Forma pozostaje w ścisłej korelacji do rezultatu walk biednych i bogatych, gdy górę biorą biedni paostwo
przybiera postad demokracji, gdy bogaci  oligarchii;
- Politea  forma pośrednia rządzi stan średni, synteza oligarchii i demokracji, stanowi harmonijne połączenie
ideałów wolności i porządku, czyli hierarchii, realizuje politykę złotego środka;
- Podział społeczeostwa na znakomitych i lud;
- Arystoteles szanował cnoty średnich, nie są oni tek zdemoralizowani bogactwem jak znakomici, obce im też
pazernośd i frustracja ludu, ich cnotami są: umiarkowanie, rozsądek, czas;
- Niewola wynika z praw natury, niewolnicy pozostają poza społeczeostwem i poza paostwem, stanowią żywą
własnośd;
- Prawo natury było zsynchronizowane z zasadą nierówności.
4. ŚW. AUGUSTYN (STR. 40)
- Biskup w Hipponie i organizator chrześcijaostwa w północnej Afryce, był głównym przed Tomaszem z Akwinu
autorytetem filozofii chrześcijaoskiej, autor traktatu historiozoficznego De civitate Dei (O paostwie Bożym);
- Filozofia katastrofizmu  ludzie są zachłanni, żądni zaszczytów i władzy;
- Paostwo pochodzi od Boga, ale Bóg stworzył paostwo z powodu grzechów;
- Dzieje gatunku należy traktowad jako nieustającą walkę paostwa bożego z paostwem szatana;
- Prawdziwą ojczyzną obywateli jest niebo;
- Paostwo stanowi organizację niepewną, podatną na pokusy, ale jest potrzebne, gdyż stwarza warunki
zewnętrznego pokoju i bezpieczeostwa;
- Bóg daje władze dobrym i złym, lud powinien byd posłuszny władcy, chyba, że normy pochodzące od paostwa
naruszają prawo boże, wówczas ma on prawo do biernego, spokojnego oporu;
- Akceptacja represji wobec heretyków, paostwo to boski instrument do karania.
ŚREDNIOWIECZE
5. PAPALIZM (STR.51)
- Doktryna głosząca uniwersalną, czyli ogólnoświatową, duchowną i świecką suwerennośd papieża;
- Najpełniej rozwinęła się w XIII w.
- Wyrażał potęgę materialną i duchową siłę średniowiecznego Kościoła i przewagę w nim papieża;
2
Papalizm wspierały liczne konstrukcje teoretyczne:
I. Teoria jedności świata, który zbudowany jest na podobieostwo organizmu człowieczego i nie może mied
dwóch głów, a tylko jedną papieską.
II. Teoria Kościoła - duszy i władzy świeckiej  ciała. Obwieszczała ona istnienie hierarchii bytów, z których
bytem najwyższym jest byt najbardziej uduchowiony, czyli papież.
III. Teoria wyższych zadao papiestwa i niższych celów paostwa, głosząca, że tylko papież wskazuje wiernym
ostateczne cele: ziemskie cele są zaledwie ich cząstką.
IV. Teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i paostwa jako tworu obarczonego grzechem, głosząca, że papież
może uchylid  grzeszne postanowienia władzy świeckiej, a nawet usunąd samego cesarza, kiedy pozostaje
on głuchy na głos nieomylnego papieża.
V. Teoria wikariatu, głosząca, że po śmierci cesarza władza powinna wracad do rąk papieża, jako  wikariusza
chrystusowego .
VI. Teoria dwóch mieczy, tłumacząca wyższośd władzy papieskiej nad wszelką władzą świecką argumentem
genetycznym: Bóg dał Piotrowi jako biskupowi Rzymu dwa miecze: jeden symbolizujący władzą
duchowną, drugi władzę świecką.
VII. Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego.
VIII. Teoria darowizny Konstantyna, mająca zapewnid papieskiej hegemonii tytuł historyczny.
6. MONARCHIA NARODOWA W ŚREDNIOWIECZU (STR.54)
- Opór przeciw ideom uniwersalistycznym;
- Idea monarchiczna symbolem trwałości jednolitego paostwa;
- Król ukazywany jako namiestnik Chrystusa wśród ludu chrześcijaoskiego: miał bronid lud przed jego wrogami i
gwarantowad wewnętrzny pokój;
- Proces odbudowy autorytetu monarchii rozpoczął się w XII w.;
- Władza króla jest równa władzy cesarskiej: rex imperator in regno suo (król jest cesarzem w swoim królestwie);
- Zjawisko nadawania monarchom tytułu cesarza miało charakter niemal powszechny (np. Anglia, Hiszpania,
Serbia, Bułgaria, Francja);
- Model króla-cesarza sprzyjał uzasadnieniu tendencji centralistycznych w stosunkach wewnętrznych;
- Anektowano następujące iura maiestatis:
I. Prawo króla-cesarza do tworzenia i nadzorowania urzędów.
II. Prawo do sprawowania najwyższego wymiaru sprawiedliwości.
III. Wyłączne prawo do prowadzenia wojny.
IV. Prawo do tworzenia prawa.
V. Prawo do fundowania uniwersytetów, znoszenia infamii, legitymowania dzieci nieślubnych itp.
- Całośd suwerennych praw króla jest niezbywalna, król jest  głową w ciele korony;
- Sięganie do tradycji, w szczególności do antycznej tradycji cesarskiej;
- W XIII i XIV w. odbudowa paostwa poczyniła dalsze postępy, umacniała się świadomośd narodowa i krzepło
poczucie patriotyzmu;
- W walce z ideą uniwersalizmu zrodziła się teoria regis exempti, która uzasadniała wyjęcie monarchy spod
władzy cesarskiej;
- Odrzucenie zwierzchności papieskiej, suwerenny monarcha podlega tylko Bogu, pochodzi od ludu i od Boga;
- Wyższośd monarchy nad papieżem, prawo do usuwania papieży z tronu;
- Zasługi prawa rzymskiego dla ugruntowania się ideologii monarchicznej  walka z anarchią, niezależnośd od
cesarstwa, umocnienie władzy sądowej króla;
- Pogląd o nieograniczonej władzy monarchy;
- Rozbudowany katalog moralnych cnót królewskich: dziedzicznośd tronu, niezbywalnośd domeny królewskiej.
7. ŚW.TOMASZ Z AKWINU (STR.59)
- Dominikanin z profesji, arystokrata z pochodzenia, gruntownie wykształcony, toczył zacięte spory z
awerroistami;
3
- Leon XIII w encylklice Aeterni Patris uznał jego filozofie za oficjalną naukę Kościoła Katolickiego;
- Najważniejsze dzieła: Suma teologiczna, Suma przeciw poganom, O władzy monarchów, komentarze do Polityki
Arystotelesa;
- Doktryna Tomasza charakteryzowała się sporym realizmem w wyciąganiu wniosków z jej analizy;
- Duża waga spraw doczesnych;
- Nie podzielał pesymistycznych ocen Augustyna odnoszących się do natury człowieka, odrzucał też tezę
papalistów, jakoby instytucje społeczne były z gruntu złe i zasługiwały a priori na potępienie;
- Twierdził, że między prawdami nauki a wiary nie powinno byd sprzeczności, nauka winna interesowad się przed
wszystkim tym, co służy umacnianiu wiary;
- Teologia nauką nauk;
- Przejął naukę Arystotelesa o człowieku jako istocie społecznej i politycznej;
- Boska jest jedynie sama zasada władzy, natomiast konkretny ustrój tworzą ludzie;
- Paostwo powinno tworzyd warunki potrzebne do zbawienia  pokój (pax) i porządek (ordo)  czyli hierarchiczna
struktura społeczeostwa oparta na nierówności;
- Społeczeostwo jest z natury zhierarchizowane, decyduje majątek.
Tomistyczny podział społeczeostwa
I. Optimates  połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie i duchowni i świeccy;
II. Populus honorabilis  ci, którzy nie są magnatami, ale posiadają majątek pozwalający żyd z cudzej
pracy;
III. Villis Populis  ci, którzy majątku nie posiadają.
- Utrzymanie prywatnej własności stanowi wyraz szacunku dla prawa natury i jest warunkiem niezbędnym życia
społecznego, należy rozróżnid posiadanie od użytkowania  właściciel powinien dzielid swe dobra z ubogimi;
- Filozofia św. Tomasza wyrażała w pewnym sensie demokratyczną wizję społeczeostwa oraz zrozumienie
potrzeb współczesnego rozwoju (godził się np. na uzyskanie zysku z handlu, byle ten był społecznie użyteczny);
- Dwie natury człowieka: ziemska (podległośd i posłuszeostwo wobec władzy świeckiej) i boska (podległośd Bogu,
a bezpośrednio władzy duchownej);
- Cele niebieskie są wyższe od doczesnych, są one ostateczne, podczas gdy pierwsze tylko cząstkowe;
- Bronił tradycyjnej formuły o podporządkowaniu paostwa kościołowi;
- Opowiadał się za rządem monarchicznym;
- Uważał, iż tyranem jest nie tylko osoba, która nielegalnie zdobywa władzę, ale również ta, która władzy z
le
używa;
- Tyrania karą za grzechy;
- Tylko władza duchowna może wystąpid z inicjatywą obalenia tyrana i wyłącznie w przypadku, kiedy narusza on
zasady prawa boskiego i naturalnego;
- Prymat Kościoła-papieża w paostwie (władza duchowną winna jednak zachowad wstrzemięz
liwośd i raczej
rzadko wkraczad w sprawy paostwa);
- Propagował walkę z heretykami i wolnomyślicielami, uzasadniał działalnośd inkwizycji i politykę bicza bożego w
stosunku do kacerzy.
Tomistyczna koncepcja prawa:
- Najwyższym prawem jest prawo wieczne (lex aeterna)  wyraża ono reguły, wedle których Bóg rządzi światem;
jego odbiciem w umyśle ludzkim jest prawo natury (lex naturalis);
- Naturalne jest dążenie człowieka do dobra;
- Prawo ludzkie (lex humana) jest stanowione przez kompetentną władzę paostwową, która ustala, jakie nakazy i
zakazy prawa naturalnego stosowad w praktyce;
- Zachowanie człowieka określa także prawo pozytywne (lex divina)  treści tego prawa są zawarte w Piśmie
Świętym i nauczaniu Kościoła.
4
ODRODZENIE
8. MACHIAVELII (STR.72)
- Pochodził z szlachetnego rodu, od pokoleo związany z Florencją i wielce dla republiki zasłużony, prawnik z
wykształcenia, odbywał liczne podróże dyplomatyczne;
- Dzieła: O sztuce wojennej, Historia Florencji, Książę;
- Empiryzm podstawą wnioskowania, naga rzeczywistośd stanowi punkt wyjścia formułowania praw ogólnych;
- Wszechświat jest odwieczną harmonią, dobro i zło się równoważą;
- Teoria cyklicznego rozwoju paostw, jego wzlotów i upadków;
- Zachowanie człowiek poddane jest dwóm zasadom: fortunie (los, przeznaczenie) i virtu (przedsiębiorczośd
człowieka, jego zdolnośd rozumowania i przewidywania, energii i aktywności);
- Życia sprzyja śmiałym, wybitni i aktywni mogą ograniczyd pole penetracji fortuny;
- Ludzie z natury są bardziej skłonni do złego, do uszlachetnienia natury człowieka potrzebna jest zatem presja:
głód uczy ludzi pracowitości, prawo zaś  dobrego postępowania;
- Myśliciela interesowały przed wszystkim procesy powstawania nowych paostw: tęsknił za silnym paostwem;
- Silna władza absolutna monarchy (księcia);
- W polityce nie ma moralności, liczy się skutecznośd;
- Okrucieostwo księcia we właściwych rozmiarach i właściwym czasie jest cnotą;
- Władca powinien też zachowad co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności, łamiąc je
wszakże w razie potrzeby;
- Siłę i terror można i trzeba umiejętnie łączyd z podstępem i zdradą;
- Polityczny przywódca musi byd realistą;
- Jest bezwzględny, ale tępi tylko tych, którzy spiskują przecie władzy, unika totalnego terror, jest protektorem
ludu, dąży do zrównoważenia sił społecznych;
- Doceniał społeczną funkcję religii, która winna byd religią paostwową, obywatelską, ma za zadanie kształtowad
cnoty obywatelskie, uczyd służby dla paostwa i jego władcy;
- Dyktatura jest jedynie formą przejściową, po ustabilizowaniu się paostwa należy wprowadzid republikę;
- Republika gwarantuje trwałośd ustroju i lepiej chroni własnośd;
- Krytyka ludowładztwa, rządzid powinno bogate i średnie mieszczaostwo;
- Gwarancją trwałości i rządności republiki miały byd prawo i silna armia, jedyny ustawodawca to paostwo, ale za
paostwem i na straży prawa musi stad siła;
- Krytykował wojska najemne, najlepsza jest armia narodowa, złożona z własnych obywateli.
9. BODIN (STR. 77)
- Wybitny humanista i prawnik, twórca teorii suwerenności władzy paostwowej, brał udział w Stanach
Generalnych, występował w obronie tolerancji religijnej,
- Za punkt wyjścia badao przyjmował doświadczenie, uchodzi za pioniera historii paostwa i prawa jako nauki;
- Jako pierwszy na szeroką skalę zastosował metodą historyczną w badaniach nad prawem, a także metodę
prawno-porównawczą;
- Podstawowym elementem w obrazie doktryny Bodina jest paostwo, musi ono respektowad prawo boże i
naturalne, jest organizacją publiczną, na jego czele stoi suwerenny władca;
- Suwerennośd stanowi konstytutywną cechę władzy paostwowej, zapewnia absolutną niezależnośd od
kogokolwiek z zewnątrz oraz niezawisłośd od poddanych; s. jest niepodzielna, dlatego należy odrzucid wszelkie
teorie o mieszanej formie rządu;
- Preferował monarchię;
- Moc tworzenia i znoszenia prawa należy do paostwa;
- Prawo jest rozkazem suwerena (prepozytywistyczna teoria), musi jednak byd sprawiedliwe;
- Prawe rządzenie to stanowienie takiego prawa, które jest zgodne z prawem bożym i naturalnym;
- Podkreślał ideę nietykalności własności, własnośd wynika z praw wyższych i jest ostoją wszelkiego porządku;
5
- Król powinien udzielad poparcia inicjatywom, mającym na celu rozwój bogactwa, powinien stwarzad atmosferę
sprzyjającą bezpieczeostwu i pewności obrotu;
- Wszyscy są naturalnymi poddanymi, gdyż wszyscy są jednakowo winni królowi posłuszeostwo, przywileje
stanowe oczywiści różnicują ludzi, ale przywileje są w ręku suwerena, który może je w każdej chwili cofnąd;
- Obowiązek posłuszeostwa wobec monarchy nie zna granic, lud może stawiad tylko bierny opór (np. Urzędnik
może poddad się dymisji)  legalny władca nie może byd bowiem tyranem swoich poddanych;
- Suwerennośd władzy jest niepodzielna i zupełna także na zewnątrz paostw, nie może ona np. uznawad
zwierzchności papieża;
- Kościół może byd wykorzystywany jedynie w służbie paostwu np. kształtując miłośd i szacunek do suwerena.
10. REFORMACJA (STR. 81)
- Wyrażała protest przeciw materialnej i politycznej potędze kościoła.
Marcin Luter
- Syn chłopa i zakonnik augustiaoski, prof. Uniwersytetu w Wittenberdze, ogłosił 95 tez przeciwko sprzedaży
odpustów, dał tym samym sygnał do rozpoczęcia reformacji, w 1520 roku publicznie spalił potępiającą go bullę
papieską Leona X, wydał szereg pism polemicznych przeciw papieżowi i Kościołowi Katolickiemu, opracował
niemiecki przekład Biblii, zrzucił habit zakonny i ożenił się z byłą zakonnicą;
- Nawiązania do augustianizmu  teza o całkowitym upadku natury ludzkiej, człowiek może zbliżyd się do Boga
jedynie przez wiarę i uświadomienie sobie swojej własnej nicości, wierny nie potrzebuje do tego żadnych
pośredników ani księdza, ani papieża; teza o kościele jako niewidzialnym związku wiernych, którego głową jest
Chrystus, a wszyscy wyznawcy są równi;
- Głosił nawrót do pierwotnego chrześcijaostwa, wolnego od takich autorytetów jak tradycja i nauka ojców
Kościoła, orzeczenia papieży i soborów;
- Potępiał celibat, z sakramentów uznawał jedynie chrzest i komunię;
- Odrzucał wszelkie widzialne przejawy kultu tj. Czczenie obrazów, relikwii, pielgrzymki, procesje, kult świętych;
- Zastąpił łacinę językiem narodowym;
- Wprowadził do szkół podstawowych i uniwersytetów naukę katechizmu;
- Głosił, że głos Boga tkwi w Piśmie Św.
- Jako pierwszy przełożył Biblię na język niemiecki, ale zaszedł sobie wyłączne prawo do jej interpretacji;
- Zbliżył Kościół do paostwa, uznał pełną suwerennośd władzy paostwowej;
- Paostwo nie może niczego zrobid dla zbawienia, ale ma możliwości by powstrzymad ludzi od upadku  potrzeba
surowego paostwa, w absolutnym władcą na czele;
- Nawet przeciwko tyranowi nie ma prawa oporu, obowiązek posłuszeostwa jest u Lutra totalny;
- Książę jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary  karze głosicieli zgubnych doktryn, naucza
zasad wiary, reguluje liturgię i ceremoniał, czuwa na kształceniem kadry pastorów.
