Rotunda św. Prokopa w Strzelnie
Kościół św. Prokopa na wzgórzu klasztornym w Strzelnie został wzniesiony po 1160r. Jest
najlepiej zachowaną budowlą w Strzelnie. Ze względu na jej kształt i rozmiar jest uważana za
największą budowlę romańską na planie koła.
Na początku kościół nosił wezwanie św. Krzyża, jednak po wprowadzeniu przez prepozyta
Józefa Łuszczyńskiego obrazu św. Prokopa słynącego łaskami, rozpoczął się kult świętego.
Budowa rotundy przez konstrukcje sklepień krzyżowo żebrowych jednakowych jak wieża
kolegiaty w Kruszwicy wg Aleksandra Holasa datowana jest na lata 1120-1140. Postrzegana
jest jako kościół możnowładczy i grodowy, który powstał przed przybyciem norbertanek do
Strzelna. Z. Świechowski natomiast uważa że rotunda związana była z osobą fundatora i jego
rodziną, na potwierdzenie zauważamy tezę ukazującą wspaniały grób w północnej części
nawy rotundy. Badania archeologiczne potwierdziły, iż rotunda św. Prokopa nie była
kościołem grodowym, a czas zakończenia budowli można określić na początek XIII w. na co
wskazywały cegły znajdujące się na północnej partii szczytu transeptu rotundy.
Dla norbertanek pełniła ona funkcje kościoła klasztornego do czasu konsekracji kościoła św.
Trójcy, a następnie stała się refektarzem, kaplica grzebalną i późnych okresach nawet
magazynem.
Kościół rotundowy to budynek posiadający nawę główną okrągłą o średnicy wewnętrznej
8,2m zakończoną od strony wschodniej kwadratowym prezbiterium, od zachodniej wieżą na
planie owalu. Do nawy głównej przylegają dwie niewielkie absydy o średnicy zewnętrznej
2,8m
Fundamenty rotundy zbudowane zostały na jałowym podłożu tzw. calcu. Wykonano je z
kamieni łupanych układanych 4-5 warstwami, połączonych gliną.
Ściany rotundy wykonano techniką opus emplectum. Lica wykonano z ciosów łączonych
wapienną zaprawą, natomiast wnętrza z luźno wrzucanych okrzesków kamiennych
zalewanych zaprawą. Grubość murów wynosi od 1 – 1,1 m, ściany rotundy ułożone są
mozaikowo pod względem kolorystycznym. Wykorzystane zostały różnego rodzaju skały
m.in. kamienie polne, narzutniaki magmowe, głębinowe, porfir kwarcowy, gnejs i granit.
Kwadratowe prezbiterium rotundy oparte jest na 4 zebrach i jest o połowę wyższe niż absydy.
Kopuła pokrywająca nawę oparta jest na 8 piaskowcowych żebrach o prostokątnym
przekroju. We wnętrzu muru u nasady kopuły znajdują się drewniane wieńce z belek
dębowych połączonych na zaciosy. Zapobiegają one rozpieraniu murów przez sklepienie.
Kopuła, absydy i wieża zostały nakryte stromymi dachami stożkowymi, a prezbiterium
dachem siodłowym. Przypuszczalnie połacie prezbiterium pokrywały płaskie dachówki z
zaczepami, a nawę, wieżę i absydki, dachówki o półkolistym przekroju poprzecznym.
Rotunda miała co najmniej dwa otwory wejściowe: jeden na wysokości przyziemia od
południowej części nawy, drugi powyżej pietra od strony zachodniej (prawdopodobnie było
to dojście do drewnianej strażnicy która się spaliła) Największe dwa okna miała nawa po
stronie południowej, trzecie tuz nad absydami od północy. W prezbiterium były trzy okna na
każdej ścianie jedno. Wieża rotundy mogła być pierwotnie podzielona na 5 poziomów co
wynika z reliefu tympanonu fundacyjnego rotundy. Najniższy odpowiadał posadzce nawy,
wyższy był na poziomie empory, trzeci znajdował się nad podstawą dachu prezbiterium,
czwarty poziom miał dwa okna mniejsze od okien nawy i otwór wejściowy od zachodu, pod
dachem był poziom piąty i tam znajdowały się dzwony i małe prześwity rozmieszczone po
obwodzie wieży. Kondygnacje oddzielały pasy, które obecnie nie są widoczne.
Centrum przestrzeni rotundy św. Prokopa było kwadratowe prezbiterium przykryte
sklepieniem krzyżowo-żebrowym w którym znajdował się ołtarz. Ołtarz jednak nie zachował
się, przypuszcza sie ze był on prostokątną płytą wykonana z piaskowca opartą na 4
kolumnach. Kolumny mogły mieć niewielkie kapitele zdobione z 4 stron z wałkiem poniżej
głowicy o trzonach płaskich lub zdobionych motywem roślinnym bądź postaciami w
arkadkach. Dwie mniejsze absydy przyłączone do nawy głównej
pełnią obecnie rolę kapliczek z relikwiarzami.
