Monastycyzm
(od greckiego monastikos - "klasztorny"), ruch religijny, u podstaw którego występowała negacja wartości życia doczesnego przy afirmacji izolacjonizmu jednostek, dążenia do samorealizacji w czystości duchowej, ubóstwie, umartwieniu się, modlitwie i kontemplacji wiodącej do zbawienia.
Ojczyzną monastycyzmu są Indie, gdzie pojawili się pierwsi anachoreci (pustelnicy), których grupy tworzyły zakony. Z czasem powstały pierwsze indyjskie religie monastyczne (wzory buddyjskie). Monastycyzm rozwinął się również w taoizmie i shintoizmie, a szczególnie wielkie rozmiary przyjął w lamaizmie.
Odrębny rozwój przyjął monastycyzm w religii żydowskiej (nazyrejczycy, esseńczycy). Pewne elementy monastycyzmu pojawiły się w greckim pitagoreizmie. U manichejczyków monastycyzm wyrósł z negatywnego stosunku do świata.
Z judejskiego monastycyzmu wywodził się najwcześniejszy chrześcijański ruch monastycyzmu. Początkowo występowały jedynie skupiska pustelników (św. Paweł Pustelnik, św. Antoni). Po wprowadzeniu podstawowych reguł wspólnoty (św. Pachomiusz, św. Bazyli) monastycyzm w chrześcijaństwie wykształcił dwa typy wspólnot: anachoreckie - pustelnicze, w których każdy zakonnik żyje oddzielnie, i cenobickie, których członkowie prowadzą życie wspólne (podział pracy i wspólnota dóbr).
Pojęcia do monastycyzmu:
Taoizm, chińska doktryna pochodząca z czasów starożytnych, w której wyodrębnić można dwa nurty:
1) taoizm filozoficzny, zainicjowany przez Laozi (VI w. p.n.e.). Jego myśli kontynuował Zhuangzi (IV-III w. p.n.e.), a następnie tzw. szkoła taoistów. Taoizm głosił duchowo-materialną jedność świata, przejawiającą się w harmonii wszystkich zjawisk nazywanej tao. Celem mędrca winno być poznanie tao, gdyż dzięki temu nabywa się cnotę, pozwalającą na przestrzeganie zasady wu-wei, która polega na niesprzeciwianiu się naturalnemu porządkowi rzeczy, panującemu w przyrodzie i społeczeństwie.
W przeciwieństwie do konfucjanizmu taoizm kładł nacisk na wolność, spontaniczność i sceptycyzm wobec konwencji. Postawę intelektualno-kontemplacyjną stawiał wyżej niż konwencjonalną naukę. Kontynuacją klasycznego taoizmu był neotaoizm filozoficzny, rozwijający się od początku naszej ery. Miał charakter synkretyczny, łączył refleksję nad klasyczną myślą taoistyczną z dociekaniami dotyczącymi kosmicznych pierwiastków: żeńskiego yin i męskiego yang.
2) taoizm religijno-magiczny, który pojawił się na przełomie II i III w. i stanowił połączenie wcześniejszej myśli filozoficznej z ludowymi wierzeniami i praktykami magicznymi (alchemia, lecznictwo, wróżbiarstwo, wiara w duchy, demony i bóstwa). Twórcą taoizmu jako zorganizowanej religii był Zhan Daoling (34-156). Uznany za Niebiańskiego Mistrza, dał początek instytucji zwierzchników taoizmu, zlikwidowanej przez władze państwowe. W późniejszym okresie taoizmu ustąpił miejsca konfucjanizmowi. Obecnie taoizm istnieje na Tajwanie i w Hongkongu, ma też wyznawców wśród wiejskiej ludności Chin.
Orygenes (185 lub 186-254), zwany Adamantinus za swą wytrwałą pracę. Najsławniejszy i najbardziej wpływowy filozof i teolog chrześcijański Wschodu. Uczeń Klemensa i Amoniusza Sakkasa. Nauczyciel w Szkole Katechetów, a w latach 203-231 jej przełożony.
Oskarżony o herezję przez synod aleksandryjski, pozbawiony stanowiska, potępiony i usunięty z Aleksandrii w 231, przeniósł się do Cezarei palestyńskiej, gdzie założył nową szkołę. Następnie był kierownikiem szkoły w Antiochii (232). Twórca gradualizmu.