Jean Calvin
- Prawnik I teolog, opowiedział się po stronie ruchu reformacyjnego pod wpływem lektury pism Lutra, związany
ze Szwajcarią, był przywódcą genewskiego zboru i szefem rady miejskiej  rządził republiką metodami
absolutystycznymi;
- Zasady swej doktryny zawarł w traktacie Urządzeni wiary chrześcijaoskiej;
- W teologii politycznej Kalwina sąsiadowały ze soną wątki zaczerpnięte z augustianizmu, nauki Lutra oraz
ideologa reformacji zurychskiej  Ulryka Zwingliego;
- Natura człowieka jest z natury zła;
- Doktryna predestynacji: Ludzie zostają potępieni, nie dlatego, że grzeszą ale grzeszą dlatego, że zostali
potępieni;
- Człowiek jest zdany na łaskę i bezwzględnie podporządkowany Bogu, który jest suwerenem i osobiście prowadzi
rękę rządzącym  absolutyzm władzy jest absolutyzmem Boga;
- Boskie jest paostwo, absolutna jest władza jego sterników;
6
- Wystąpienie przeciwko władzy, która pochodzi bezpośrednio od stwórcy to świętokradztwo;
- Niechętny strukturze monarchicznej, najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna;
- Odrzucał luteraoską ideę kierowania sprawami religii przez organa paostwowe, Kościół kalwioski jest widzialny
jest organicznie związany z aparatem władzy, prawowierny pastor łączy w sobie godnośd duchowną i świecką;
- Podporządkował władzę świecką Kościołowi - sklerykalizowane paostwo utrzymywało wiarę chrześcijaoską
przez dobre prawa, statuty i kary, pilnowało czystości i wiary, tępiło  katolickie bałwochwalstwo . Wespół z
konsystorzem badało, czy obywatele chodzą na nabożeostwa, dochowują małżeoskiej wierności, wychowują w
duchu wiary swoje potomstwo; pilnowało też surowości obyczajów. Wykroczenia przeciwko dekalogowi
pociągały za sobą kary kościelne, ale zarazem i surowe sankcje prawne, aż do kary śmierci włącznie.
- Brak tolerancji;
- Kalwinizm reprezentował również postępowe wartości. Rehabilitował pracę i zysk z kapitału, bronił kredytu i
zasad pewności pieniężnego obrotu; głosił zasadę surowości, ale i jednolitości norm prawa paostwowego.
11. UTOPIA RENESANSOWA: TOMASZ MORUS (STR.86)
- Największe dzieło: Utopia;
- Mieszczanin, porzucił zawód adwokata na rzecz polityki, członek parlamentu, zastępca szeryfa Londynu, pełnił
funkcję Lorda Kanclerza Anglii;
- Poddał surowej krytyce stosunki angielskie, pisał, że monarchowie są tyranami, uciskają lud podatkami, gwałcą
prawa, prowadzą wyniszczające kraj wojny;
- Podstawą zła jest istnienie prywatnej własności;
- Krytykował rozwój przemysłu i wymiany towarowej, wiążąc powszechny dobrobyt z produkcją rolną i
rzemieślniczą;
- Niepokoił go upadek morale w społeczeostwie;
- Ustrój wyspy Utopii nie znał własności prywatnej. Ziemia, domy, warsztaty należały do paostwa. Ludnośd żyła w
równości i harmonii. Obca jej była wszelka niesprawiedliwośd. Sześciogodzinny dzieo pracy wystarczał dla
zaspokojenia materialnych potrzeb wszystkich, gdyż powszechny obowiązek rzetelnej pracy umożliwiał znaczny
wzrost produkcji. Wolny czas poświęcają Utopianie nauce; jej rezultat wcielają potem do praktyki. Komunizm
mieszkaoców wyspy zakłada rygorystyczne przestrzegania zasad równości. Utopianie jednakowo się ubierają,
wspólnie spożywają posiłki. Nie znają też pieniędzy, bo wszystkie ich  umiarkowane zresztą  potrzeby
zaspokajane są posiłki. Nie znają też pieniędzy, bo wszystkie ich  umiarkowane zresztą  potrzeby zaspokajane
są przez paostwo. To gwarantuje wysoki poziom moralny mieszkaoców. W razie potrzeby stosuje ono represje,
skazując np. nazbyt żądnych bogactw na niewolę. Utopia zna niewolników, nie stanowią oni jednak naturalnej i
stabilnej grupy społecznej; rekrutują się z przestępców oraz jeoców wojennych i predestynowani są do
wykonywania prac przykrych i ciężkich.
- Ustrój polityczny Utopii jest hierarchiczny, chod zarazem demokratyczny. Każde 30 rodzin (rodzime więzi są
podstawową komórką społeczną) wybiera corocznie swoich urzędników (filarchów), co z kolei wyłaniają spośród
siebie swych szefów (protofilarchów). Na czele stoi książę wybierany spośród czterech kandydatów wysuniętych
przez lud na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów. Książę ma władze dożywotnią, ale w razie skłonności do
tyranii może byd usunięty. Należą do niego: kierowanie robotami publicznymi oraz polityka zagraniczna .
Główną zasadą tej ostatniej jest dążenie do utrzymywania równowagi politycznej na pobliskim kontynencie.
Utopia jest jednak paostwem praworządnym; prawa są  inaczej niż w Anglii  proste i nieliczne.
12. POLSKI RENESANS (STR. 88)
Ideologia wzmocnienia władzy królewskiej
- Jan Ostronóg - wybitny humanista, autor Memoriału o poprawie Rzeczypospolitej. Traktował króla jako twórcę
prawa, żądał współpracy sejmu z monarchą, podkreślał suwerennośd króla w polityce zagranicznej, występował
przeciw uznaniu zależności od papiestwa, sprzeciwiał się wysyłaniu annat do Rzymu.
- Kallimach  emigrant włoski, sekretarz królewski. Domagał się zniesienia przywilejów szlacheckich i kościelnych,
rozbudowy skarbu królewskiego oraz silnego rządu z królem w roli głównej.
Program egzekucji praw
- Średnioszlachecki program z połowy XVI w.
7
- A
ączył w całośd dwa hasła: nihil novi (nic nowego bez nas, czyli udział w stanowieniu prawa) z hasłem silnego
rządu;
- Król nie jest zwierzchnikiem paostwa, jest głową w ciele Królestwa  nie może stanowid bez stanów
sejmujących, tj. bez senatorów i posłów;
- Ustrój mieszany:
a) Król uosabia monarchia
b) Senat  arystokrację
c) Izba poselska  demokrację; jest to najważniejszy stan, skupiający posiadającą szlachtę, jest
pośrednikiem między królem a senatorami, ma pełną legitymację do trzymania pełni władzy.
- Program egzekucyjny był programem zarówno antykrólewskim jak antymagnackim  domagał się egzekucji
dóbr (królewszczyzn) występował przeciw przywilejom magnaterii, ograniczeniem praw obcych, domagano się
również reformy urzędów,
- Treści antyklerykalne  opodatkowanie duchowieostwa, sekularyzacja dóbr kościelnych, ograniczenia
właściwości sądów duchownych, niezależnośd od papiestwa, poddanie kleru władzy paostwowej;
- Manifestowanie wspólnoty interesów całego stanu szlacheckiego  zaostrzenie reżimu poddaostwa chłopów,
dyskryminacja mieszczaostwa.
Frycz Modrzewski
- Najwybitniejsza postad polskiego odrodzenia, sekretarz królewski, współpracował z ruchem egzekucyjnym,
autor dzieła O poprawie Rzeczypospolitej;
- Idea złagodzenia przedziałów stanowych, demokratyzacji ustroju paostwa, reform kościoła;
- Program mocno osadzony w politycznej rzeczywistości, niepozbawiony szans realizacji;
- Ostra, wnikliwa krytyka stosunków społecznych kraju  obrona chłopów (protest przecie nadmiernej
paoszczyz
nie, ochrona prawna chłopa) oraz mieszczan (miejsca w sejmie, równouprawnienie wyznaniowe);
- Wzmocnienie władzy króla, sternika paostwa, arbitra w sporach pomiędzy stanami, strażnika politycznej
równowagi,; do monarchy miał należed decydujący udział w tworzeniu prawa (razem ze specjalnym organem
złożonym z uczonych i filozofów);
- Domagał się kodyfikacji praw, żądał praw jasnych i humanitarnych; podstawą prawa polskiego miało byd prawo
rzymskie;
- Żądał demokratyzacji kościoła  wypełnienia jego działalności treściami narodowymi, myślał o wybieralności
biskupów, dopuszczaniu nie-szlachty do dostojeostw kościelnych;
- Niezależnośd Polski w stosunkach międzynarodowych, potępienie wojny.
Nurt regalistyczno-senacki
- Krzysztof Warszewicki  postulował wzmocnienie władzy królewskiej, przywrócenie świetności miastom, sojusz
króla z możnymi.
- Piotr Skarga - potępienie wolności szlacheckiej  z
ródła anarchii, reform w duchu centralizmu i absolutyzmu,
niesienie izby poselskiej w sejmie, władza króla i senatu, zgniecenie reformacji i nietolerancji religijnej.
Ideologia demokracji szlacheckiej: Orzechowski.
- Polska jest domeną szlachty, władza pozostaje w jej ręku, natomiast nie-szlachta to słudzy paostwa;
- Król jest stróżem przywilejów;
- Zwierzchnikiem jest najwyższy kapłan  prymas, który pełni funkcję szafarza godności monarszej, w skali
zewnętrznej zaś papież, jako kurator Rzeczypospolitej;
- Paostwo polskie powstało dla umocnienia i obrony katolicyzmu, stąd przewodnia w nim rola kleru;
- Bezkompromisowa walka z różnowierstwem;
- Władzę tyrana  bezbożnika Kościół może pozbawid Korony.
8
WIEK XVII
13. ABSOLUTYZM KLASYCZNY (STR.97)
- Ojczyzną absolutyzmu w ustroju Europy XVII w była Francja.
- Armand Richelieu
- Urodzony w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej, biskup (20 lat), przedstawiciel kleru w Stanach Generalnych,
sekretarz stanu do spraw polityki zagranicznej, następnie kardynał i przewodniczący Rady Królewskiej;
- Do kooca życia kierował polityką paostwa, był mistrzem propagandy politycznej, zasady absolutystycznej
polityki zawarł w książce Testament polityczny;
- Paostwo pojęciem nadrzędnym;
- polityka etatyzmu, rozumianego jako silny rząd wielkiej Francji; ułatwiała rozmiękczanie i likwidowanie
solidarności uznanych za szkodliwe: rodzinnych, klasowych, feudalnych, protestanckich, łamała też zwyczaje
anarchiczne (np. szlachecką manię pojedynków); respektowała wolnośd wewnętrzną;
- Nie znał litości dla wrogów tronu;
- Uznawał sprzedawalnośd urzędów za gwarancję lojalności;
- Bezwzględnośd króla;
- Rozbudowa etykiety i świetności dworu;
- rozwój armii i floty.
Ludwik XIV
- Pełnia władzy monarszej, nieskrępowanej przez stany, prawo, Kościół;
- Wróg zgromadzeo przedstawicielskich, tępił wszelkie idee i instytucje;
- Król miał prawo dysponowad życiem poddanych;
- Monarcha powinien kierowad paostwem boskiego ładu w kosmosie, boski charakter nadano zasadzie
następstwa;
- Król symbolem rozumu, władza monarchy jest podległa tylko Bogu i rozumowi;
- Paostwo to ja, on i tylko on rozstrzyga o tym, co jest racją stanu, a co nie;
- Celem paostwa jest między innymi szczęście poddanych;
- Monarcha stoi ponad prawem; jest odpowiedzialny tylko przed stwórcą (Król może wszystko, czego chce, ale
powinien chcied tego, co jest słuszne);
- Problem jednostki nie przedstawiał się w doktrynie jasno, jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi
kolizja z władzą;
- Wentylem bezpieczeostwa, zapewniającym egzekwowanie królewskich praw, było doskonalenie teorii policji;
- Dodatkowym elementem absolutyzmu pozostawał liturgiczny kult;
- Doktryna absolutyzmu monarchy pozostała oficjalną doktryną paostwową aż do wybuchu wielkiej rewolucji.
14. DOKTRYNA PRAWA NATURY - H. GROTIUS (STR.102)
- Wiek XVII nadał refleksji o prawie natury charakter rozważao racjonalistycznych, twórcą i jednym z
najgłośniejszych przedstawicieli siedemnastowiecznej szkoły prawa natury był Hugo Grocjusz;
- Grotius pochodził z bogatej szlacheckiej rodziny, był oficjalnym historykiem Stanów Niderlandzkich i zasiadał w
Stanach Generalnych, był doradcą dworu francuskiego, pełnił funkcję w dyplomacji szwedzkiej; dzieła Wolnośd
mórz oraz O prawie wojny i pokoju (bestsellery);
- Pozostawał pod wrażeniem dynamicznego postępu nauk, szczególnie matematyki;
- Myśl Grocjusza wiodła ku  religii naturalnej  postawienie rozumu ponad waśnie wyznaniowe, miała zbliżad
różniących się wierze; wyciągnięto wniosek, że uwolnione od teologii i religijnego mistycyzmu prawo natury
może dobrze służyd interesom mieszczaostwa;
- Prawo natury jest racjonalistyczne;
9
- Nakazy i zakazy prawa natury wynikającą stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie,
dlatego, że takie ogłosił Bóg w objawieniu  należy więc badad społeczną naturę człowieka;
- Człowiek ma naturalny popęd do łączenia się z innymi ludz
mi, posiada również rozeznanie społecznych
wartości, które pozwala mu ocenid, jakie działania zgadzają się z jego społeczną naturą;
- Do fundamentalnych zasad prawa natury zaliczał: nienaruszalnośd własności, wynagradzanie szkód,
dotrzymywanie umów oraz obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa;
- Wolnośd mórz, potrzeba stabilnych stosunków międzynarodowych;
- Wprowadził pojęcie wojny sprawiedliwej  wojnę można sprawiedliwie prowadzid tylko w obronie zagrożonych
praw natury; opowiadał się za humanizacją wojny; głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników,
oszczędzania kobiet i dzieci;
- Godził się z istnieniem niewolnictwa, kategorycznie protestował przeciwko zasadzie równouprawnienia w
społeczności międzynarodowej;
- Widział w paostwie dzieło kontraktu, dowodził, że jeżeli ludzie w umowie tworzącej paostwo przekazali
jednostce pełnię władzy, to absolutyzm jest formą legalną, a społeczeostwo jest zobowiązane dotrzymad
warunków umowy;
- Filozof sympatyzował z władzą absolutną.
15. T.HOBBES (STR.106)
- Wybitny filozof i teoretyk paostwa, żył i tworzył w czasie rewolucji angielskiej, zachowywał dystans wobec
toczących się na jego oczach sporów ideowych, mimo, iż przez całe jego pisarstwo przewijały się sympatie
monarchiczne;
- Dzieła: Podstawy prawa naturalnego i polityki, O ciele, O człowieku;
- Racjonalizm, opierał się na przekonaniu, że świat jest gigantycznym przyrodniczym mechanizmem, którego
najprostszym elementem jest człowiek; uważał, że metody badania przyrody mogą byd z powodzeniem
zastosowane w analizach zjawisk społecznych;
- Rewolucja przerażała go; powrót do absolutyzmu zdawał się symbolizowad pokój i bezpieczeostwo;
- Lewiatan  traktat będący jedną z ostatnich w literaturze mieszczaoskiej pochwał absolutyzmu;
- Człowiek to istota rządzona przez namiętności, jest z natury egoistą, każdy chce mied więcej dóbr, więcej
władzy, więcej wszystkiego;
- Cechę stanu naturalnego, kiedy życie ludzkie było samotne, biedne, zwierzęce i krótkie, stanowiła wojna
wszystkich ze wszystkimi;
- Człowiek, jest jednak nie tylko niewolnikiem własnych namiętności, jest istotą rozumną, co różni go od
zwierząt, posiada instynkt samozachowawczy; kierowanie się tymi zasadami było jednak niemożliwe, dopóki
trwał stan wojny;
- Ludzie w koocu odnieśli zwycięstwo nad swymi namiętnościami, przez czynny akt woli, czyli umowę społeczną;
była to umowa każdego z każdym, ludzie umówili się między sobą, co do przekazania prawa rządzenia sobą
pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo;
- Paostwo  wielkie ciało na kształt biblijnego Lewiatana  wchłonęło w siebie jednostki; wraz z powstaniem
paostwa ustała naturalna wolnośd ludzi: rozpoczęli oni życie społeczne, pojawiły się prawo, własnośd, a także
nowe reguły ochrony życia i aktywności ludzkiej;
- Paostwo-Lewiatan jest absolutnym władcą jednostki, suweren otrzymał pełną władzę w darze od ludzi;
- Poddani nie mogą zmienid treści umowy, w której zrzekli się naturalnej wolności w całości i nieodwracalnie;
- Prawa władcy-suwerena są niepodzielne, nie może on ich tracid, ani nawet komukolwiek przekazywad, tylko
władca decyduje o polityce, reprezentuje swoich poddanych, zaś wszelkie korporacje, z parlamentem włącznie
są mu podległe; rozciąga również swą władzę na Kościół i jego urzędników (religia jest potrzeba, bo uczy pokory
i posłuszeostwa);
- Absolutyzm jest wyrazem woli ludzi i wynika z przesłanek racjonalnych, tylko on może skutecznie rządzid
ludz
mi, którzy są egoistami; każde osłabienie władzy sprowadza na paostwo chorobę, która może zakooczyd się
śmiertelnie;
10
- Absolutystyczne paostwo było synonimem sprawiedliwości, miało gwarantowad ład i bezpieczeostwo  tylko w
takim warunkach może rozwijad się ekonomia; miało byd stróżem własności i podmiotem gospodarczym
obrotu;
- Mądry władca nigdy nie będzie tyranem, zawsze pozostawi poddanym margines swobody, umożliwi
zdobywanie wiedzy, pozwoli się bogacid itp.
- Posłuszeostwo wobec władzy ustaje wówczas, gdy władca traci zdolnośd realizowania podstawowego celu, dla
którego została zawarta umowa społeczna, mianowicie zapewnienia bezpieczeostwo poddanych.