Tuż za ołtarzem znajdowała się kamienna wnęka, która prawdopodobnie służyła do
przechowywania Najświętszego Sakramentu. W prezbiterium dostrzec możemy również
zachowane półokrągłe sedilia – miejsca siedzące dla duchowieństwa po dwa z każdej jego
strony.
Wnętrze rotundy wypełniały płytki ceramiczne z reliefem przedstawiającym ptaki.
Niezwykłym elementem rotundy jest zachowana część płyty nagrobnej ukazującej
mężczyznę na poduszce, która należy do niezwykłych dzieł związanych z kultem zmarłych.
Przy absydach znajdował się odsłonięty grób. Jest możliwe że właśnie nad tym grobem
umieszczono ów płytę nagrobną, a sam grób należał do wyjątkowej osoby, która mogła być
fundatorem budowli (przypuszczalnie Piotr Włostowic lub jego potomek.)
Do elementów wystroju należą także odlew tympanonu fundacyjnego (z oryginału, po pożarze w 1945, zachowała się tylko głowa Chrystusa), był on jednym z 4 romańskich
tympanonów fundacyjnych z Polsce, kropielnica z XII wieku wykonana z jednej bryły
kamienia, rzeźbione w drewnie lipowym pięć stacji drogi krzyżowej z XVII w.,
płaskorzeźbione przedstawienia św. Onufrego i św. Marii Egipcjanki z XVI w.
Największym zmianom kościół św. Prokopa ulegał w XV i XVI w. Na skutek pożarów został
mocno zniszczony, że ekssekrowano go i włączono do zabudowań klasztornych.
Dostawiono przyporę zwężaną ku górze, którą pokrywał spadowy daszek. Jej zadaniem jest
wspieranie wieży w górnej partii.. W czasie gotyckiej przebudowy w Strzelnie od 1 poł. XV
do końca XVI w stosowano dwa rodzaje wątków polski i wedyjski. Prace badawcze nad
strukturą cegieł wskazały, że podczas przebudowy rotundy cegły murów wieży, nadbudowy
nawy i przypory ułożono wątkiem polskim. Powstały nowe większe i wyższe otwory okienne
w górnej strefie wieży. Jeśli chodzi o wnętrze nie ma żadnych śladów przebudowy. Wiemy
również że strefa prezbiterium nie została w ogóle zbadana przez archeologów. Po pożarach
rotunda nie była używana, po remoncie została przeznaczona na furtę ok. końca XV w. Wśród
znanych w Polsce budowli wczesno romańskich kościół św. Prokopa, mimo stosunkowo
niewielkich rozmiarów, wyróżnia się ciekawym i niespotykanym zestawieniem brył oraz
oryginalnością układu przestrzennego.
Naszym zdaniem jest to jedyna z budowli romańskich, które w a Polsce warto zobaczyć.
Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny
Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie to niewielka bazylika kolumnowa z transeptem i fasadą dwuwieżową. Usytuowana 35 m na południe od rotundy,
w miejscu najwyższego wypiętrzenia wzgórza. Budowę kościoła rozpoczęto w XII wieku
i ukończono w połowie XIII wieku. W roku 1216 miała miejsce jego konsekracja.
Zygmunt Świechowski wykazuje podobieństwo bazyliki jak i innych bazylik
klasztornych tego okresu do kluniackiej bazyliki transeptowej – Cluny II.
Pierwotnie bazylika klasztoru norbertanek była wzniosłą budowlą zbudowaną zgodnie
ze schematem bazyliki romańskiej z transeptem, fasadą, apsydą i prezbiterium. Ówcześnie,
z obu stron prezbiterium postawione były dwie wieżyczki o średnicy 6,25 m (nie zachowały
się do czasów obecnych) a po obu stronach przylegał y kaplice. Wschodnie ściany ramion
transeptu zakończone były małymi apsydami. Kościół miał długość 43 m i szerokość korpusu
nawowego 19,2 m. Bazylika zbudowana była w technice opus emplectum . Przypuszcza się, że nawy pokrywały dwuspadowe dachy, kaplice przy prezbiterialne pokryte były dachami
pulpitowymi. Za fundatora kościoła pod wezwaniem świętej Trójcy uchodzi palatyn księcia
Bolesława Krzywoustego Piotr Włostowic. Bazylika podobnie jak rotunda wzniesiona została
z polnych kamieni i cegieł. Uznawana za pierwszą świątynie w Wielkopolsce i na Kujawach
w których zastosowano cegłę.
Budowę kaplicy rozpoczęto od wykopania fundamentów (fundamenty bazyliki jak
i rotundy wykonane są jednakową techniką, jednakże fundamenty od absydy do transeptu
znajdują się na różnej głębokości. Dolne partie fundamentu układano w gliniastym calcu
z różnych kamieni, puste przestrzenie wypełniano małymi kamieniami, następnie na wys.