Jest autorem dzieła O zasadach (między 220 a 230) i rozprawy Przeciw Celsusowi (246-248). Uznany za Ojca Kościoła. W stworzonym przez Orygenesa systemie filozoficznym, prawda chrześcijańska nabrała cech aleksandryjskiego neoplatonizmu. Ideałem systemu był monizm, czyli dążenia do osiągnięcia jedności pomiędzy Bogiem a światem.
Zdaniem Orygenesa świat przez Logos wyłonił się z Boga. Nie Bóg Ojciec, lecz Syn Logos jest wg niego bezpośrednim stwórcą świata. Logos jest też jego zbawcą. Poglądy Orygenesa były zwalczane. Po wydaleniu go z Aleksandrii został potępiony przez biskupa Teofila w Egipcie i biskupa Metodiusza w Rzymie w 399.
Nawiązywali do niego: Tertulian, który dowodził, że Bóg i Chrystus (Jezus) są dwiema odrębnymi osobami (hipostazami), ale jedną substancją, oraz Grzegorz Nysseńczyk.
Shintō, shintoizm, szintoizm, japoński politeistyczny system religijny, wg którego antropomorficzne bóstwa, tzw. kami, uosabiają siły natury, m.in.: słońce, księżyc, góry, wodę czy drzewa. Niektóre z nich zamieszkują przedmioty, np.: miecze, zwierciadła itp., inne mogą być ubóstwionymi przodkami. Kult kami łączy się ściśle z pojęciami świętego miejsca i świętego czasu. Jedyne teksty zawierające wykład doktryny shintō to: Kojiki, Nihongi (VIII w.) i tzw. norito, zawierające przepisy praktyk magicznych.
W średniowieczu, wraz z przyjęciem buddyzmu przez Japończyków (VI w.), shintō przyswoił sobie pewne jego elementy, później także elementy konfucjanizmu i taoizmu. Podczas rządów cesarza Mutsuhito (Meiji) (1868-1912) shintō stało się religią państwową, wprowadzono również kult cesarza. 1945 shintō sprowadzono do roli jednej z wielu religii wyznawanych przez Japończyków. Zaprzestano oddawać boską cześć cesarzowi. Shintō przez wieki wywierało w Japonii ogromny wpływ na różne dziedziny sztuki, widoczny zwłaszcza w typowej architekturze świątyń jinja. Najstarsze i najbardziej znane miejsca kultu shintō to świątynie w Ise i w Izumo.
Lamaizm, buddyzm tybetański i mongolski, ukształtowany ostatecznie na przełomie XIV i XV w. przez Tsongkhapę i założony przez niego odłam buddyzmu dGe-lugs-pa ("oddanych zasadom cnoty"), noszący też miano "żva-ser" (Żółtego Kościoła) pochodzące od żółtych nakryć głowy noszonych przez jego wyznawców, w odróżnieniu od przedstawicieli niezreformowanego buddyzmu, noszących czerwone nakrycia głowy ("żva-dmar" - Czerwony Kościół).
Podstawą doktrynalną lamaizmu była mantrajana wprowadzona do Tybetu przez misjonarzy indyjskich w poł. VII w. Buddyzm wprowadzony do Tybetu za panowania pierwszego króla Srong-batsan-sgam-po (ok. 630-650) wypierał stopniowo panującą tam religię pierwotną Tybetańczyków - bon, będącą przemieszaniem szamanizmu i animizmu. Ostatecznie podstawy doktrynalne lamaizmu obowiązujące do dziś zostały ukształtowane przez Tsongkhapę i jego uczniów.
Poza Tybetem lamaizm od XVII w. szerzył się w niektórych prowincjach Chin. Przyjmując kierunek tantryczno-mantrajanistyczny i praktyki magiczne objął swoim zasięgiem Nepal, Mongolię, Bhutan, Sikkim. W zachodnich Chinach - Sinciang, Kansu, Syczuan, Junnan, w Indiach - Kaszmir. Rozpowszechnił się też nad dolną Wołgą wśród Kałmuków i na Syberii wśród Buriatów.
Przyczyną takiej popularności lamaizmu stało się przerzucenie odpowiedzialności za należyte rozumienie i przestrzeganie rytuału oraz dogmatów na jednostki specjalnie do tego przygotowane - na lamów i tym samym uwolnienie szerokich kręgów wyznawców od potrzeby wnikania w istotę obrzędów i przykazań. A ponieważ każda istota ludzka posiada swojego lamę, bez którego nie byłoby pojęcia Buddy, stąd lamaizm stał się religią szeroko akceptowaną.