16. LOCKE (STR.110)
- Filozof, pisarz polityczny, jeden z ojców liberalizmu i teoretyk utylitaryzmu, pochodził z rodziny kupców i
uczonych; najważniejsze dzieła: List o tolerancji oraz Dwa traktaty o rządzie;
- Kult empirycznego dociekania jako fundamentu kształtowania się ludzkich idei; a także niewolna od aprioryzmu
analiza stanu przedpaostwowego; polemizując z Thomasem Hobbesem utrzymywał, że była to pomyślna epoka,
w której ludzie żyli w wolności i równości, nie byli jeszcze zdemoralizowani, nie byli niewolnikami własnych
namiętności, przeciwnie pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury,
dzięki rozumowi poznał prawo, o którym wiedział, że obowiązuje wszystkich jednakowo  prawo było związane
z naturą człowieka: człowiek rodził się z nim, otrzymał je od natury w postaci praw podmiotowych;
- Świat natury według Locka nie był zły, panował w nim odwieczny system moralny, który miał chronid jednostkę
przed złem;
- Nadużywanie prawa natury groziło zamętem i nieładem, koniecznośd karania przestępców stanowiła
najważniejszą przesłanką do ustanowienia władzy paostwowej;
- Paostwo powstało w drodze umowy, która składała się z dwóch aktów, najpierw jednostki umawiały się ze
sobą, powołując społeczeostwo, potem umowa społeczeostwa z władzą stworzyła rząd, czyli paostwo 
znaczyło to, że ewentualne zerwanie umowy z władzą nie niweczyło samego społeczeostwa;
- Umowa zawarta z przesłanek utylitarystycznych  jako, że ludzie zrezygnowali ze stanu natury w celu
wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolości i mienia  umocniła ich prawa. Ludzie oddali władzy
paostwowej tylko prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Dzięki niej człowiek uzyskał prawo do skuteczniejszej
ochrony najważniejszego z naturalnych praw: prawa do własności;
- Utylitaryzm prowadził Locka do sformułowania podstawowych idei liberalizmu  do zasady indywidualizmu
oraz tzw. leseferyzmu, czyli wolności jednostki od paostwa;
- Ograniczył funkcję paostwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli, zakazywał wkraczad władzy do sfery
produkcji, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego;
- Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeo, korporacji, spółek i przedsiębiorstw;
- Formułował idę szacunku dla władzy paostwowej, reprezentującej interes bogatych; Ne wykluczał oporu
przecie władzy, ale traktował je jako zło ostateczne;
- Wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza była podzielona, najrozsądniej na:
władzę ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) oraz federacyjną, obejmującą
politykę zagraniczną; trzeba pilnowad żeby nie połączyd władzy stanowiącej prawo z władzą wykonawczą;
- Parlament powinien reprezentowad najszersze kręgi obywateli, wybory miały opierad się na cenzusie
majątkowym (równośd ludzi odnosiła się tylko do praw naturalnych, nie zaś do sfery prawa prywatnego); p.
powinien podejmowad decyzję większością głosów;
- Troszczył się o równowagę polityczną w paostwie: dwuizbowy parlament (Izba Lordów i Gmin) reprezentował
interes dwóch czołowych sił społeczeostwa angielskiego: burżuazji i kapitalistycznego ziemiaostwa oraz
arystokracji i szlachty.
11
OŚWIECENIE
17. ABSOLUTYZM OŚWIECONY (STR. 119)
- Przejął liczne wątki filozofii oświecenia, nawiązywał do doktryny prawa natury, wykorzystywał hasła
utylitaryzmu, sięgał do argumentów racjonalistycznych;
- Monarcha nie mówił już o sobie  paostwo to ja , lecz  jestem pierwszym sługą/urzędnikiem paostwa ;
- Władca nie chełpił się boskością swej władzy, jego zwierzchnośd wypływała z przesłanek racjonalnych;
- Oświecony król to szafarz i organizator szczęścia poddanych;
- Skoro jest urzędnikiem i sługą swego ludu musi rządzid sam, łączy w swej osobie agendy ministra
sprawiedliwości, wojny, finansów  zajmuje się wszystkim, co dotyczy życia paostwowego;
- Chętnie manifestował swą nowoczesnośd, czytał klasyków literatury, był mecenasem sztuki, przyjacielem i
protektorem filozofów; deklarował tolerancję i humanitaryzm;
- Odrzucał tradycyjny ceremoniał adorowania władców, ukształtowany za Ludwika XIV, jego etykietą była asceza i
prostota życia;
- Oświecony monarcha jest ojcem narodu, dba o bezpieczeostwo i pokój, troszczy się o gospodarczy rozwój,
popiera handel i strzeż własności swych poddanych;
- Władza króla nie zna granic;
- Monarcha gotów jest akceptowad liberalizm gospodarczy, natomiast wyklucza wolnośd w sferze polityki;
- Oświecony absolutyzm przyniósł szereg zmian, m.in. wielkie kodyfikacje prawa karnego, postęp filozofii prawa,
rozwój humanitaryzmu prawniczego;
- Odejście od ostentacyjnego jedynowładztwa, gotowośd do kompromisów, współpracy z bogatym
mieszczaostwem i pomniejszymi grupami stanu trzeciego;
- Umożliwiał ewolucyjną drogę do kapitalizmu.
18. MONTESKUSZ (STR.124)
- Francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny, przeciwnik despotyzmu, twórca idei monarchii konstytucyjnej i
liberalizmu arystokratycznego;
- Główne dzieła Monteskiusza: Listy Perskie, Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymu oraz O duchu
praw to bestsellery;
- Głęboki relatywizm Monteskiusza  wyrażał przekonanie, że życie społeczne powinien przenikad duch praw 
polega on na różnych stosunkach, jakie prawa mogą międ z różnymi rzeczami, jest on różny u różnych narodów,
zależy od położenia geograficznego kraju, klimatu, warunków życia mieszkaoców, liczby ludności, jej obyczajów,
poziomu gospodarki i kultury, także od religii i tradycji;
- Zasady prawa muszą byd zróżnicowane muszą uwzględniad warunki życia ludzi i okoliczności;
- Przyjmował historyczną zmiennośd zjawisk, podkreślał ich wzajemną współzależnośd, wymieniał prawa, które
tymi zjawiskami rządzą; nie jednostki są twórcami historii  dziejowy proces to wypadkowa czynników natury
fizycznej tj. klimat, środowisko, ekonomika  oraz natury moralnej;
- Relatywnośd zjawisk wyklucza ustroje idealne;
- Istotą paostw musi byd polityczna wolnośd obywateli  polega ona na tym, że czyni się, co powinno chcied;
wolnośd to czynienie wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają;
- Prawo musi byd wypełnione duchem umiarkowania, nawiązującym do arystotelesowskiej zasady złotego
środka; niewskazany jest nadmiar formalizmu, bo w nim gubi się sens prawa; należy też wystrzegad się równych
praw;
- Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych:
12
 Natura rządu (określa Zasada rządu (czyli Wnioski
istotę paostwa) to co określa jego
działanie)
Struktura mało realna, zakłada równośd praw (która
DEMOKRACJA WA
ADZA NALEŻY DO CNOTA I nie istnieje), dopuszczenie do urzędów biedaków jest
LUDU SKROMNOŚD lekkomyślne i nieroztropne.
REPUBLIKA
Słabością tego rządu jest to, że daje się urzeczywistnid
ARYSTOKRACJA WA
ADZA NALEŻY DO UMIARKOWANIE tylko w małych paostwach, wymaga bardzo wysokiego
JEGO CZ
ŚCI poziomu moralnego od elity.
Jest najlepszym ustrojem, jest synonimem
umiarkowania, a w konsekwencji  miarą wolności i
praworządności. W monarchi w sposób najbardziej
MONARCHIA RZ
DY ZGODNE Z HONOR naturalny i racjonalny jedna władza powściąga drugą.
PRAWEM Monarcha umożliwia respektowanie praw stanowych
szlachty, duchowieostwa i miast, tamą despotyzmu
jest parlament, monarcha dzięki zasadzie honoru
najlepiej strzeże interesów narodowych.
PRAWEM JEST Ustrój lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku
DESPOCJA ARBITRALNE RZ
DY WOLA SUWERENA, poddanych, ich ciemnoty i nietolerancji, nie ma w nim
JEDNOSTKI A ZASAD
miejsca na polityczną wolnośd. Ustrój ten trzeba
DZIAA
ANIA zwalczad.
PRAOSTWA STRACH
Konstrukcja podziału władzy
- istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa. W
paostwie, w którym ma byd zapewniona wolnośd polityczna, władze te powinny byd rozdzielone. Władza
prawodawcza powinna byd zatem powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeostwa.
Parlament miał wyręczad lud w stanowieniu prawa, bo we współczesnych wielkich paostwach jest zgoła
niemożliwością by lud sprawowad mógł tę władzę osobiście. Władza wykonawcza miała należed do monarchy,
który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Wreszcie władzę sądową miały
sprawowad wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Te trzy władze miały byd i rozdzielone i
stopione ze sobą. Istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i
hamowaniu, tak by jedna władza nie mogła stanąd nad drugą. Przewidywał więc Monteskiusz zarówno hamulce
wewnątrz poszczególnych władz, jak i hamulce pomiędzy nimi.
- Dwuizbowy parlament: Izba niższa (ludowa) mieli ją wybierad  w wyborach cenzusowych  wszyscy, natomiast
izba wyższa miała byd dziedziczna i reprezentowad ludzi wyróżniających się rodem, bogactwem i cnotami;
- Monarcha miał prawo zwoływania i odraczania posiedzeo parlamentu, mógł także odmówid zatwierdzenia
ustawy, która godziła we władzę wykonawczą;
- Krótkie kadencje izby niższej;
- Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru
sprawiedliwości, sądy są tylko ustami ustawy;
- Monteskiusz dokonał też sformułowania klasycznych zasad liberalizmu arystokratycznego: akceptował
przywileje, rangi, szarże a nawet szlachectwo rodowe, podkreślał zasadę nierówności wobec prawa, wybraniał
się jednak przez uznawaniem kryterium majątkowego, jako jedynym kryterium podziałów społecznych.
19. ROUSSEAU (STR. 135)
- Filozof i pisarz polityczny, był jednym z najwybitniejszych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych pisarzy
politycznych XVIII w., syn genewskiego zegarmistrza, samouk, podstawowym dziełem Rousseau była Umowa
społeczna;
- Badał człowieka niespaczonego przez cywilizację;
- Stan natury  był stanem pokoju i harmonii: nie było w nim pychy;
- Do łączenia się z innymi skłoniły go klęski elementarne; rodzina poszerzyła krąg ludzkich namiętności i
skomplikowała je; zrodziła uczucie miłości, próżności i zawiści; dalszy rozwój cywilizacji stanowił zapowiedz

przyszłych nieszczęśd;
13
- Własnośd dała początek pierwszej epoce nierówności, czyli podziałowi na bogatych i biednych, otworzyła drogę
konfliktom i najstraszliwszemu stanowi wojny, sprawiły, że siły wszystkich zespoliły się w jedną polityczną
władzę  paostwo;
- Paostwo było rezultatem paktu z inicjatywy bogatych: I etap  zawarcie paktu poddania  powstała społecznośd
polityczna, 2 etap  powołał do życia władzę wykonawczą; efektem tych paktów był upadek ludzkości
(najwyższy stopieo nierówności  niewolnictwo, najbardziej niesprawiedliwy ustrój  despocja);
- Umowa społeczna  konstrukcja idealna, wzorzec prawidłowo zorganizowanego społeczeostwa i paostwa;
miała stad się podstawą prawdziwej wolności,
- Umowa przetworzyła naturalną wolnośd wszystkich w wolnośd cywilizowaną, człowiek oddał wszystkie swoje
przywileje i dobra, ale otrzymał wolnośd z powrotem postaci chronionej przez prawo;
- Paostwo nie jest instytucją złą, a jednostka może w nim zachowad swą wolnośd, a nawet ją rozwinąd;
- Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu;
- Rousseau tęsknił za demokracją bezpośrednią;
- Zaproponował pojęcie woli powszechnej  interesu powszechnego, ogólnego kierunku aktywności
suwerennego ludu; Był sympatykiem polskiego liberum veto;
- Cechą suwerennego ludu jest wyłącznośd prawodawcza; prawo powinno uwzględniad okoliczności w jakich żyje
lud;
- Zadaniem ludu jest też kontrolowanie rządu, może mied on różną postad  każda forma posiada zalety i wady;
- Preferował rząd arystokratyczny  złożony z dziedzicznej grupy, arystokracji krwi, ale z rządu mądrych, miał
nadziej na umiarkowanie bogatych i zadowolenie u biednych;
- Ustanowienie rządu , nie ma charakteru umowy wiążącej trwale, jest to zwykła ustawa, którą suweren może
zmienid;
- Utrzymywał zależnośd egzekutywy i legislatywy;
- Postulował redystrybucję własności, popierał rozwój rolnictwa, żądał progresywnych podatków - chciał
likwidowad nadmierne zróżnicowanie;
20. DOKTRYNY REWOLUCJI AMERYKAOSKIEJ (STR. 139)
- Nowy kontynent zachowywał dystans wobec europejskich konstrukcji;
- Przyjęto pogląd, że prawa natury są nie tylko zbiorem nakazów moralnych, ale zarazem tworzą system
abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkowad;
- Głosili, że naturalnym stanem jednostki są pełna wolnośd i równośd;
- Stali na gruncie praw fundamentalnych, stanowiących odbicie praw naturalnych, niepodzielnym i
niezbywalnych tj. prawo do życia, do wolności, do własności, do szczęścia oraz wolnego sumienia, za ich
konsekwencję uważali wolnośd słowa, pracy, zgromadzeo i petycji;
- Rząd jest dobrowolnym stowarzyszeniem wolnych i równych ludzi, jego naczelne zadanie to ochrona
naturalnych praw człowieka;
Thomas Jefferson:
- Pierwsza postad pośród ideologów rewolucji amerykaoskiej, humanista, porzucił praktykę prawniczą na rzecz
kariery politycznej, dwukrotnie pełnił funkcję prezydenta USA, autor słynnej Deklaracji Niepodległości z 4 lipca
1776r.;
- Przejął od Locke a konstrukcję, głoszącą niezbywalnośd praw ludzi, które paostwo ma gwarantowad, rządy
bowiem to sprawa porozumienia między ludz
mi, legalna władza wywodzi się ze zgody rządzonych;
- Naturalnym stanem są pełna wolnośd i równośd, stał na gruncie praw fundamentalnych, stanowiących odbicie
praw naturalnych, niepodzielnych, niezbywalnych; gdyby rząd nie chciał zagwarantowad tych praw lud ma
prawo rząd upomnied, zmienid, a nawet obalid siłą;
- Opowiadał się za demokracją polityczną, był obroocą zasada republikaoskich;
- Był przeciwnikiem rządów cenzusowych i koncentracji władzy w ręku prezydenta;
- Żądał wprowadzenia zakazu reelekcji prezydenta i rozszerzenia prerogatyw kongresu, był rzecznikiem szerokiej
autonomii stanów;
14
- Z jego inicjatywy uchwalono w 1789r. demokratyczne poprawki do ustawy konstytucyjnej, przewidujące m.in.
gwarancję praw obywatelskich, rozdział Kościoła od paostwa oraz rezygnację ze stałej armii;
- Hasło demokracji socjalnej;
- Poddawał krytyce rozwój wielkich fortun, marzył mu się program upowszechnienia własności, z nieufnością
obserwował błyskotliwy sukces industrializacji i powstawanie nowej miejsko-kapitalistycznej cywilizacji.
21. DOKTRYNY REWOLUCJI FRANCUSKIEJ (STR.142)
A. ZASADY ROKU 1789: SIEYES.
- Emmanuel Sieyes  opat, przedstawiciel stanu trzeciego mówca, jeden z przywódców rewolucji;
- Broszura-pamflet: Kim jest stan trzeci?; Narodem jest naród francuski, w skład którego nie wchodzą
pasożytnicze warstwy uprzywilejowane;
- Zasady równości i wolności kierowano przeciwko największemu wrogowi narodu  monarchii
absolutystycznej;
- Sformułował katalog zasada roku 1789, pod Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789,
i konstytucję z 1791;
- Deklaracja głosiła, że ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swoich prawach podstawą różnid
społecznych może byd tylko dobro powszechne; celem każdego związku politycznego jest zachowanie
przyrodzonych i nieprzyrodzonych praw człowieka: wolności, własności, bezpieczeostwa i oporu
przeciw uciskowi. y
ródłem władzy jest zawsze naród.