108,7-108,9 fundament zalewano wapienną zaprawą) następnie rozpoczęło się właściwe
konstruowanie budowli. Proces ten przebiegał w co najmniej dwóch etapach:
I.
Wybudowano prezbiterium z aneksami i wieżami do transeptu włącznie
II.
Wzniesiono nawę główną i boczne, oraz masyw z wieżami, zamknięty ścianą
zachodnią.
Szerokość ścian budowli wynosi od 1,15 do 1,3 i wzniesiono je z kamiennych ciosów. Górną
partię elewacji bazyliki pokrywał fryz z dużych płytek.
Cześć wschodnia świątyni ozdobiona została opracowanymi w cegle otworami romańskimi
o różnorakich profilach, rozglifionymi, które dostarczały światło do całej bazyliki. Po
3 blendy usytuowane były w szczytowych ścianach transeptu, pod nimi wybudowano dwa
wydłużone prostokąty zamknięte półkoliście, poniżej otwór wiodący przypuszczalnie
na emporę.
Dekoracja kościoła klasztornego jest niezwykle bogata. Owa przestrzeń zdobią barwne
polichromie (przynajmniej o 3 barwach), kolumny pokryte rzeźbą figuralną które należą
do unikatowych zabytków romańskich oraz tympanony: fundacyjny, zwiastowania
i północny. Ściany pokrywały bordowo brązowe i kremowo szare tynki.
Na poziomie przyziemia, z obu wież poprzez aneksy, pod arkadowymi prześwitami
można było wejść do prezbiterium. W murze absydy głównej znajdowało się wgłębienie które
zinterpretowane zostało jako siedzisko norbertańskiego prepozyta który miał sprawować
opiekę nad norbertankami. W części prezbiterialnej kościoła znajdować się mogło 4-5 ołtarzy
nie licząc szóstego ołtarza św. Krzyża (Czarny ołtarz Krzyża Świętego – najstarszy ołtarz
kościoła) przeznaczonego dla osób świeckich . Ołtarz prezbiterialny prawdopodobnie
osłonięty był cyborium wspartym na drewnianych kolumienkach. Przegrody chórowe
z portalami prowadzącymi do ramion transeptu prawdopodobnie ozdobione były
prostokątnymi płytami zakończonymi półkoliście, które również mogły zdobić ściany empor.
Według Z. Świechowskiego i Cz. Sikorskiego na skrzyżowaniu transeptu z nawą znajdował
się chorus maior – miejsce modłów kanoniczek.
Niektóre zagadnienia dotyczące wyglądu kościoła w dawnych czasach poddane są dyskusji
badaczy. Wątpliwościom podlegają m.in. :
1) wyposażenie ramion transeptu
2) szczegóły dotyczące empory zachodniej
Ad 1.
Ramiona transeptu wyposażone mogły być według dwóch wariantów:
Wariant I – zakładał istnienie empor w obu na podstawie dużych
fundamentów kamiennych łączonych gliną ułożonych na linii wschód-zachód
oraz na podstawie istnienia otworów drzwiowych. Na owe empory prowadziły
wejścia od zewnątrz a poprzez otwory w narożnikach ściany wschodniej
empory komunikowały się wraz z okrągłymi wieżami.
Wariant II - zakładał istnienie galerii z drewna otaczającej transept od północy,
wschodu i południa. Empora jak i galeria prowadziły do wież, a z wież
kamiennymi schodami dotrzeć można było do aneksów następnie do
prezbiterium.
Ad 2.
1. A. Tomaszewski – uważa, że empora zachodnia znajdowała się miedzy
wieżami fasady i otwierała się na nawę. Okulus dostarczał światła galerii.
Poziom empory odpowiada dzisiejszemu chórowi muzycznemu
a sama empora przypuszczalnie wsparta była na belkowanym stropie,
2. J. Chudziakowa – uważa, że empora sklepiona była dwoma polami
krzyżowymi wspartymi na dwóch arkadach i filarze ustawionym osiowo
oraz oparta była na fundamencie z ciosów kamiennych,
3. Z. Świechowski – uważa, że balkon empory podtrzymywany był również
przez dwie arkady (które na środku podtrzymywała kolumna) od strony
nawy.
W roku 1459 do prezbiterium kościoła, dobudowano kaplicę św. Barbary, nad którą
w XVI wieku został wybudowany skarbiec. W latach 20. XVIII wieku za prepozyta Pawła
Wolskiego dokonano barokizacji bazyliki, następnie w latach 1728-1733 za prepozyta
Mikołaja Łukowskiego dokonano „renowacji” kościoła: wystawiono 4 ołtarze, zbudowano
furtę klasztorną, położono nową podłogę, zafundowano nowe konfesjonały, wybielono
kościół oraz położono nowy dach.