Drugą przyczyną stało się to, że lamaizm nie rezygnując z panteonu bóstw znanych z mahajany akceptuje także liczne bóstwa z kultów lokalnych zbliżonych do szamanizmu. Panteon lamajski obejmuje ogromną liczbę bóstw, duchów i świętych, tym bardziej że każde z nich może występować w różnych postaciach: dobrotliwej, gniewnej, groźnej, bohaterskiej.
Lamaizm uznaje elementy magii i mechaniczne odprawianie modłów (młynki modlitewne), posiada też drobiazgowe ryty (obrządki) religijne, nad których przestrzeganiem czuwają dGe-bskos-lamowie i ich pomocnicy. Do podstawowych obowiązków kultowych należą modlitwy, których treść jest zależna od świąt. Są śpiewane i recytowane, przerywane dźwiękami instrumentów muzycznych. Wspólne modły mnichów i wiernych odbywają się ok. godziny dziewiątej, dwunastej, piętnastej i dziewiętnastej.
Co tydzień, niekiedy częściej, odbywa się kościelny obrzęd święcenia wody, mającej duże zastosowanie w lamaizmie. Ofiary mają charakter symboliczny. Liczne bóstwa czci się jako wyobrażenie idei, nie zaś jako same bóstwa. Najokazalszym spośród świąt lamajskich jest 21-dniowe święto nowego roku (tybetańskie lo-gsar).
Lamaizm jest wyznaniem bardzo zróżnicowanym wewnętrznie, podobnie jak chrześcijaństwo, tyle tylko, że różnice doktrynalne nie są tak poważne.
Doktryna lamaizmu
Wykładnia doktryny lamaizmu została zawarta w dziełach reformatora tybetańskiego buddyzmu i założyciela lamaizmu Tsongkhapy: Sto tysięcy przepisów ("gSung-'bum") i Wielka stopniowa droga mądrości (Byang-c'ub lam-rim-c'en-po). Doktryna lamaizmu łączy elementy mahajany i mantrajany.
Podstawowym dogmatem wiary jest przestrzeganie nakazów moralnych, słuchanie pouczeń lamy znającego doskonale doktrynę i składanie ofiar na utrzymanie klasztorów.
Pitagoreizm, kierunek filozoficzny i teoretyczno-naukowy. Ruch umysłowy, religijny i prawdopodobnie polityczny, któremu początek dał Pitagoras. Jego rozkwit przypada na przełom V i IV w. p.n.e., kontynuowany był również w IV i III w. p.n.e. Pod różnymi postaciami przetrwał znacznie dłużej.
W V w. p.n.e. doszło do podziału w łonie zwolenników pitagoreizmu na "akuzmatyków" i "matematyków". Pierwsi nadawali związkowi pitagorejskiemu ton filozoficzno-religijny, nawiązując do orfickich tradycji mistycznych i sakralnych. Drudzy, nie porzucając związku, służyli mu poprzez rozwijanie nauki. Dążyli do racjonalnego wyjaśniania zjawisk Wszechświata i przetwarzali ruch religijny w szkołę naukową.
Chrześcijaństwo, jedna z wielkich religii monoteistycznych, wyznawana ob. przez ok. 30% ludności świata. Spośród blisko 1,8 mld chrześcijan ok. 970 mln stanowią katolicy, 300-450 mln protestanci, ok. 150 wyznawcy prawosławia, ok. 60 mln anglikanie, ok. 30 mln członków starożytnych Kościołów wschodnich; ok. 150 mln należy do różnego rodzaju sekt. Chrześcijanie przeważają w strukturze religijnej Europy, obu Ameryk i Australii, w Afryce stanowią ok. 33% ludności, w Azji - nieznaczną mniejszość.
Powstała na Bliskim Wschodzie, w ówczesnej prowincji rzymskiej Judei, zwanej później Palestyną, w wyniku nauczycielskiej i eklezjotwórczej działalności Jezusa Chrystusa oraz Jego odkupicielskiej śmierci na krzyżu i zmartwychwstania. Pierwsza wspólnota chrześcijańska ukształtowała się w Jerozolimie wokół apostołów. Tworzyli ją Żydzi nawróceni bądź jeszcze za życia Jezusa, bądź w wyniku pierwszej katechezy św. Piotra, wygłoszonej w związku z zesłaniem Ducha Św. (ok. 30 n.e.); zachowywali przepisy Tory, np. dotyczące obrzezania ( judeochrześcijanie), ale też praktykowali chrzest i Eucharystię. Podobne gminy powstawały też w diasporze. W stosunku do członków jednej z takich gmin, działającej w Antiochii Syryjskiej, użyto po raz pierwszy ok. poł. I w. określenia chrześcijanie. Uważano ich początkowo za odłam judaizmu. O ich ostatecznym rozdziale zadecydowała z jednej strony różnica postaw wobec wojny żydowskiej, z drugiej zaś rosnąca liczba wyznawców wywodzących się spoza kręgów żydowskich, co pociągnęło za sobą konieczność uniwersalizacji nowej religii, m.in. poprzez rezygnację z większości przepisów Prawa Mojżeszowego (usankcjonował ją tzw.Sobór Jerozolimski). Znaczącą rolę odegrał w tym procesie św. Paweł z Tarsu. W wyniku jego działalności, a także w wyniku misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i in. chrześcijaństwo znajdywało wyznawców daleko poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Członkowie rozproszonych gmin chrześcijańskich mieli świadomość przynależności do jednej wspólnoty religijnej.