- Proklamowano świętośd i nienaruszalnośd własności prywatnej, odrzucano własnośd feudalną;
- Zgromadzenie nie przyznało praw politycznych murzynom i nie zniosło niewolnictwa; podział na
obywateli czynnych i biernych, kryterium tego podziału był majątek;
- Naród działa pośrednio, poprzez swych reprezentantów w Zgromadzeniu;
B. IDEOLOGIA JAKOBINÓW: MAXIMILIEN DE ROBESPIERRE.
- Mieszczanin, deputowany Stanów Generalnych;
- Bronił spraw rewolucji; wolności prasy;
- Głosił, że król nie jest reprezentantem narodu i nie uczestniczy we władzy ustawodawczej, wypowiadał
się za ograniczeniem królewskiego prawa sankcji i przeciwko prawu ministrów do przemawiania w
parlamencie;
- Jego ideałem była grupa drobnych producentów  niezależnych i cnotliwych;
- A
ączył postulat demokracji politycznej z demokracją społeczną;
- Był głównym autorem przekształcenia jakobinizmu w ideologię ojczyzny w niebezpieczeostwie;
- Wyrażano potrzebę scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, rządu rewolucyjnych komitetów,
posługującego się terrorem jako despotyzmem wolności, skierowanym przeciw tyranii;
- Zwolennik Religi obywatelskiej;
- Postulowano upowszechnienia własności i złagodzenie skrajnych nierówności ekonomicznych;
rozmiary własności miało regulowad paostwo;
- Rząd jakobioski zniósł bez odszkodowania wszystkie ciężary feudalne;
C. BONAPATYZM.
- Maż stanu i ideolog, wyprowadził Francję z rewolucyjnych konwulsji;
- Dokonał reorganizacji armatury paostwa, scentralizował administrację, uzależnił od siebie wymiar
sprawiedliwości, zreorganizował szkolnictwo wyższe i średnie, zmienił prawo (słynny kodeks cywilny 
równośd wobec prawa, świętośd i nienaruszalnośd prywatnej własności, swoboda umów);
15
- Likwidując formy parlamentowe, budował system absolutystyczny; wprowadził cenzurę prewencyjną
w prasie, literaturze i teatrze, podporządkował celom wojskowym nauki techniczne, poddał ścisłej
kontroli ruch robotniczy;
- Głosił się wykonawcą Wielkiej Rewolucji, opowiadał się za suwerennością ludu, chwalił wolnośd i
równośd, deklarował niechęd w stosunku do Ancien regine u;
- Lubił uważad się za rzecznika interesów bogatego chłopstwa, gardził ideologiami;
- Najważniejszym składnikiem bonapartyzmu był pogląd, że jednostka, przez lud powołana do
sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę;
- Lekceważący stosunek do zasad parlamentaryzmu; ponad parlament usytuowany jest rząd, z jego
szefem na czele;
- Cechą bonapartyzmu było połączenie apologii jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną.
LIBERALIZM
22. LIBERALIZM  DOKTRYNA WOLNOŚCI (STR.195)
Założenia liberalizmu:
I. Racjonalizm. Rozum ludzki nieograniczony w swoich możliwościach poznawczych i kreatywnych
sprawia, że dokonuje się stały posęp ludzkości we wszelkich dziedzinach. Człowiek jest twórcą paostwa
i to on określa granice jego władzy.
II. Indywidualizm. Interes jednostki przeważa nad interesami ponadindywidualnymi. Ustrój paostwa
oceniany jest według kryterium użyteczności dla dobra jednostki; myśl liberalna posiada silne akcenty
utylitarystyczne, zakłada aktywizm jednostki, jej inicjatywa w konkurencji z inicjatywami innych
jednostek realnie decyduje o paostwie.
III. Wolnośd. Jednostka może realizowad swoją wolnośd w dziedzinie osobistej, politycznej i gospodarczej
(leseferyzm). Wolności pozytywnej dającej swobodę działania towarzyszy wolnośd negatywna,
pozwalająca człowiekowi uchylid się od pewnych niechcianych działao i zachowao. Wolnośd swą może
realizowad do granic wolności innych jednostek. Pojęcie wolności obejmuje też tolerancję. Wolnośd
daje się pogodzid z równością, pojmowaną jako równośd szans i równośd wobec prawa, nie może
natomiast w pełni współistnied z równością społeczną.
IV. Własnośd. Postulowana jest bądz
jako nienaruszalnośd własności, bądz
przynajmniej znaczne
ograniczenie ingerencji we własnośd prywatną ze strony paostwa. Własnośd pozostaje w ścisłym
związku z wolnością, w tym znaczeniu, że szanujący wolnośd ustrój możliwy jest tylko wówczas, gdy
szanuje on również jednostki.
V. Paostwo. Jedyną podstawą funkcjonowania paostwa i jego uprawnieo względem obywateli może byd
prawo. Paostwo pozbawione omnipotencji jest ograniczone w swych funkcjach i we władzy. Koncepcja
 paostwa  stróża nocnego . Ograniczenie władzy dotyczy bezpieczeostw ustrojowych, które mają nie
dopuścid do absolutyzacji paostwa, należą do nich: podział władzy, jej kadencyjnośd i zakazy reelekcji.
23. BENJAMIN CONSTANT (STR. 203)
- Myśliciel, pisarz, polityk, członek stronnictwa intelektualnego, opozycyjnego wobec Napoleona;
- Stosunek do rewolucji  popierał hasła dotyczące wolności ekonomicznej i politycznej, ale krytykował praktykę
rządów rewolucyjnej dyktatury, będącej według niego zaprzeczeniem tych haseł;
- Koncepcja wolności wyrażona została w broszurze O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością
współczesnych  jest to tekst polemiczny, głównym przedmiotem krytyki jest demokratyczna koncepcja
suwerenności ludu;
- Krytyka Rousseau; przywódców rewolucyjnych;
- Uznawał historyczny aspekt kształtowania się wolności;
16
- Wolnośd podlega jedynie prawu, jest to prawo do wyrażania swoich poglądów, do postępowania wedle własnej
woli, do podróżowania i do stowarzyszania się z innymi, jest to wreszcie zgoda do wywierania wpływu na
rządzenie krajem;
- Nowożytne paostwo przemysłowe decyduje o własnym miejscu w społeczeostwie i o sukcesie ekonomicznym 
należy pozostawid im obszar wolności;
- Każde działanie jednostki, które ogranicza prawa indywidualne jednostki jest bezprawne;
- Prawo człowieka do przyjemności i szczęścia,
- Do wolności zaliczał również wolnośd ekonomiczną i uznanie własności prywatnej;
- Pierwszeostwo pośród swobód stanowi wolnośd prasy, potępiał cenzury;
- Podstawowe wolności powinny byd wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegad żadnym
ograniczeniom;
- Przewidywał funkcjonowanie w paostwie 6 władz: reprezentacyjnej trwałej, reprezentacyjnej opinii,
wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej;
- Bikameralny parlament: Izba niższa wprowadzała do procesu ustawodawczego element nowości, niepokoju,
niezadowolenia, i. wyższa miała byd ostoja rozsądku, rozwagi i doświadczenia;
- Władza królewska  władza naturalna, monarcha zachowuje pozycję niezależnego arbitra, rozsadza ewentualne
spory, w szczególności te, które wynikają pomiędzy egzekutywą a legislatywą; niezależnośd króla gwarantuje
dziedzicznośd tronu; może korygowad ewentualne bezprawie każdej z władz: odwoływad ministrów,
rozwiązywad parlament, unieważniad wyroki sądów;
- Władza municypalna  miejska, jest władzą lokalną, samorządową.
24. JEREMY BENTHAM (STR. 209)
- Jego myśl określana jest mianem radykalizmu politycznego;
- Postad o ogromnych wpływach i znaczeniu, zwany  prawodawcą świata , był autorem projektów konstytucji i
kodeksów między innymi dla Rosji;
- Uznawany powszechnie za geniusza; położył zasługi nie tylko w dziedzinie myśli politycznej i prawnej, lecz
również prawa karnego, penitencjarnego, w etyce i psychologii;
- Akceptował ustrój demokratyczny;
- Był twórcą teorii etycznej, która została oparta na założeniach sensualistycznych, hedonistycznych i
utylitarystycznych;
- Najbardziej znane dzieło: Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa;
- Wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata poznajemy za pośrednictwem zmysłów; dzięki
kojarzeniu poznanych drogą zmysłową wrażeo powstają ogólne pojęcie;
- Przyjemne zadania utożsamiane są z dobrem, a jednocześnie są dobre,;
- Sformułował uniwersalistyczną tezę powszechnego szczęścia ludności, którą stanowi największa ilośd szczęścia
największej ilości ludzi (każdy człowiek liczy się tak samo);
- Nie ma sprzeczności pomiędzy interesem jednostkowym a społecznym;
- Pochwała egoizmu jednostki, jako przynoszącego istotną korzyśd ogółowi;
- Istotą przyjemności było nie tylko przyczynienie się do własnej przyjemności, lecz również do przyjemności
innych ludzi;
- Zwolennik pełnej autonomiczności jednostki; demokratycznej formy paostwa;
- Stosując system kar i nagród, paostwo może wpływad na postępowanie obywateli; wyborcy zaś, niezadowoleni
z rządu mogą mu odmówid akceptacji w kolejnych wyborach;
- Istnienie organów paostwa, jak i ich działanie powinno byd wyznaczane względami utylitarnymi;
- Z jednej strony akceptował teorię wolnorynkową, z drugiej zaś domagał się interwencji paostwa na rzecz
słabszych ekonomicznie (prekursor koncepcji paostwa opiekuoczego);
- Zwolennik pozytywizmu prawniczego; prawo pisane  warunkiem stabilności;
- Nie akceptował koncepcji stanu natury, umowy społecznej;
- Pomyślnośd kraju widział w rozwoju nowoczesnego przemysłu;
- Postulował o rozszerzenie praw wyborczych i objęcie nimi również kobiet;
17
- Wyłącznośd prawodawczą przyznawał władzy paostwowej; prawo pojmował utylitarnie, postulował uznanie
wpływu opinii publicznej na działalnośd prawodawczą;
- Postulat ograniczenia przyrostu naturalnego.
25. ALEXIS DE TOCQUEVILLE (STR. 214)
- Francuski arystokrata;
- Dokonał analizy demokratycznego społeczeostwa amerykaoskiego (O demokracji w Ameryce - bestseller);
- Rozważania na temat rewolucji francuskiej (Dawny ustrój i rewolucja)  najbardziej niebezpieczna chwila dla
złego rządu następuje wówczas, gdy podejmuje on próby reform;
- Uważał, że największe wartości wniosła do życia zbiorowego i indywidualnego arystokracja; to arystokraci
tworzyli struktury władzy centralnej, animowali aktywnośd lokalną, stanowili wzorzec wartości życia
codziennego, byli mecenasami sztuki i nauki; a. była strażniczką hierarchicznego porządku społecznego i
gwarantką stanowych przywilejów i swobód;
- Idealizacja arystokracji była bliska manierom utopistów;
- Był przeciwnikiem rewolucji;
- Był przekonany o żywiołowym dążeniu do równości, jakie właściwe jest ludziom;
- Demokracja jest więc przyszłością cywilizacji europejskiej;
- W demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych; najbardziej konserwatywne i obawiające się
ryzyka wszelkich zmian jest drobne mieszczaostwo i tzw. klasa średnia, ludzie związani z przemysłem i handlem;
- Panowanie demokracji oznaczało zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostki;
- Zasady moralności wyznacza jednostce opinia publiczna, zatracona zostaje osobowośd jednostek, zatarte
różnice pomiędzy indywidualnościami;
- Demokracja oznacza upadek sztuki i wszelkiego artyzmu;
- W poczuciu powszechnej równości zatracone zostaje poczucie wszelkiego autorytetu;
- Prognoza Tocquevila brzmi: wolnośd zastąpiona zostanie przez despotyzm nisko cenionych przez niego warstw
średnich mieszczaostwa, z jego ideałami, które dziś określilibyśmy jako konsumpcyjne;
- Jest posłuszny prawo historii;
- Proponuje plan wychowania jednostek do życia w wolności, wolnośd pozytywną, wyzwalającą aktywnośd
jednostki i dająca jej pole do działania; warunkiem wolności jest życie w kolektywie a nawet pewne
podporządkowanie się jednostki wspólnocie;
- Chciał ocalid arystokratyczny system wartości;
- Pierwszeostwo oddawał zwyczajowi i opartemu na nim systemu moralnemu; prawo zaś nie może samo
stanowid podstawy bytu paostwowego, jego rola jest zastępcza;
- Brak konkretnych rozwiązao ustrojowych i prawnych gwarancji ich działania;
- Połączenie religii i wolności  wolnośd łączył autor łączył autor z ograniczeniem egoizmu i powinnościami
względem innych ludzi;
- Wysoko oceniał instytucje ławy przysięgłych, w niezawisłości sądownictwa dostrzegał odpowiednik
niezależności, autorytetu i przywilejów europejskiej arystokracji.
26. JOHN STUART MILL (STR. 217)
- Dziedzic tradycji liberalizmu brytyjskiego;
- Realistycznie oceniał rzeczywistośd społeczną XIX w.;
- Dzieła: Utylitaryzm, O wolności, O rządzie reprezentacyjnym;
- Różnicował przyjemności, nadając im walor moralny i nie przeprowadzając prostego znaku równości pomiędzy
przyjemnością a szczęściem;
- Wprowadził do rozważao utylitarystycznych pojęcie sprawiedliwości, stanowiące najistotniejszy element
moralności;
- Osiągnięcie szczęścia może stanowid wynik podejmowania różnorakich działao zmierzających do osiągnięcia
innych niż szczęście celów. Praca, twórczośd, realizacja pasji życiowych, praca dla dobra innych, pozostając
celami samymi w sobie, mogą dad człowiekowi szczęście;
18
- Rozwój indywidualności, osobowości człowieka sprawia, że przestaje on byd uzależniony jedynie od doznao
przyjemności i przykrości;
- Główny nacisk położony na wolnośd jednostki, którą uzyskuje ona dzięki autokreacji;
- Władze umysłowe i moralne podobnie jak siły fizyczne, rozwijają się tylko dzięki ich używaniu;
- Zagrożenie dla rozwoju stanowi tyrania większości;
- Ludzie wcale nie są podobni do siebie w odczuwaniu przyjemności i przykrości;
- Na straży wolności, dążenia do szczęścia, realizacji indywidualności powinno stad prawo;
- Nikt nie może ingerowad w autonomiczne działania dorosłej i świadomej jednostki, dotyczące jej samej;
- Wolnośd głoszenia opinii może byd ograniczona jedynie wtedy, gdy może bezpośrednio wywoład zagrożenie;
- Był realistą, nie zamierzał tworzyd abstrakcyjnych teorii;
- Człowiek powinien żyd w społeczeostwie i znosid z tego tytułu określone ograniczenia;
- Ludzie nie powinni byd obojętni na dobro innych ludzi;
- Człowiek musi się nauczyd korzystania z wolności;
- Jego doktryna określana jest jako demoliberalizm;
- O tworzeniu instytucji paostwowych pisał jako o procesie przemyślanym, celowym i racjonalnym, wiążącym
człowieka węzłem odpowiedzialności z instytucjami, których jest twórcą;
- Obraz silnej, wykształconej, odrębnej jednostki, świadomej swych praw i obowiązków, cieszącej się pełnią
wolności, aktywnej i życzliwej (pojęcie cnoty politycznej);
- W demokracji człowiek kształtuje swoją indywidualnośd, profil moralny, skutecznośd działania i
odpowiedzialnośd;
- Hasło ochrony praw mniejszości;
- Jawne wybory (uniknięcie korupcji); obowiązywał cenzus wyborczy  cenzus wykształcenia;
- Postulował pozbawienie prawa głosu osób nie posiadających środków do życia;
Pola aktywności paostwa:
A. Działania konieczne  zapewnienie bezpieczeostwa (sądy, policja, wojsko), sprawnego funkcjonowania
paostwa (emisja pieniądza, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne)
B. Działania niekonieczne , bądz
takie które wymagają zgody obywateli albo polegając na podejmowaniu
tych samych działao, które realizują jednostki;
- Paostwo oparte na zasadzie leseferyzmu;
- Podstawowym zadaniem paostwa jest działanie poprzez prawo na rzecz maksymalizacji wolności, a więc
umożliwienia rozwoju i indywidualizacji jednostek;
- Zwolennik emancypacji kobiet  przyznania praw wyborczych i równouprawnienia z mężczyznami w osiąganiu
celów indywidualnej samorealizacji.
27. NEOLIBERALIZM I JEGO PRZEDSTAWICIELE (STR. 336)
A. KONSTYTUCJA WOLNOŚCI: FRIEDRICH HAYEK.
- Dlaczego nie jestem konserwatystą (Konstytucja wolności)  korytka konserwatyzmu i socjalizmu;
- Zasadniczym problemem jest nie to, kto rządzi, lecz co powołany rząd ma czynid;
- Najbardziej utożsamiał się z doktrynami wigów;
- Nie aprobował tworzenia gotowych modelów społeczeostwa, umowy społecznej; obce mu były idee
prowadzące do centralizacji władzy, planowanej gospodarki, biurokratycznego zarządzania;
- Opowiadał się za spontanicznym kształtowaniem porządku społecznego- zapewnia to nieskrępowana
wolnośd gospodarza;
- Nawiązywał do koncepcji wolnej ręki rynku;
- Zwolennik common law  system ów tworzy sytuację do konkretnych sytuacji, potrzeb społecznych;
- A
ad kształtuje się spontanicznie w życiu wspólnoty;
- Człowiek jest produktem cywilizacji, nie tworzy jej sam, lecz jest przez nią kształtowany;
- Głównym zadaniem konstytucji jest gwarancja wolności;
19
- Proponował zorganizowanie władzy ustawodawczej, całkowicie oddzielonej od funkcji wykonawczych,
która miałaby za zadanie jedynie ustalad generalne zasady gwarantujące wolnośd (ciało nieliczne,
pochodzące z wyboru pośredniego, dokonywane przez elektorów o wysokim cenzusie wieki  40-55
lat);
- Zwolennik indywidualizmu, pełnej autonomii człowieka.
B. KULT WOLNEGO RYNKU: MILTON FRIEDMAN.
- Koncepcja czysto ekonomiczna, jej podstawą jej utylitaryzm;
- Przeciwny instytucjom paostwa dobrobytu;
- Paostwo jest konieczne tylko dla utrzymania bezpieczeostwa i porządku;
- Formułował tradycyjne, liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra i zasad wolnego
rynku jako jedynych efektywnych zabezpieczeniach wolności i równie bezkonkurencyjnych zasad
gospodarowania, wykluczał koncepcje  trzeciej drogi ;
- Posługiwał się pojęcie wolności negatywnej, kładącej nacisk na tolerancję, pojmowanej pluralistycznie
i dopuszczającej różne systemy wartości, różne rodzaje działao ludzkich;
- Powinna panowad różnorodnośd we wszystkich sferach życia prywatnego i publicznego;
- Rozciągnięcie zasad wolnego rynku na wymianę idei, dzięki niej dokonuje się kształtowanie opinii
demokratycznego społeczeostwa, promocja tej idei wymaga jednak funduszy.
DOKTRYNY ZACHOWAWCZE
28. SZKOA
A HISTORYCZNA (STR. 161)
- Friedrich Carl von Savigny  najwybitniejszy przedstawiciel szkoły niemieckiej w prawoznawstwie;
- Główne dzieło: O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa u nauki prawa;
- Praca polemiczna przeciw przeniesieniu na grunt niemiecki Kodeksu Napoleona;
- Prawo kształtuje się w procesie historycznym, irracjonalnym, niepoznawalnym dla ludzkiego rozumu, musi byd
zgodne z duchem narodów;
- Duch narodu kształtuje także paostwo, język, ustój, obyczaje, kulturę i sztukę;
- Stanowisko antyindywidualistyczne  dokonania jednostek również inspirowane są oddziaływaniem duch
narodów;
- Prawo nie może byd uniwersalne, każdy naród winien dysponowad odmiennym system prawa; proces
tworzenia prawa jest złożony i powolny, jest równoległy do kształtowania się kultury narodu i samego narodu;
przechodzi przez organiczne szczeble rozwoju  młodośd, dojrzałośd stałośd obumieranie;
- Powstawanie prawa poprzedzone jest tworzeniem się obyczaju, a następnie powstawaniem prawa
zwyczajowego;
- Dwoistośd prawa: prawo jako element narodowej świadomości i prawo prawników  porządkujące normy
prawa zwyczajowego (element techniczny);
- O niemieckiej szkole prawa mówi się jako o  szkole filozofów .
Gustaw von Hugo
- Pierwszeostwo prawa zwyczajowego nad prawem pisanym.
Georg Fridrich Puchta
- Wiązał prawo ściśle z religią, jest ono częścią bożego porządku świata;
- Wyróżniał następujące rodzaje prawa: prawo zwyczajowe, ustawodawstwo paostwa i nauka prawa (wykładnia);
- Znacząca rola paostwa w procesie prawotwórczym.
20
29. KONSERWATYZM (STR. 168)
A. EDMUND BURKE (STR. 168)
- Protoplasta współczesnych konserwatystów; autor: Rozważao o Rewolucji we Francji;
- Pierwotnie jako członek stronnictwa wigów dopominał się o wolnośd kolonii w Ameryce Północnej,
pełne prawa katolików, niezależnośd Irlandii, był przeciwnikiem handlu niewolnikami, uznawał za
niesłuszne karanie homoseksualistów więz
niem; przełom światopoglądowy uczynił zeo konserwatystę
pod wpływem rewolucji francuskiej;
- Krytyka oświecenia  podważył optymistyczną koncepcję postępu, protestował przeciw pozbawieniu
człowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej wpływu na kształtowanie jednostki;
- Przeciwny pozbawieniu społeczności naturalnego elementu łączącego  religii;
- Człowiek jest kształtowany przez środowisko wspólnot, w jakich żyje;
- Oblicze wspólnot kształtuje się w sposób neutralny;
- Nie umowa społeczna tworzy wspólnotę ludzką, a pierwotna umowa człowieka z Bogiem;
- W takcie historii kształtuje się prawo, zaś władza nadaje mu jedynie odpowiedni kształt;
- Władca powinien odwoływad się do preskrypcji, czyli do odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia
słuszności, przesądu, wyprzedzającego racjonalne sądzenie;
- Wykluczone jest ingerowanie w ustrój wspólnoty na mocy abstrakcyjnych koncepcji, , jedyną drogą do
ich poprawienia są powolne i ostrożne reformy;
- Naród to wspólnota przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleo, trwającym w czasie (narzędzie Boga);
- Wspólnota jest z
ródłem i gwarantem praw człowieka;
- Krytyka rewolucji francuskiej;
- Potrzeba działania w zgodzie z rozumem, który jest dostępny tylko elicie;
- Zwolennik parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej, wraz z rozwiniętym w kraju system partyjnym
(Wielka Brytania);
- Przeciwnik egalitaryzmu, zwolennik ograniczenia praw wyborczych (cenzus urodzenia i majątku),
doceniał zróżnicowanie wewnątrz wspólnoty;
- Istotna dla prawidłowego funkcjonowania wspólnoty jest władza, występująca w imieniu Boga,
zewnętrzna w stosunku do poddanych  niezależna i skuteczna w tłumieniu ludzkich namiętności;
- Nie negował modelu gospodarki wolnorynkowej; opowiadał się za ograniczeniem interwencjonizmu
paostwowego;
- Zwolennik nienaruszalności wolności prywatnej.
B. REWOLUCJA KONSERWATYWNA  DECYZJONIZM (STR. 173)
- Carl Schmitt  przedstawiciel nurtu radykalnego w konserwatyzmie;
- Przekonany o złej naturze ludzkości, z drugiej zaś o chaosie, jaki w związku z ową naturą dominował w
czasach, kiedy nie istniało paostwo;
- Był zwolennikiem silnego paostwa, posiadającego skoncentrowaną władzę; powinna byd skuteczna;
- Suweren jest uprawniony do podejmowania wszelkich decyzji;
- Rola prawa ogranicza się do określania procedur, właściwych dla podejmowania decyzji, nie wnika zaś
w ogóle w ich treśd, ani też nie określa podmiotu uprawnionego do ich podejmowania;
- Działania suwerena podlegają prawu jedynie w czasach spokoju i normalizacji;
- Koncepcja Schmitta nosi nazwę decyzjonizmu  negacja parlamentu, teoria rządów prawa, podział
władzy suwerennośd ludu;
- Nie był tradycyjnym konserwatystą: nie uznawał tradycji, nie akceptował czynnika pozaziemskiego w
kształtowaniu porządku społecznego;
- Władza typu dyktatorskiego, celem jaki osiągnąd ma dyktatura ma byd stabilizacja i porządek oraz
zanik walki i konfliktu pomiędzy grupami społecznymi.
21
C. OAKESHOTT (STR. 344)
- Najwybitniejszy przedstawiciel konserwatyzmu drugiej połowy XX w.
- Koncepcja stowarzyszenia obywatelskiego  przedstawienie modelu społeczeostwa, opartego na
poszanowaniu dla tradycji i zwyczaju, przesądu i autorytetu, oraz wszelkich uwarunkowao
historycznych;
- Stowarzyszenie obywatelskie tworzy się w procesie historycznym, jest to więz
o charakterze raczej
osobistym, charakterystyczny jest dla niej po prostu wspólny sposób życia, znany, sprawdzony i
wypróbowany;
- Istotą polityki musi stad się współpraca, dostosowywanie i stabilizowanie, istotną, wspomagającą i
gwarancyjną rolę odgrywają przy tym rządy prawa i poszanowanie własności prywatnej;
- y
ródła wolności widział w tradycji wspólnoty;
- Krytyka racjonalizmu; zanegowanie roli  naukowych koncepcji politycznych i społecznych;
- Tradycyjna zasada konserwatywna: społeczeostwa się nie  robi , a co najwyżej  poprawia
- Społeczeostwo w procesie historycznym kształtuje się ewolucyjnie;
- Ludzie powinni urzeczywistniad swoje cele i zamierzenia w ramach powstałych historycznie instytucji;
- Polityka to sztuka znalezienia kompromisu, dyskusji, odnajdywania rozwiązao właściwych w dane
sytuacji;
- Konserwatyzm nie jest ideologią, nie zawiera gotowych rozwiązao, odnosi się do konkretnych sytuacji,
opiera się na praktyce, doświadczeniu, porównaniu;
- Przestrzegał przed zwiększeniem roli paostwa i wybiciem się przez nie na pozycję instytucji dyktującej
innym właściwe wzorce postępowao.
DROGI I BEZDROŻA  ŚWIATOPOGL
DU NAUKOWEGO)
30. SOCJALIZM NAUKOWY (STR. 247)
- Krytycy: Marks, Engels;
- Deklaracją polityczną teoretyków był Manifest komunistyczny;
- Podjęli problem alienacji jednostki (wyalienowana praca, odhumanizowana praca);
- Likwidacja własności prywatnej i podziału pracy;
- Teoria bazy i nadbudowy; proces historyczny kształtuje się w zależności od stopnia rozwoju stosunków
produkcji, a więc od zjawisk ekonomicznych, tworzą one materialną bazę życia społecznego, na której jako
zjawisko wtórne pojawia się nadbudowa, a w jej skład wchodzą wytwory życia duchowego i intelektualnego, w
tym również religia, moralnośd, filozofia paostwo i prawo oraz świadomośd ludzka; jako zjawisko wtórne
nadbudowa rozwija się w zależności od zmian, jakie zachodzą w bazie (jednak z pewnym opóz
nieniem);
- Wyróżniamy pięd tzw. Formacji społeczno-ekonomicznych (zawierają odmienny stosunek do środków
produkcji, siły wytwórcze oraz nadbudowę):
I. Wspólnota pierwotna
II. Niewolnictwo
III. Feudalizm
IV. Kapitalizm
V. Komunizm
- O przynależności do danej klasy społecznej decyduje stosunek do środków produkcji, podział na klasę
posiadającą i nieposiadającą zakłada istnienie pomięodzy nimi konfliktu, marksizm nie akceptuje teorii
głoszących solidaryzm klasowy;
- Dialektyczny rozwój historii przebiega w triadzie: teza, antyteza, synteza;
- O ile dotychczasowe zmiany w procesie produkcji wyprzedzały rozwój ludzkiej świadomości, o tyle ostateczny
cel rozwoju historycznego doprowadzid ma do tego, że świadomośd ludzka zapanuje nad tokiem dziejów 
nastąpi jednośd historii i świadomości historii, lecz stad się to może dopiero po zwycięskiej rewolucji
proletariackiej;
22
- W teorii marksizmu rewolucja oznacza gwałtowny przełom, skok, nie jest synonimem ostrego konfliktu, walki;
- Marks i Engels przewidywali, że rewolucja może najprędzej wybuchnąd w Niemczech lub w Wielkiej Brytanii 
krajach o najbardziej rozwiniętych stosunkach kapitalistycznych i zorganizowanej klasie robotniczej; po
zwycięskiej rewolucji w jednym kraju przewidywano jej wybuch w pozostałych krajach;
- Teza o obumieraniu paostwa  paostwo jako przedmiot panowania klasowego i aparatu ucisku jednej klasy
przez drugą, straci rację bytu w społeczeostwie porewolucyjnym;
- Teoretycy zdawali sobie sprawę, że proces dochodzenia do modelu społeczeostwa bezklasowego może byd
procesem długotrwałym, dlatego wymagane jest zasilenie stanu przejściowego  dyktatury proletariatu, która
przeprowadzid ma paostwo już w sposób ewolucyjny do stadium pełnego komunizmu.
31. MARKSIZM W REWOLUCJI ROSYJSKIEJ: LENIN (STR. 252)
- Pierwszym krajem, w którym wybuchła rewolucja proletariatu, była wbrew założeniom Marksa i Engelsa 
Rosja, a animatorem rewolucji i przywódcą pierwszego proletariackiego paostwa na świecie został Włodzimierz
Uljanow Lenin;
- Podkreślano, że duchowym ojcem podejmowanych poczynao Lenina i jego następców jest Karol Marks;
- Walka z innymi odłamami myśli socjalistycznej (rewizjonistami);
- Lenin głosił, że model marksistowskiej filozofii historii ma walor uniwersalny, a teoria formacji społeczno-
ekonomicznej i ich dialektycznego rozwoju, dotyczy całego świata;
- Teoria uzasadniająca wybuch rewolucji w Rosji  rewolucja ma szanse powodzenia w kraju będącym najmniej
rozwiniętym spośród krajów kapitalistycznych, które weszły na drogę ostatniego stadium tej formacji;
- Lenin dążył do przekazywania losów rewolucji i budowy paostwa socjalistycznego w ręce awangardy partyjnej,
złożonej głównie z warstw nieproletariackich;
- Marksistowskie hasło doktryny proletariatu w praktyce oznaczało dyktaturę partii komunistycznej, a właściwie
jego trzonu kierowniczego;
- Nie doszło do zapowiadanej rewolucji światowej, oraz do oznak obumierania paostwa, wprost przeciwnie
system radziecki uległ systematycznej centralizacji, hierarchizacji i biurokratyzacji.
32. RASIZM (STR. 259)
A. NIERÓWNOŚD RAS LUDZKICH: ARTUR HRABIA DE GOBINEAU
- Dyplomata, pisarz podróżnik, uznawany za twórcę doktryny rasizmu, autor Eseju o nierówności ras
ludzkich;
Podział ras według koloru skóry:
- Czarna, zwana kobiecą odznaczała się zmysłowością i poczuciem estetyki;
- Żółta, rasa ludzi konkretnych i praktycznych, rasa kupców  męska;
- Biała, stworzona do przywództwa, obdarzona zdolnością przewidywania i chłodnej kalkulacji, zmysłem
organizacyjnym; to rasa panów, nie jest jednolita wewnętrznie, najwartościowszą jej częścią jest ario
germaoska arystokracja francuska;
- Teoria rewolucyjna: historia to dzieje degenerowania się ludzkości w związku z procesem mieszania się
ras, uważał, że najwartościowsze są rasy czyste w całej ich różności,
- Mieszanie się raz uważał za szkodliwe w wymiarze jednostkowym i społecznym; powoduje
degenerację kultury, chaos społeczny, załamanie się barier klasowcy, demokratyzację polityczną;
- Najwłaściwszy jest ustrój arystokratyczny;
- W toku historii procesowi mieszania się raz towarzyszy kształtowanie się podziału na klasy;
- Teorie rasistowskie przez ich twórców były uważane, jako naukowe.
B. RASIZM W AMERYCE PÓA
NOCNEJ
- Dla uzasadnienia niewolnictwa rasy czarnej wskazywano na jej słabośd i niesamodzielnośd;
23
- Zasady rasistowskie uznano za podstawę ustroju Konfederacji Południa;
- Do uzasadniania wyższości rasy białej używano argumentów religijnych;
- Istnienie niewolnictwa jest gwarancją ducha republikaoskiego, ponieważ niweluje nierówności i
potencjalne konflikty wśród białych;
- Niewolnictwo służy podniesieniu poziom moralnego i intelektualnego Murzynów i zapewnia pokój
społeczny: dzięki niemu możliwa jest budowa nowej cywilizacji Południa  rozwój ludzkości;
- Dzięki niewolnictwu rasa czarna jest wolna od troski o utrzymanie siebie i rodziny czy o zabezpieczenie
na wypadek bezrobocia, choroby lub starości;
- Podobny zestaw argumentów: religijnym, cywilizacyjnych, antropologicznych i ekonomiczny był
formułowany w stosunku do Żydów;
- Antysemityzm występował już w starożytności, wiąże się z antyjudaizmem, który obwiniając Żydów za
to, że nie uznali Chrystusa za Mesjasza, obciąża ich dodatkową winą za skazanie go na śmierd;
- Historia notuje liczne przykłady izolowania Żydów w gettach, odmawiania im praw, jak również
organizowania krwawych pogromów;
- Obecnośd religijna Żydów sprzyjała przypisywaniu im zjawisk uważanych za zgubne dla cywilizacji lub
dla stosunków ekonomiczno-społecznych paostwa; powstały stereotypy Żyda  ateisty, komunisty,
kapitalisty, liberała, abnegata;
- Zarzucano im przeprowadzanie planowych akcji mających na celu zubożenie miejscowej ludności,
wyparcie jej z zajmowanej pozycji i pozbawienie majątku.
C. POCZ
TKI ANTYSEMITYZMU RASISTOWSKIEGO: CHAMBERLAIN
- Antysemityzm do myśli rasistowskiej wprowadził Huston Stewart Chamberlain;
- Pochwała rasy teutooskiej  najdoskonalszej w dziejach cywilizacji (Germanie, Celtowie, wcześniej
Słowianie zachodni);
- Od XIII wieku do tej rasy należeli wszyscy przedstawiciele polityki, kultury, nauk i filozofii; miejsce swe
wywalczyli przeciwstawiając się naporowi innych kultur;
- Szczególne miejsce w cywilizacji przyznawał Żydom, twórcom religii chrześcijaoskiej uznawał ich za
żywioł silny i niebezpieczny, głównych przeciwników Teutonów;
- Chrześcijaostwo sprowadzone do Europy przez Żydów, posiadało zdaniem Chamberlaina
niebezpieczny wpływ na cywilizację  głosiło fałszywe idee uniwersalistyczne, osłabiające paostwo;
- Stawiając wyżej kategorię rasy ponad ideałami chrześcijaoskimi, potępiał chrześcijaoski uniwersalizm
oraz wszelkie odmiany laickie.