W 2. poł. I w. spisano księgi NowegoTestamentu, które wraz ze Starym Testamentem (w wersji bliskiej Septuagincie) stworzyły chrześcijański kanon Biblii. Przewodnictwo w gminach było 1-osobowe. Kształtowała się hierarchia, na przeł. I i II w. tworzyli ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. W II-III w. powstały patriarchaty w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, nieco później w Konstantynopolu (381) i Jerozolimie (451), a także - poza granicami cesarstwa - katolikaty: w Persji i Armenii (IV w.) oraz w Gruzji (V w.). Miejsce szczególne zajmował biskup Rzymu jako następca św. Piotra, który zginął w tym mieście śmiercią męczeńską. W początkowym okresie, zwłaszcza za panowania Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana, chrześcijanie byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wyd. 313 przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza, położył temu kres. 380 ces. Teodozjusz I Wielki uznał ch. za religię panującą, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa. Już wcześniej, od II-III w. zaczęła kształtować się teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, apologetyka, następnie cała patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze chrześcijańscy).
Dość wcześnie pojawiły się różnice dogmatyczne w rozumieniu prawd wiary, prowadzące do powstawania herezji - znacznymi wpływami na Zachodzie, zwłaszcza wśród plemion gockich, cieszył się arianizm, na Wschodzie z kolei sporo zwolenników zdobywał monofizytyzm i nestorianizm. Ustaleniu dogmatów poświęcone były pierwsze sobory powszechne: Nicejski, Konstantynopolitański I, II i III, Efeski, Chalcedoński - przyjęta wówczas wykładnia, streszczona w tzw. symbolach wiary, obowiązuje do dziś w głównych Kościołach chrześcijańskich, m.in.: katolickim, prawosławnym, protestanckim, anglikańskim. W VIII-IX w. miał miejsce poważny kryzys ideowy spowodowany ikonoklazmem. Od III w. duchowość chrześcijańska znajdowała wyraz w rozwoju najpierw anachoretyzmu, później cenobityzmu i wielkich wspólnot zakonnych. Kształtowała się sztuka, architektura i poezja chrześcijańska.
Postępująca od VII w. ekspansja muzułmanów spowodowała islamizację obszarów dotąd chrześcijańskich na Wschodzie, w Afryce Północnej i Hiszpanii (tę ostatnią odzyskano w wyniku wielowiekowej rekonkwisty). Procesowi chrystianizacji podlegały z kolei coraz rozleglejsze obszary Europy - po Słowiańszczyznę i Skandynawię w IX-XI w. W wyniku tzw. schizmy wschodniej, 1054 chrześcijaństwo podzieliło się ostatecznie na wschodnie (prawosławie) i zachodnie (katolicyzm, Kościół katolicki) - ich dzieje biegły odtąd odrębnymi drogami. Na Zachodzie wzrost autorytetu papieży następował na przemian z jego upadkiem i próbami uzależnienia od władców świeckich lokalnych organizacji kościelnych lub Kościoła jako całości (awiniońska niewola papieży, schizma zachodnia); źródłem tych ostatnich był cezaropapizm, stanowiący szczególną bolączkę Kościoła wschodniego. Podejmowano krucjaty w celu odzyskania ziem będących kolebką chrześcijaństwa lub walki z szerzącymi się ruchami heretyckimi (albigensi), zwalczanymi też przez inkwizycję. Równocześnie kwitło życie umysłowe, rozwijała się sztuka chrześc. najpierw romańska, następnie gotycka. Zawiązały się zakony żebrzące: dominikanów i franciszkanów. W efekcie ruchów reformatorskich, jakie występowały w Kościele katol. w XVI w., powstało szereg odłamów religii chrześc.: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm itp., określanych wspólną nazwą protestantyzmu; tworzenie nowych Kościołów mających swe źródło w ch. miało miejsce także w latach późniejszych. Reformacja wywołała też wewętrzną reformę katolicyzmu, m.in. na Soborze Trydenckim. Wielkie odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą chrystianizację Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii, prowadzoną zarówno przez misjonarzy katolickich, jak i protestanckich. Trudna i stosunkowo mało owocna była akcja misyjna w Azji ze względu na mocno ugruntowane tam tradycje rel. hinduizmu, buddyzmu i islamu. Sobór Watykański I , przyjąwszy uchwałę o nieomylności papieża, przyczynił się do pogłębienia rozdźwięku między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Równocześnie od poł. XIX w. rozwijał się w chrześcijański ruch ekumeniczny, dążący do zjednoczenia wszystkich wyznawców Chrystusa na drodze wzajemnego dialogu i eliminacji powstałych w ciągu wieków różnic konfesyjnych. Obecnie towarzyszy mu dialog z wyznawcami religii niechrześcijańskich. Na przełomie XIX i XX w. w łonie katolicyzmu zarysował się kryzys związany z modernizmem, później na sytuację Kościoła katolickiego i innych Kościołów chrześcijańskich wpływały znacząco wyzwania o charakterze społecznym i politycznym, zwłaszcza nazizm i komunizm oraz liberalizacja i ateizacja życia.
Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii (Pisma Św.), składającej się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, za objawienie Boże, a Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, zapowiedzianego odkupiciela ludzkości. Główne punkty wiary chrześcijańskiej zawiera Nicejsko-konstantynopolitański symbol wiary, zwany też Credo. Jako religia monoteistyczna chrześcijaństwo przyjmuje istnienie jednego Boga w 3 Osobach, które stanowią Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św. (Trójca Św.). Człowiek, stworzony jako mężczyzna i kobieta oraz jako istota wolna, powołany został do życia w szczęściu i do obcowania z Bogiem, który darzy go miłością i który winien być przezeń kochany. Miłości tej człowiek sprzeniewierzył się poprzez grzech, którego skutkiem są doczesne cierpienia i śmierć. Bóg pragnie wyzwolić człowieka, dlatego objawia się w historii, początkowo narodowi Izraela, potem wszystkim pozostałym. Pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus, który poprzez swą śmierć na krzyżu odkupił też grzech człowieka wobec Boga, zmartwychwstając następnie i wstępując do nieba. Stał się on założycielem Kościoła jako wspólnoty wierzących, w której działa nieustannie Duch Św. Dalszy los każdego z ludzi zależy od niego samego. Prowadząc życie zgodne z Bożymi nakazami, człowiek wierzący spodziewa się po śmierci zbawienia ( niebo); zatwardziałym grzesznikom grozi natomiast wieczne potępienie ( piekło). Chrześcijanie oczekują tryumfalnego powrotu Chrystusa, czyli paruzji, powszechnego zmartwychwstania i sądu ostatecznego, który rozstrzygnie kwestie nagrody i kary (niektórzy ufają, iż nastąpi powszechne zbawienie, tj. apokatastaza); po nim nastąpić ma odnowa stworzenia i wieczne życie w Bogu. W myśl doktryny chrześcijańskiej człowiek winien starać się nawiązać osobistą więź z Bogiem, przyjmując Słowo Boże mocą wiary i udzielonej sobie łaski, wspieranych zarówno modlitwą i kontemplacją, jak uczestnictwem w życiu Kościoła (liturgia, przyjmowanie Eucharystii i innych sakramentów). Nakazy Boże zobowiązują go m.in. do miłości bliźniego i poszanowania życia - stąd zaangażowanie chrześcijan w życie społeczne, działalność charytatywna, upominanie się o prawa dla prześladowanych itp. są świadectwem ich wiary. Wpływ chrześcijaństwa na cywilizację i kulturę, zwłaszcza europejską, jest od czasów starożytnych olbrzymi. Wyrosło z zespolenia surowych zasad judaizmu z tradycjami grecką i rzymską, które przechowało po upadku cesarstwa rzymskiego. Zasady etyczne chrześcijaństwa przyjmowane są w znacznej mierze nawet przez ludzi niewierzących, traktujących je jako uniwersalne prawdy humanizmu. Chrześcijaństwo sprzyjało też rozwojowi wszelkich gałęzi sztuki - zarówno w sferze duchowej, inspirując ich treści, jak materialnej, poprzez mecenat nad artystami.