IDEE SPRAWIEDLIWOŚCI SPOA
ECZNEJ
33. SOCJALIZM UTOPIJNY (STR. 264)
A. USTRÓJ INDUSTRIALNY: CLAUDE HENRI DE SAINT-SIMON
- Początkowo wyznawał poglądy liberalne, zafascynowany modelem brytyjskiego parlamentaryzmu;
- Sformułował zasady funkcjonowania nowego społeczeostwa i paostwa socjalistycznego, wcielającego
zasady sprawiedliwości społecznej;
- Przekonanie o stałym i koniecznym postępie ludzkości; wiara w pozytywne znaczenie społeczne wiedzy
i rozumu;
- Potępienie koncepcji prawno naturalnych i historiozofii;
- Wyróżnia w dziejach rozwoju ludzkiego umysłu epokę teologiczną, metafizyczną i pozytywną;
24
- W historii występuje po sobie kolejno epoki krytyczne (czas atrofii więzi, indywidualizmu, ścierania się
poglądów i walki jednostek) i organiczne (spajanie i porządkowanie wspólnego działania w drodze do
wspólnego celu):
- Działa: O systemie industrialnym, Katechizm industrialistów;
- Konieczne jest planowanie produkcji i zarządzanie nią przez samych wytwórców w interesie ogółu;
- Nadanie własności prywatnej funkcji społecznej;
- Koniecznośd historycznego procesu dojścia ludzkości do stadium socjalizmu, o konflikcie klasowym, o
zastąpieniu wolnej konkurencji planowaniem i o podporządkowaniu polityki gospodarce;
- Postulował zniesienie dziedziczenia;
- Każdy korzysta z wyników pracy proporcjonalnie do swoich umiejętności i do swojego wkładu;
- Według niego konflikt klasowy przebiega pomiędzy wytwórcami (klasą industrialną) a dzierżącą
obecnie władze klasą pasożytów  biurokratów (klasą nieprodukcyjną);
- Po pozbawieniu pasożytów  biurokratów własności i wpływu na własnośd nastąpi likwidacja
obecnego ustroju kapitalistycznego i powstanie nowy ustrój industrialny, oparty o organiczną
wspólnotę, w której hierarchia społeczna będzie zbudowana według stopnia użyteczności;
- Na czele hierarchii stad będą uczeni i bankierzy;
- Władza paostwa podzielona zostanie na trzy izby: Izbę Twórczą (inżynierowie, artyści), Izbę Ocen
(uczeni) i Izbę Wykonawczą (organizacja procesu produkcji, zastąpi administrację);
- Przejście do ustroju industrialnego miało mied charakter pokojowy  racjonalna decyzja samych
wytwórców, artystów, uczonych, którzy po prostu drogą parlamentarną obejmą władzę;
- Rezygnacja z rozważao na temat prawa;
- Doceniał moc religii, w dziele Nowe Chrześcijaostwo proponował stworzenie nowego etapu
chrześcijaostwa, opartego na zasadzie miłości bliz
niego;
- Po śmierci myśliciela grono jego uczniów nowe chrześcijaostwo przerodziło w sektę, tworząc własny
Kościół hierarchiczny, o dośd dziwacznych wierzeniach i obrzędowości;
- Dla Saint-Simona prawdziwym obiektem kultu był przemysł i przedsiębiorczośd.
B. PIENI
DZ PRACY: OWEN
- Robert Owen  od wczesnej młodości zajmował kierownicze stanowiska w przemyśle, a w wieku
dojrzałym podjął się przeprowadzenia eksperymentów w dziedzinie organizacji produkcji i życia
społeczności pracowników fabryk włókienniczych, których był współwłaścicielem;
- Założył w Ameryce kolonię New Harmony opartą na zasadach komunistycznych i spółdzielczych, która
jednak po kilku latach zbankrutowała; działalnośd jednak kontynuował zakładając spółdzielnie, bazary
wymiany towarów, związki zawodowe;
- Wierzył w siłę perswazji, w elastycznośd ludzkiej natury, w moc wiedzy;
- Za wiele zła w życiu społecznym obwiniał kościół religię;
- Człowiek ograniczony jest w swoich poczynaniach przez wpływy środowiska, które pogłębia w nim
fałszywe mniemania i niewiedzę;
- Głosił ideały utylitarystyczne i wiarę w prawo człowieka do szczęścia;
- Charakterystyczną cechą jego koncepcji było skoncentrowanie na kwestiach ekonomicznych;
- Był przeciwnikiem walki politycznej, dopuszczał jedynie wpływanie drogą przekonywania i petycji na
proces ustawodawczy i opowiadał się przeciw wszelkim formą przemocy;
- Postulował ograniczenie pracy robotników, zakaz pracy dzieci, ograniczenie pijaostwa i kradzieży
wśród robotników, wprowadzeniu zasad higieny pracy; reformy te z zakładach kierowanych przez
Owena przyniosły natychmiastowe efekty  wzrost wydajności i podniesienie jakości wyrobów;
- Życie codzienne było stopione z pracą, proces wymiany dóbr i usług odbywał się bezpośrednio
pomiędzy producentami i usługodawcami, bez użycia pieniędzy;
- W osiedlach zakładanych przez Owena znajdowały się również instytucje socjalne: działały szkoły,
przychodnie, szpitale, organizowano miejsca rozrywki i wypoczynku;
- Nie postulował całkowitego zniesienia własności, lecz własności typu spółdzielczego;
- Dbając o los pracowników nie ograniczał się do przemysłu, dbał również o wspólnoty rolnicze.
25
C. DROGA DO HARMONII: CHARLES FOURIER
- Proponował formy życia zbiorowego tzw. falanstery;
- Człowiek od urodzenia pozbawiony rodziców, wychowywany miał byd przez wszystkich dorosłych
przechodząc z rąk do rąk w zależności od przynależności do chóru: oseków, tłuścioszków, psotników,
malców, cherubinków, serafinów, uczniaków, gimnazjalistów, a koocu młodzieoców i dzieweczek;
- Hasło wolnej miłości - głosił szczegółowe projekty realizowania tego hasła w przyszłym sprawiedliwym
społeczeostwie pod nadzorem szczególnie szanowanych bachantów i bachantek, których
społeczeostwo stawia na piedestale za osiągnięcie mistrzostwa w sztuce erotyzmu;
- Popularności przysporzyły mu opisy nędzy w środowiskach robotników fabrycznych i na wsiach,
oskarżenie wielkiej własności i eksploatatorskiej roli handlu, bezwzględnej i wyniszczającej walki
konkurencyjnej, zarzuty skierowane przeciw tradycyjnym instytucjom społecznym, w tym rodzinie,
hipokryzji monogamicznego małżeostwa, zakłamanemu życiu erotycznemu;
- Podjął się roli proroka nowej rzeczywistości;
- Na czele nauk niepewnych stawiał ekonomię, prawo, filozofię i teologię;
- Liczne zastępy uczniów nie tylko wprowadzały praktyczne idee mistrza w życie, ale również pojęły się
wydawania pism i książek;
- Przekonanie o niezmienności natury ludzkiej i możliwości zbudowania w oparciu o nią uniwersalnego
porządku społecznego, który zapewni szczęście całej ludzkości;
- W świece materia jest bierna, zaś zło wywołane działalnością ludzką wpłynęło na skażenie natury;
- istnieje naturalny porządek świata, którego gwarantem jest Bóg jako siła sprawcza, odwieczna i
aktywna, nieszczęście człowieka ma swoje z
ródło w uporczywym ignorowaniu przez człowieka planów
Boga;
- Fourier wyznaczył sobie za cel wskazanie ludzkości drogi do życia zgodnego z planem Boga; prowadzi
ona przez wyzwolenie się trzynastu namiętności (cielesnych, duchowych i złożonych), których
współczesna cywilizacja nie pozwala człowiekowi rozwinąd;
- W świecie siłę regulacyjną powinna stanowid sprawiedliwośd, w nowym świecie zapanuje powszechne
braterstwo ludzkości, znikną granice, ludzi połączy wspólny język, będzie to okres powstawania
powszechnej harmonii;
- Zbudował plan przejścia do nowoczesnej rzeczywistości, oparty na historiozofii, zakładający stały
postęp ludzkości, który realizuje się w ośmiu stadiach, zaś przejście pomiędzy nimi dokonuje się dzięki
aktywności wybitnej jednostki;
- W czasach mu współczesnych ludzkośd znajdowała się na piątym etapie rozwoju historycznego,
określanym jako stadium cywilizacji, twa on już od dwóch tysięcy lat, poprzedzany epoką sekt
mieszanych, dzikości, patriarchatu i barbarzyostwa;
- Epoka cywilizacji zaś dzielił Fourier na stadia: feudalizmu szlachecko-teokratycznego, anarchii
demokratycznej, anarchii przemysłowo-handlowej i monopolu przemysłowo-handlowego; dwa
pierwsze stadia są okresami rozwoju (wibracji wstępującej) dwa kolejne, okresami upadku  wibracji
zstępującej;
- Każdy kolejny etap historii ma, w porównaniu z poprzednim, większy stopieo asocjacji, kumulowanie
się tych czynników doprowadzi ludzkośd do ostatniego stadium, charakteryzującego się najwyższym
stadium asocjacji  stadium harmonii;
- Urządzenie idealnego układu społeczno-gospodarczego, jakim był falanster, odpowiadad miało
niezmiennej naturze człowieka, stąd wyeliminowanie wszelkiego przymusu, także paostwowego;
- W falansterze nie zanika natomiast własnośd prywatna, ani też nierównośd pomiędzy ludz
mi, łączą się
one z systemem wspólnotowym, lecz ich istnienie jest konieczne dla umożliwienia samorealizacji osób
o różnym charakterze, zainteresowaniach i pasjach;
- Z połączenia trzynastu ludzkich namiętności wyprowadził wniosek o istnieniu, dzięki różnym
kombinacjom owych namiętności, ośmiuset dziesięciu ludzkich charakterów.
26
34. REWIZJONIZM (STR. 271)
Termin  rewizjonizm używany był przez ideowych przeciwników; pochodzi z początków XX w. Przyjmijmy, że
chodzi w nim o przeciwników leninowskiego i stalinowskiego marksizmu,  rewidujących , czyli zmieniających i
poddających w wątpliwośd pewne fragmenty marksistowskiej doktryny.
A. RUCH JEST WSZYSTKIM: EDUARD BERNSTEIN
- Zakwestionował koniecznośd rewolucji, przejście w stadium proletariatu;
- W miejsce rewolucji zaproponował proponowanie działalności reformatorskiej; program realizacji
reform socjalnych, mających na celu polepszenie pozycji klasy robotniczej;
- Twierdzenia opierał na analizie historycznej: rozwój kapitalizmu przyczynił się do poprawy jakości
warunków życia, także robotników, powiększył się stopieo demokratyzacji ustroju, zacierają się granice
walki klas, sukcesywnie podnoszono wynagrodzenie za pracę robotnika;
- W procesie reform zmienia się definicja klas, o przynależności do danej klasy nie świadczy już
posiadanie czy nieposiadanie, lecz wysokośd realnego dochodu;
- Dopuszczał współpracę robotników z paostwem; mogło stad się ono sojusznikiem robotników w walce
z kapitałem;
- Klasa robotnicza posiadała uczucia patriotyczne;
- Zarysował również projekt przyszłości w duchu utopijnym: postulat zniesienia pieniądza i
wprowadzenia wymiany towarowej w celu bezpłatnego użytkowania pożytecznych dóbr;
- Rozwój spółdzielczości i aktywnośd związków zawodowych może doprowadzid do tego, że kapitalizm
przerodzi się w socjalizm w drodze przekształceo ewolucyjnych;
- Nie wykluczał istnienia paostwa i prawa po dokonaniu przejścia do socjalizmu;
- Wizja rzeczywistości porewolucyjnej jest zbyt nieokreślona, nie stanowi dostatecznego motywu do
podejmowania konkretnych działao;
- Jednoznacznie zrezygnował z klasowego spojrzenia na rzeczywistośd;
- W jego krytyce rewolucji nie zabrakło argumentów natury etycznej  piętnująca przemoc i dyktat
jednej części w stosunku do innej;
- Podkreślał istotę praw człowieka, w szczególności jego wolności osobistej i jej prymatu, nad interesami
ekonomicznymi i postulatami egalitaryzmu.
B. NOWA HEGEMONIA: ANTONIO GRAMSCI
- Uważał, że nawet po zmianie stosunków ekonomicznych, które zdaniem Marksa powinny wywoład
nieuchronną rewolucję, jej wybuch opóz
niają wpływy hegemonii  dzięki niej klasa panująca zajmuje
kluczowe pozycje na eksponowanych i wiążących się z autorytetem stanowiskach;
- Proponował, aby jednym z elementów rewolucji uczynid tworzenie nowej hegemonii;
- Hegemoniczna pozycja klasy robotniczej miała wiązad się z przyciąganiem do współpracy innych klas,
w szczególności chłopów i inteligencji;
- Inteligencja ma za zadanie artykułowad poglądy klasy robotniczej;
- Proletariat musi byd świadomym twórcą rewolucji, nie zaś jej biernym elementem, sterowanym
odgórnie przez kadrę rewolucjonistów;
- Odrzucał marksistowski determinizm historyczny i kwestionował jego naukowy charakter;
- Nowe paostwo socjalistyczne proponował oprzed na radach robotniczych.
27
35. TEORETYCY RUCHU SOCJALISTYCZNEGO I KOMUNISTYCZNEGO (274)
- UMIARKOWANY I RADYKALNY NURT REFORMISTYCZNY I REWOLUCYJNY
Louis Biane
- Rozumiał hasło rewolucji jako program reform, mających zapobiec wysoce prawdopodobnemu
rozlewowi krwi;
- Należy zapewnid ludziom pracę, co nie jest możliwe w warunkach wolnej konkurencji;
- Rolę organizatora produkcji powinno przejąd paostwo, zaś współorganizatorami zakładów pracy
powinni stad się pracownicy jako współwłaściciele, których zarobki są uzależnione od wyników tych
zakładów;
- Eliminacja zakładów prywatnych;
- Gwarancja bezpłatnego wykształcenia, zapewniającego dobrą wydajnośd pracy.
Ferdinand Lassalle
- Główny teoretyk Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego;
- Należał do oponentów rewolucyjnej drogi dojścia do socjalizmu, preferując wykorzystanie w tym celu
drogi parlamentarnej;
- Najwyższą wagę przypisywał upowszechnieniu prawa wyborczego;
- Uznanie znacznej i w miarę pozytywnej roli paostwa i uczynienie z niego istotnego instrumentu
socjalistycznych przeobrażeo;
- Paostwo powstałe w wyniku wyborów powszechnych winno prowadzid politykę społeczną i
ekonomiczną, która zapewni robotnikom dobrobyt;
- Refleksja etyczna  odwoływanie się do heglowskiej idei wolności jako celu historii, równoznacznego z
ideą moralną, która zapanuje w świecie socjalistycznym.
Fabianie
- Najbardziej umiarkowana wizja;
- Uznawali reformy w sferze oświaty i służby zdrowia czy rozwój inwestycji komunalnych za
satysfakcjonujący stopieo realizacji socjalistycznych zasad;
- Nie było mowy o jakimkolwiek formie przemocy, szczególnie zaś o rewolucji
Grakchus Babeuf
- Przedstawiciel nurtu radykalnego w socjalizmie; twórca konspiracyjnej organizacji pod nazwą
 Sprzymierzenie wiernych ;
- Przygotowywał swoje stowarzyszenie do dokonania rewolucji, w wyniku której przejąd miało władzę
dyktatorską, stopniowo władzę tę przekazywałoby ludowi, w efekcie czego powstałby ustrój całkowitej
równości, likwidujący własnośd prywatną, do czego pierwszym krokiem miało byd zniesienie
dziedziczenia;
- Handel zastąpiony wymianą towarów, przydzielanych po równo;
- Likwidacja wielkich aglomeracji miejskich; obowiązek pracy fizycznej nałożony na wszystkich
obywateli;
Ruch czartystów
- Ruch powstały pierwotnie w celu wywalczania reformy prawa wyborczego;
- Żądanie polepszenia warunków pracy;
- Program nie do kooca socjalistyczny, zawierał projekty pewnych ograniczonych reform, proponował
spółdzielczośd, zniesieni Izby Lordów, demokratyzację ustroju, rozdział Anglii i Irlandii, a także
powstanie niepodległej Polski.
28
TEORIA SPISKU: AGUSTE BLANQUI
- Dążył do praktycznej realizacji swoich poglądów, wielokrotnie był aresztowany i sądzony;
- Sądził, że w wyniku rozwoju gospodarki kapitalistycznej nastąpi proces pogłębiania się różnic
majątkowych i dalsze ubożenie klasy robotniczej;
- W zwycięstwie komunizmu i ostatecznym koocu ładu indywidualistycznego upatrywał ukoronowania
i zakooczenia rozwoju cywilizacji;
- W ustroju komunistycznym ocalona będzie wolnośd jednostki;
- Droga do zwycięstwa ustroju komunistycznego było dla niego rewolucyjna, inicjatywa należed miała do
zawodowych rewolucjonistów, przygotowujących swą akcję w ramach konspiracyjnej organizacji;
dopiero po ich zwycięstwie do budowy nowego ustroju miał zostad włączony lud;
- Był zwolennikiem radykalnej rozprawy z wrogami rewolucji, aczkolwiek po jej zwycięstwie przywidywał
koniecznośd utrzymania, w fazie przejściowej, pewnych instytucji starego porządku tj. prywatne
zakłady pracy;
- Opowiadał się przeciw szczegółowemu planowaniu nowej rzeczywistości, będzie ona powstawad
powoli, w ścisłym związku z rozwojem wykształcenia społeczeostwa oraz z procesem ateizacji  walka z
Kościołem i religią.
- TEORIA REWOLUCJI PERMANENTNEJ: LEW TROCKI
- Wróg reżimu leninowskiego;
- Wyznawca koncepcji określanej mianem rewolucji permanentnej
- Stanął w opozycji do rządów Stalina, stał się ofiarą represji;
- Bronił tezy o rewolucji światowej, widział możliwości przeprowadzenia takiej rewolucji permanentnej,
może ona wybuchnąd w kraju słabo rozwiniętym takim jak Rosja, gdzie będzie wynikiem zawarcia
wymierzonego przeciw władzy, chwilowego i czysto taktycznego sojuszu pomiędzy robotnikami i
chłopami;
- Był zwolennikiem dyskusji wewnątrz partii, powstawania w niej różnych nurtów, a nawet utrzymania
w niej systemu wielopartyjnego, chod ograniczonego jedynie do partii o charakterze robotniczym;
- Krytycznie oceniał rzeczywistośd paostwa radzieckiego w latach 30;
- Piętnował politykę naukową i kulturalną ZSRR, domagając się wolności dla sztuki i nauki;
- Stał się rzecznikiem przywrócenia koncepcji powierzenia władzy radom delegatów.
- SPRZECIW WOBEC SAMOSTANOWIENIA NARODÓW: RÓŻA LUKSEMBURG
- Przyjmowała stanowisko krytyczne wobec leninowskiej praktyki i rewizjonizmu;
- Wysunęła koncepcję akumulacji kapitału (tytuł książki), dotyczyła ona nieuchronnego kryzysu
gospodarki kapitalistycznej, wywołanego niemożnością pozyskania przez nią rynków zbytu (brak
wzrostu spożycia, spowodowany niewzrastającymi dochodami nabywców  pracowników);
- Nie ma żadnej możliwości polepszenia bytu klasy robotniczej w ramach ustroju kapitalistycznego,
paostwo zawsze opowiada się po stronie klasy posiadającej;
- Opowiadała się przecie stanowisku reformistycznemu, a za rewolucją;
- Rewolucja będzie spontanicznym żywiołem;
- Była zwolenniczką osłabienia znaczenia partii z uwagi na jej centralistyczne tendencje;
- Klasa robotnicza nie będzie miała większego problemu z wprowadzeniem założeo marksistowskiej
doktryny i wprowadzi je do życia w drodze masowego strajku, stanowiącego wstęp do rewolucji;
- Przeciwna wszelkiej walce narodowowyzwoleoczej; kwestię narodową uważała za element ideologii
burżuazyjnej;
29
- POLEMIKA Z LENINEM: KAROL KAUSTKY
- Połączenie darwinizmu społecznego z materializmem historycznym Marksa;
- Paostwo powstało w wyniku podboju;
- Proces historyczny jako proces walki o byt i selekcji najlepszych osobników danego gatunku; zasady te
rządzą światem zwierząt i ludzi, historia ludzkości jest dalszym ciągiem historii naturalnej;
- Krytyka Lenina: nie pojął idei dyktatury proletariatu, nie do przyjęcia byłą również teza, według której
rewolucja mogła wybuchad w najsłabszym ogniwie łaocucha paostw światowego imperializmu 
niedojrzała rosyjska klasa robotnicza traktowała bowiem rewolucję jako okazję do osobistej zemsty na
kapitalistach, aniżeli sposób realizacji swej historycznej myśli.
36. NAUKA SPOA
ECZNA KOŚCIOA
A (STR. 294)
A. LEON XIII (STR. 294)
- Rozpoczął nową dziedzinę nauczani kościoła  nauczanie społeczne, wyrażał przekonanie, że jedynym
sposobem na uniknięcie zła społecznego jest powrót do zasad, głoszonych w imieniu Chrystusa 
rechrystianizacji świata;
- Autor encykliki Rerum novarum  O kwestii robotniczej, opierającej się filozofii św. Tomasza z Akwinu, uczynił
podstawą swego nauczania neotomizm;
- Sformułował tezy krytyczne, wymierzone przeciw doktrynom socjalistycznym i komunistycznym oraz
powszechnemu już w owych czasach zjawisku ruchu robotniczego;
- Hasło równości ludzi jest niemożliwe do zrealizowania; a agitacja socjalistyczna polega na wywołaniu
wzajemnej wrogości w społeczeostwie, a w konsekwencji do walki klas;
- Protestował przeciw likwidacji własności prywatnej (na której wsparta jest również hierarchia społeczna); co
więcej uznał własnośd za prawo naturalne;
- Plan wprowadzenia płacy rodzinnej, upowszechnienia własności;
- Solidaryzm klas, współpraca dla wspólnego dobra  pokoju społecznego i dobrobytu;
- Paostwo ma byd subsydiarne, czyli pomocnicze, winno szanowad autonomię jednostki, byd arbitrem w sporach
między kapitalistami a robotnikami, dbad o jakośd prawodawstwa;
- Uznał prawo robotników do zakładania związków zawodowych (prawo naturalne), działalnośd związków
powinna się opierad na działaniach samopomocowych, negocjowaniu układów zbiorowych pracy, działao na
rzecz ochrony pracowników; powinny mied charakter katolicki, bowiem opieka Kościoła zapobiegnie działaniu
na ich forum agitatorów komunistycznych i przekształcaniu ich w narzędzie walki klasowej.
B. PIUS XI  KORPORACJONIZM (STR. 297)
- Podstawowymi kategoriami następcy Leona XIII, papieża Piusa XI również był: neotomizm, solidaryzm i
subsydiaryzm paostwowy;
- Wprowadził tradycję wydawania w dziesięciolecie Rerum novarum encyklik rocznicowych;
- W encyklice Quadragesimo anno jako jedyny papież opowiedział się za konkretnym ustrojem społecznym 
korporacjonizmem (głosząc zasadę solidaryzmu społecznego wysunął plan ustroju opaty na korporacjach, a
więc związkach pracowników i pracodawców danej branży, którzy realizowaliby wspólny interes rozwoju
społecznego przedsiębiorstwa; głosił w tym celu koncepcję uzupełnienia umowy o pracę, umową spółki
pracownika z pracodawcą;
- Korporacje miały zachowad pełną autonomię, paostwo zaś wypełniało wobec nich jedynie funkcje subsydiarne;
- Istnienie korporacji nie wyłączało prawa robotników do zrzeszania się; zrezygnował z wymogu, aby związki
miały charakter chrześcijaoski;
- Pisał o różnych rodzajach związków lewicowych, przestrzegał, że u podstaw każdej odmiany socjalizmu leżą
materializm, racjonalizm i ateizm; jeszcze ostrzejsze stanowisko przyjmował w stosunku do radykalnych odmian
30
lewicowych  w ewentualnym zwycięstwie radzieckiego bolszewizmu dostrzegał groz
bę kooca dla cywilizacji
chrześcijaoskiej;
- Zarówno na Piusie XI jak i jego następcy Piusie XII ciąży zarzut zasadniczego niepotępienia faszyzmu.
TOTALIZTARYZM
37. TOTALITARYZM - DEFINICJA I POJ
CIE (STR. 301)
A. SPÓR O ISTOT

- Totalitaryzm jest jedyną doktryną polityczną, jaka powstała w XX wieku; powszechnie określa się ja
mianem eklektycznej, czyli stanowiącej zlepek fragmentów znanych już wątków myśli politycznej i
prawnej;
- Termin pochodzi od łacioskiego słowa totus, czy cały, całkowity  w tym przypadku chodzi o całkowitą
likwidację wszelkich form samodzielności społeczeostwa i poddanie ich całkowitej władzy paostwa;
- Paostwa uznane za w pełni totalitarne: Włochy, Niemcy, Związek Radziecki;
- Najbardziej uniwersalną i popularną typologię cech sporządzili w latach 60 amerykaoscy politolodzy Carl J.
Friedrich i Zbigniew Brzezioski: Syndrom, czyli zespół powiązanych cech dyktatur totalitarnych składa się z
ideologii, jednej partii kierowanej na ogół przez jednostkę, terrorystycznej policji, monopolu komunikacji,
monopolu broni i centralnie kierowanej gospodarki;
- Autorzy zwracali uwagę także na związki totalitarnych form rządzenia z nowoczesną technologią,
sprawnośd reżimu uzależniona jest od środków technicznych, umożliwiających władzy pełną kontrolę
obywateli i realizację monopoli;
- Język totalitarny zwany nowomową (Rok 1984), drewnianym językiem, zinstytucjonalizowanym
kłamstwem umożliwiał wyłączne formułowanie wypowiedzi zgodnych z oficjalną ideologią;
- Odmiennośd paostw totalitarnych: totalitaryzm komunistyczny  głosząc dominację interesu mas, kreował
system wyłącznych rządów, a nawet kultu jednostki, zaś totalitaryzm faszystowski, głosząc kult wybitnej
jednostki, nadczłowieka doprowadził do powstania zdezindywidualizowanego, masowego ruchu.
B. JEDNOSTKA I MASY
Skrajny indywidualizm: Max Stirner
- W książce Jedyny i jego własnośd negował istnienie jakiegokolwiek autorytetu zewnętrznego względem
człowieka, w tym także autorytetu boskiego, i poddawał działania jednostki jedynie własnej woli;
- Społeczeostwo jest de facto fikcją, bytem nieistniejącym, jest tylko pojęciem teoretycznym, to samo dotyczy
również pojęd narodu, paostwa czy rodziny;
- Realnym bytem i jedyną wartością jest jednostka sama dla siebie i stąd postawa egoistyczna jest jak
najbardziej uzasadniona i prawidłowa;
- Nie uznaje moralności i uczyd społecznych, nie ma dla niego problemu dobra i zła;
- Otaczających jednostkę ludzi tak jak i rzeczy powinna traktowad instrumentalnie; wyłącznie dla własnych
celów.
Tęsknota za nadczłowiekiem: Fridrich Nietzsche
- Pojęcie nadczłowieka;
- Rzeczywistośd nie jest obiektywnie poznawalna, dynamicznie rozwijająca się jest w ludzkim odbiorze
zrelatywizowana;
- Dokonał rozróżnienia na moralnośd panów i moralnośd niewolników; darwinizm - proces historyczny, walka
o przetrwanie;
- Cnoty panów to wykładnik ich siły i skuteczności, natomiast niewolnicy wyznają zasady sprzyjające ich
słabości  pokorę, współczucie, altruizm, litośd;
31
- Zdaniem Nietzschego w czasach współczesnych preferuje się moralnośd niewolniczą, słabośd ubraną w szaty
cnoty, co pora wadzi do upadku gatunku ludzkiego;
- Hasło przewartościowania wszystkich wartości; człowiek powinien kształtowad swoje życie poza dobrem i
złem;
- Za najwyższą wartośd i cel człowieka uznał samo życie, za najwyższy autorytet moralny, instynkty człowieka
(tak postępuje nadczłowiek);
- Zajmował postawę antyreligijną; występował nie tylko przeciw chrześcijaostwu, ale również przeciw
wszystkim systemom religijnym, włączając w to oświeceniowe religie świeckie  kult natury, ludzkości czy
rozumu;
- Filozofia zarówno Stirnera jak i Nietzschego był gwałtownym protestem wymierzonych w idee
mieszczaosko-liberalną;
Kult bohatera: Thomas Caryle
- Stanowisko skrajnie indywidualistyczne  rozwój dziejów dokonuje się za sprawą wybitnych jednostek,
bohaterów;
- Zmodyfikował romantyczną wizję samotnej jednostki, uznając ją za przywódcę mas odpowiedzialnego za
losy organicznej wspólnoty społecznej;
- Charyzmatyczny bohater pozostaje w ścisłym związku z Bogiem, który jest obecny w jego działaniach,
powoduje przekształcenie się społeczeostwa w jednośd moralną, dzieła altruistyczne i pozbawiony jest
całkowicie egoizmu;
- Heroistyczna koncepcja wymierzona przeciw mieszczaoskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i przeciw
umowie społecznej jako z
ródłu powstanie wiedzy;
- Moralnośd jest ściśle związana z aktywnością , z działaniem na rzec innych, podejmowanym w oparciu o
wiarę, nie zaś o spekulację intelektualną;
- Sukces świadczy, że jednostka realizuje boski zamysł, że po jej stronie są sprawiedliwośd i prawo; nie miał
natomiast żadnego współczucia dla pokonanych;
- Rozróżniał epoki pozytywne (spójne, przeniknięte wiarą społeczeostwo) i epoki negatywne (zwycięża
egoizm, wyższe warstwy społeczeostwa nie działają na rzecz całości, lecz realizują swe partykularne
interesy);
- Kult siły, wybitne jednostki, bohaterowie odznaczają się siłą, rozumianą jako energia, odwaga, dzielnośd;
- Słabsze narody powinny poddad się dominacji silniejszych.
Teoria psychologii tłumu: Gustave Le Bon
- Autor  Psychologii tłumu , jednostka reaguje i zachowuje się inaczej, gdy jest członkiem anonimowej
zbiorowości, jaką stanowi tłum (w znaczeniu zbiorowości, którą stanowi paostwo, czy naród, czy zakład
pracy, gdzie ujawniają się mechanizmy psychologiczne, prowadzące do ujednolicenia poglądów i zachowao;
- Przekonania, zasady i zachowania tłumu wywołuje sugestia, impuls;
- Mówił o nadejściu ery mas  dyktatu masy ludzkiej, w której z własnej woli znalazły się jednostki,
dobrowolnie rezygnujące z własnej autonomii, prawa do własnego systemu wartości, do posiadania
indywidualnych przekonao i podporządkowujące się bez reszty ogółowi.
Bunt mas: Jose Ortega y Gasset
- Autor Buntu mas;
- Wyrażał zdecydowany protest przeciwko likwidacji wszelkich przywilejów i przeciwko równości jednostek w
prawie, wprowadzonej przed demokrację;
- Definiował arystokracje nie w oparciu o kryterium klasowe ani majątkowe, lecz o stopieo kultury,
wykształcenia, odpowiedzialności i gotowości pokierowania sprawami publicznymi;
- Według niego społeczeostwo masowe niszczy indywidualnośd, powoduje upadek kultury i doprowadza do
uniformizacji społeczeostwa;
- Potępiał rewolucję;
- Był zdecydowanym przeciwnikiem faszyzmu.
32
38. FASZYZM I NAZIZM (STR. 307)
- Fasces były to w Starożytnym Rzymie wiązki rózg z wetkniętym w środek toporem, niesione przed konsulami a
stanowiące wyrazisty symbol, z jednej strony jedności i silnego związku, czego wyrazem były rózgi, z drugiej zaś
dominującej władzy, na co wskazywad miał topór; symbolika ta odpowiadała egalitarnej stronie faszyzmu, który
starał się zaprezentowad jako wszechogarniający, bezkonfliktowy, powszechny i spontaniczny ruch społeczny, a
jednocześnie łączyła go w wymogiem istnienia władzy w osobie charyzmatycznego wodza;
- Przyczyny powstania faszyzmu i nazizmu: czynniki ekonomiczne i polityczne, procesy zjednoczeniowe mające
miejsce w niedalekiej przeszłości, remedium przeciw komunizmowi;
- Niemcy chętnie wracali do koncepcji historycznej roli paostwa jako wcielania ducha świata i realizacji idei na
drodze ku wolności;
- Ruch nazistowski był dla kombatantów jedyną nadzieją na odzyskanie prestiżu, uzasadniał słusznosd ich
frustracji, przestawiając ich jako ofiary wszechświatowego spisku żydowskiego kapitału i równie żydowskiej
komuny
- Partia Hitlera NSDAP podkreślała swój socjalistyczny charakter, dzięki rozbudowanym sektorom gospodarki
produkującej ma potrzeby wojska a nie bezpośrednio na rynek, paostwo faszystowskie było w stanie opanowad
sytuacje kryzysowe i zaskarbid sobie wdzięcznośd robotników, dając im pracę i zabezpieczenie socjalne;
- Również we Włoszech sytuacja kryzysowa, szczególnie w środowiskach kombatanckich była dramatyczna,
socjalna działalnośd rządu faszystowskiego prowadzona była także we Włoszech;
- Faszyzm i nazizm głosił pogardę dla szerokich mas, które były niezbędne do realizacji ich celów, jednak
stanowiły wyłącznie nierozumny tłum, niezdolny do realizacji wizji nowego człowieka;
- Faszyzm i nazizm określane są mianem doktryn eklektycznych: stanowiące zlepek wątków należących do innych
systemów, często wzajemnie sprzecznych i powyrywanych z kontekstu;
Faszyzm Nazizm
- Propagował model społeczeostwa - Nie posiadał konkretnych koncepcji
korporacyjnego; korporacje miały mied ustrojowych, bazował głównie na krytyce
charakter przymusowy i byd podporządkowane ustrojów istniejących zawartych w dwóch
paostwu; dziełach: Moja walka Hitlera i Mit XX wieku
- Postawy teoretyczne sformułował Mussolini w Alfreda Rosenberga;
haśle Doktryna faszyzmu, napisanym do - Budowa Tysiącletniej Rzeszy niemieckiej,
Encyklopedii włoskiej; projekt zakładający podbój przez Niemców
- Poszukiwano uzasadnieo dla odbudowy paostwa świata i uczynienie wszystkich nie-
i potęgi narodu na wzór Imperium Romanum; Germanów lun nie-Aryjczyków niewolnikami;
- Odwoływano się do elementów kulturowych, - Za główny wyznacznik przyszłości uznali rasę
świadomościowych, akceptacji poczucia więzi i i jej panowanie nad światem;
tradycji, które określali mianem italianita; - Wykorzystywano koncepcje rasistowskie i
- Uchwalono ustawy rasistowskie pod naciskiem darwinizm społeczny;
Hitlera, stopieo prześladowao rasowych nie - Po dojściu Hitlera do władzy zawieszono
osiągnął takiego nasilenia jak w Niemczech, ale zasadę rządów prawa i zgodny z zasadami
również był obecny, szczególnie w postaci parlamentaryzmu proces ustawodawczy;
antysemityzmu; - Silne wątki antychrześcijaoskie i dążnośd do
- Tendencja mistycznego ujmowania władzy duce, stworzenia własnej religii germaoskiej,
wskazanie na jej boską proweniencję i opartej na kulcie rasy narodu, paostwa i
nadprzyrodzone możliwości; wodza, uzupełnionej przez wątki
- Idea nieustannej walki, łączącej się z hasłem starogermaoskie;
budowy nowej moralności opartej na sile i - Niemcy w całej rasie germaoskiej widzieli
skuteczności, którą przeciwstawiano rzekomej rasę panów, nadludzi, którzy powinni przejąd
degeneracji i skarleniu współczesnego, władanie nad światem i mają prawo podjąd
chylącego się ku upadkowi świata; walkę w wrogiem o swoją przestrzeo
- Wódz, fuhrer, duce przejmowali władzę życiową; znajdowano w tym uzasadnienie do
dyktatorską, organizowali wokół siebie wojny totalnej;
prawdziwy kult, przedstawiali się jako
uosobienie, symbol nowych czasów i nowego
człowieka;
33
- Głoszono hasła antykomunistyczne i antyliberalne;
- Podważano i krytykowano demokrację, parlamentaryzm, zasadę rządów prawa;
- Dopuszczalna była jedynie słuszna ideologia, głoszona przez jedną partię; ideologia ta była
traktowana dogmatycznie, co oznacza, że nie dopuszczano wyjątków w jej stosowaniu ani nawet
wątpliwości;
- Odstępstwo od ideologii uzasadniało koniecznośd stosowania terroru, a profilaktycznie, aby do owych
odstępstw nie dopuścid stosowano powszechną inwigilację obywatelki;
- Jednostka powinna dokonywad szeregu poświęceo, zrezygnowad z własnych celów, a nawet z własnej
tożsamości, bo w bliżej nieokreślonej przyszłości zapewnione jej zostanie szczęście i niespotykaną
dotąd pomyślnośd;
- Ideologia wymagała od swych wyznawców nieustannej aktywności, ciągłego publicznego i
entuzjastycznego akcentowania swego przywiązania do jej pryncypiów;
- Stosowano proroctwa o charakterze chiliastycznym, wątki manichejskie  zdecydowany podział na to,
co bezwzględnie dobre (faszyzm, nazizm) i to co jest czystym uosobieniem zła (Żydzi, komuniści);
- Ideologię totalitarną określano w literaturze mianem  świeckiej religii ;
- O treści prawodawstwa decydowała wola wodza identyfikowana automatycznie z wolą i interesem
narodu.
39. STALINIZM (STR. 311)
- Wszystkie typowe cechy totalitaryzmu występowały z pełni w Związku radzieckim pod rządami Iosifa
Dżugaszwili  Stalina; ponadto okres ten charakteryzował się wzmożonym terrorem, przybierającym między
innymi funkcję czystek;
- Moralnośd rewolucyjna i praworządnośd socjalistyczna uzasadniały walkę z rzeczywistym, ale i rzekomym,
wrogiem, przy użyciu wszelkich możliwych metod;
- Uznano, że wiernośd ideologii zastąpid może wszelkie kwalifikacje;
- System wodzowski; Stalin był obdarzany mianem słooca ludzkości i geniusza;
- Nauka radziecka według oficjalnej propagandy zajmowała najwyższą pozycję w świecie, w służbie ideologii
pozostawały również nauki humanistyczne;
- Wszelkie formy sztuki rozwijad się miały jedynie na gruncie oficjalnej doktryny jedynym kryterium ich oceny
było to, czy są postępowe czy też nie;
- Nie uznawano jakichkolwiek wątpliwości dotyczących kwestii ekonomiczno-gospodarczych, jedynie słusznym
rozwiązaniem wydawała się gospodarka planowa;
- Nieomylnośd wodza, partii i w rezultacie nauki radzieckiej;
- Poglądy zgodne z intencjami reżimu skazywała książka, autorstwa Stalina: Krótki kurs WKP(b) 
Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików);
- Rozbudowa imperium, polityka zaborcza;
- Stalin uważał się za wiernego ucznia Marska i Engelsa, lecz głosił się również ich kontynuatorem;
- Zmodyfikował tezę o zanikaniu walki klasowej po rewolucji i obumieraniu paostwa (modyfikacje Stalina nie były
w pełni oryginalne, stanowiły powtórzenie myśli Trockiego;
- System stalinowski zmierzał zdecydowanie w kierunku nacjonalizmu; Stalin zapatrzony był we wzorzec wielkich
carów;
- Zdecydowanie potępiano wszelkie inne, poza bolszewickim, nurty lewicowe.
40. KRYTYCY TOTALITARYZMU (315)
A. KRYTYKA SPOA
ECZEOSTWA ZAMKNI
TEGO: POPPPER.
- Współczesny przedstawiciel myśli liberalnej;
- Autor dzieł: Społeczeostwo otwarte i jego wrogowie oraz Nędza historycyzmu;
34
- Przedmiotem swojej krytyki uczynił systemy doktrynalne, będąca poprzedniczkami wielkich koncepcji
totalitarnych;
- Kierował się drogą dedukcji - określenie hipotezy szukanie przypadków, które mogą ją obalid;
- Potępiał systemy zakładające istnienie praw historycznych i uznających możliwośd prognozowania
biegu historii;
- Krytykował całościowe systemy filozoficzne, które sprowadzają nauki społeczne do pseudonauk
- Skrytykował Platona, Arystotelesa, Kanta, Marksa
- Rozwój dziejów zależy od rozwoju wiedzy, a tego nie można przewidzied
- Musi istnied społeczeostwo otwarte np. antyczne Ateny (istnieje wolnośd myślenia, swoboda dyskusji,
odpowiedzialnośd za swoje czyny, nie ma relatywizmu moralnego;
- Społeczeostwo zamknięte (zastraszone)  istnieje magiczna wiara w ideologię, władzę, jest niezdolne
do samokrytycznej refleksji, pozostaje pod ścisłą kontrolą paostwa; brak rozwoju, społeczeostwo
stabilne; cechą charakterystyczną jest również istnienie hierarchii;
B. KORZENIE TOTALITARYZMU: AREDNT.
- Zdecydowana krytyka rozwiązao liberalnych;
- Poddała krytyce filozofię oświecenia;
- Życie w sferze publicznej pozytywnie wpływa na poczucie tożsamości jednostki, wzbogaca ją poprzez
poszerzanie pola jej doznao i refleksji kształtuje je oryginalną osobowośd (pochwała starożytności);
- Prawdziwa wolnośd to wolnośd działania tworzenia, opowiadania na wyzwania i tak wolnośd realizuje
się jedynie we wspólnocie  wspólnocie politycznej, w której na wzór greckiej polis ludzie wykazują się
aktywnością i inicjatywą;
- Była bliska koncepcji Platona;
- Do upadku autorytetu władzy przyczyniło się chrześcijaostwo;
- Powstanie totalitaryzmu było bezpośrednim wynikiem niepowodzenia rewolucji burżuazyjnej, twórcza
aktywnośd jednostki została w nim podporządkowana realizacjom utopijnej wizji ;
- Totalitaryzm swój sukces zawdzięcza umiejętności skupienia rozproszonych zatomizowanych i
skłóconych mas.
C. UCIECZKA OD WOLNOŚCI: FROMM.
- Psycholog, autor Ucieczki od wolności;
- w społeczeostwie niemieckim przed pojawianiem się Hitlera znaczna częśd społeczeostwa posiadała
osobowośd autorytarną (Freund), sadomasochistyczną  łączyło pragnienie poddania się silnej władzy i
sadystyczne dążenie do dominacji; elementy te występowały z takimi cechami jak: infantylizm,
skłonnośd do wiaty w mity, podatnośd na manipulację, nieodpowiedzialnośd, strach;
- Wolnośd staje się ciężarem dla człowieka, który pragnie poczucia bezpieczeostwa i boi się samotności;
- Proces alienacji i atomizacji społeczeostwa;
- Objął analizą zbiurokratyzowane społeczeostwa, od liberalnych i konserwatywnych po komunistyczne;
we wszystkich odnajdując podobne symptomy: alienacją, upadek wartości etycznych, dominację
wartości materialnych, kult wodza i pieniądza, hedonizm, mit fałszywego sukcesu  odchodzącego od
budowy własnej osobowości - byd na rzecz mied;
- Teoria konwergencji  upodobniania się ustrojów, komunistycznego i kapitalistycznego, w drodze
ewolucji;
- Wizja przyszłej odbudowy tożsamości człowieka i nowego społeczeostwa zbliżona do umiarkowanych
poglądów socjalistycznych utopistów.
35
ŚWIAT W POSZUKIWANIU NOWEJ DROGI
41. SOCJALDEMOKRACJA
- lewicowy ruch społeczny wywodzący się z ruchu robotniczego, który za główny cel stawia sobie budowę ustroju
i społeczeostwa socjalistycznego drogą demokratycznych reform; wyłoniła się po rewizji doktryny marksizmu;
- Do głównych wartości socjaldemokracji można zaliczyd:
A. Ochronę praw pracowniczych (w tym umożliwianie funkcjonowania związkom zawodowym) i
konsumenckich,
B. W miarę równomierny rozkład dochodu narodowego, np. poprzez opodatkowanie progresywne,
C. Ideę wolności, pojmowaną jako ochronę i znajomośd praw,
D. Równouprawnienie wszystkich klas społecznych,
E. Ideę demokracji uczestniczącej, w rozumieniu zwiększonego wpływu obywateli na władzę,
F. Zapewnioną przez paostwo bezpłatną opiekę zdrowotną i edukację oraz opiekę socjalną,
G. Większy wpływ pracowników na przedsiębiorstwo (samorządnośd pracownicza),
H. Interwencjonizm paostwowy i udział sektora społecznego (głównie spółdzielni),
I. Aktywną politykę paostwa na rynku pracy.
42. DOKTRYNY  TRZECIEJ DROGI (STR. 329)
-  Trzecia droga polegad miała na odnalezieniu takich rozwiązao ustrojowych, które z jednej strony nie
spowodują uszczuplenia wolności i praw gwarantowanych jednostce przez liberalizm, z drugiej zaś zapewnią
człowiekowi pełnię zabezpieczeo socjalnych proponowanych przez socjalizm.
A. TEORIA PAOSTWA DOBROBYTU (STR. 329)
- Cele realizowane w myśl założeo teorii o charakterze ekonomicznym;
- Koncepcja nakłada na paostwo nie tylko o obowiązek zapewnienia bezpieczeostwa obywateli, ale również
dobrobytu, rozumianego jako dobro socjalne;
- Koniecznośd zwiększenia aktywności paostwa jako podmiotu ekonomicznego, uzyskania przez nie środków
na cele socjalne i stymulowanie procesów gospodarczych;
John Maynard Keynes
- Podjął kwestię redukcji bezrobocia, poprzez roboty publiczne, co z kolei zwiększało skalę popytu  ożywiało
gospodarkę;
- Zwolennik modelu gospodarki mieszanej, łączącej przedsiębiorczośd prywatną i paostwową;
- jego teoria związana była z polityką New Deal, wprowadzoną przez Roosvelta i kontynuowaną przez jego
następcę - Trumana (aktywnośd paostwa w tworzenie nowych miejsc pracy, roboty publiczne,
ubezpieczenia społeczne itd.).
John Kenneth Galbraith
- Przedstawiciel  liberalizmu jakościowego ;
- Krytykował niekontrolowany wzrost produkcji i konsumpcji;
- dokonał analizy stanu społeczeostwa obfitości  zauważył, że zwiększają się potrzeby ludzi, którzy dążą do
pozyskania dóbr o określonym rodzaju i wyrafinowanej jakości;
- Paostwo stoi na straży równowagi  zapewnia właściwy poziom industrialny, chroni bezpieczeostwo i w
razie potrzeby reguluje rynek;
- Nie należy zwiększad na wszelką cenę produkcji w sektorze prywatnym; należy natomiast przywiązywad
większą wagę do instytucji publicznych;
- Zaproponował wprowadzenie podatku od sprzedaży.
36
- Do koncepcji  trzeciej drogi należy zaliczyd również koncepcję tzw.  kapitalizmu ludowego , stawiającej
sobie za cel upowszechnienie własności oraz związanych z nią korzyści wśród wszystkich członków
społeczeostwa.
B. TEORIE KONWERGENCJI (STR. 333)
- Teoria stworzona przez Jamesa Burnhama, określana jako rewolucja menagerów;
- Koncepcja elitarystyczna  wyłonienie się odrębnej grupy społecznej  menagerów  wykształconego
personelu kierowniczego, nieposiadającego własnego kapitału; posiadane kwalifikacje miały jej umożliwid
dominację w społeczeostwie; w koocu stają się władzą panującą, przejmują władzę polityczną w paostwie;
- Paostwo przejmuje zaś własnośd prywatną;
- Gwałtowny rozwój techniczny prowadzi do  upodobniającej rewolucji , zacierają się pomiędzy krajami
socjalistycznymi a kapitalistycznymi;
C. ORDOLIBERALIZM (STR. 334)
- Niemieckie koncepcje społeczno-ekonomiczne, zawierające oryginalne cechy łączące idee socjalne z
kapitalistycznymi, oraz przyjmujące system wartości głoszony przez konserwatystów i idee chrześcijaoskie;
- Stwierdzenie o konieczności wzbogacenia myśli liberalnej o system wartości chrześcijaoskich;
- Postrzegano człowieka w kontekście wspólnot, w jakich żyje;
- Koniecznośd awansu społecznego;
- Szczególny nacisk kładziono na wspólnoty życia codziennego, złączone więzami solidarystycznymi 
rodzinę, współpracowników, współmieszkaoców;
- Paostwo gwarantem porządku społecznego, mediatorem i arbitrem w sprawach konfliktowych;
- Model społecznej gospodarki rynkowej, ograniczony wpływ paostwa na gospodarkę rynkową, paostwo
było gwarantem nienaruszalności zasad wolnej konkrecji, dbałośd o działalnośd socjalną.
43. PIUS XII (STR. 348)
- Pontyfikat 1939-1958, jeden z najbardziej konserwatywnych papieży, powszechnie pomawiano go o
germanofilstwo, był człowiekiem o znacznych ambicjach politycznych:
- W roku 1949 dekretem Świętego Officjum nałożona została ekskomunika na komunistów, podobne
wykluczenie nie spotkało faszystów (zarzut pod adresem papieża);
- Formą przekazu jaką najchętniej się posługiwał były orędzia radiowe;
- Oparł nauczanie Kościoła na podstawie personalizmie  filozofii osoby ludzkiej; personalizm ujmuje człowieka
jako niepowtarzalny byt cielesno-duchowy, człowiek jest zobowiązany do dbałości o rozwój własnej
osobowości, m.in. poprzez poznawanie świata i kontakty z innymi ludz
mi; system ten umieszcza osobę ludzką
na pozycji dobra nadrzędnego;
- Nowością było promowanie postawy aktywistycznej, kontaktu z ludz
mi, dialogu;
- Przekonanie o godności ludzkiej, uznanie praw człowieka;
- Papież uznał własnośd nie tylko za prawo naturalne, lecz nadał mu charakter podmiotowy;
- Jako pierwszy z papieży opowiedział się po stronie demokracji, została ona uznana za zaporę przeciwko
odrodzeniu się ustrojów totalitarnych; podkreślał znacznie narodu, wyraz
ną jego intencją było odróżnienie
nacjonalizmu od patriotyzmu  jako podstawy wspólnoty i braterstwa między ludz
mi;
- Odniósł się również do kwestii międzynarodowej  społecznośd międzynarodowa stanowi odrębną, ograniczoną
i etyczną całośd; stosunki pomiędzy poszczególnymi paostwami powinny opierad się na zasadach solidaryzmu,
demokracji;
- Głosił koncepcję pokoju integralnego  nie ogranicza się tylko do unikania wojny, lecz winien opierad się na
działaniach pozytywnych, stałym mnożeniu związków i płaszczyzn współpracy pomiędzy narodami;
- Odnowa stosunków społecznych na gruncie paostwowym jak i międzynarodowym może następid wyłącznie
dzięki rechrystianizacji.
37
44. SOBÓR WATYKAOSKI II (STR. 378)
- Zwołany przez Jana XXIII;
- Papież chciał przede wszystkim doprowadzid do odnowy Kościoła i zaangażowad do tego dzieła biskupów z
całego świata;
- Sobór nie trwał wbrew założeniom 3 miesiące, lecz 4 lata i zgromadził aż 2,5 tysiąca uczestników, pośród
których znajdowali się przedstawiciele innych, poza katolickim, Kościołów chrześcijaoskich; obrazy zostały
zainaugurowane jesienią 1962r.;
- Cztery sesje soboru przyniosły dorobek w postaci uchwalenia wielu dokumentów dotyczących m.in. nauki
społecznej kościoła, deklaracji na temat stosunku do Żydów;
- 7 grudnia 1965 r  dzieo zamknięcia Soboru  papież Paweł Vi zdjął klątwę, jaką w 1054 r. Kościół Rzymski rzucił
na Bizancjum, a w konsekwencji na kościoły prawosławne, uznając Kościół rzymski za współwinny rozłamu w
chrześcijaostwie;
- Dokumenty soborowe nie zawierają potępienia doktryny komunistycznej, ani też praktyki politycznej i
społecznej paostw komunistycznych, niechętnie odwoływano się do wcześniejszego nauczania Kościoła, z
wyjątkiem nauczania Piusa XII i Jana XXIII;
- Tytuł konstytucji Gaudium et spes, czyli radośd i nadzieja wskazują postawę przyjętą przez Sobór  aktywną,
nacechowaną optymizmem, pozytywnie nastawionej do zmian, konieczności badania znaków czasu;
- Po raz pierwszy nie potępiono bezapelacyjnie ateizmu, lecz poddano go analizie; uznano współwinę osób
wierzących za szerzenie się postaw ateistycznych; krytykę komunizmu zastąpiła krytyka zjawiska określonego
jako ateizm zorganizowany;
- Temat nadzwyczajnego tempa rozwoju materialnego: kryzys wzrostu  zaostrzenie się kontrastów w poziomie
życia pomiędzy poszczególnymi grupami ludności i różnymi krajami; szerzy się zjawisko dyskryminacji;
- Sobór opowiadał się także za koniecznością edukacji obywatelskiej młodzieży i obowiązek postępowania
zgodnie z dyscypliną obywatelską, obowiązkiem płacenia podatkówo i świadczeo społecznych, przestrzeganie
norm ochrony zdrowia czy przepisów o ruchu drogowym;
- Kościół popiera dobre aspekty dynamizmu społecznego, ewolucję ku jedności oraz proces zdrowej socjalizacji i
stowarzyszania się obywatelskiego i gospodarczego.
- Częśd druga Konstytucji zawiera uwagi bardziej szczegółowe problem rozwodów, wolnych związków i kontroli
urodzeo (nie wyraża dla nich akceptacji), podkreślano, że posiadanie potomstwa nie jest jedynym celcem
związku małżeoskiego;
- Poświęcono również uwagę procesowi dyskryminacji i wyzysku; pracę uznano jako główny czynnik postępu.
38