POJĘCIA do św. Bazyliego
Arianizm, jedna z najważniejszych herezji w dziejach chrześcijaństwa, której twórcą był Ariusz; pewne jej elementy zawierały już m.in. poglądy Pawła z Samostat (monarchianizm). Jej istotą była gruntowna rewizja nauki o Trójcy Św. w imię radykalnego monoteizmu. Wg arianizmu Osoby Boskie to 3 hipostazy "różne i niepodobne". Logos jest, z jednej strony, przymiotem jedynego i wiecznego Boga, zawsze się w Nim znajdującym, z drugiej zaś - stworzonym bezpośrednio przez Niego, doskonałym Logosem-Synem, powołanym z kolei do stworzenia świata.
Duch Święty to pierwsze twór Logosa-Syna. Natomiast w Jezusie zrodzonym z NMP Dziewicy ten ostatni zastąpił duszę ludzką, ożywiając jego ciało i stając się całkowicie człowiekiem. Arianizm zwalczali Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy i in. Potępiono go 325 na Soborze Nicejskim I i 385 na Soborze Kostantynopolitańskim I. Cieszył się znacznymi wpływami na zachodzie Europy, zwł. wśród Gotów, którzy zaszczepili go wśród ludów germańskich. Zanikł ok. VII w., by pojawić się znów w XVI w. w dobie reformacji; nawiązywał doń ruch tzw. arian, czyli braci polskich i socynianizm.
Sobory powszechne, zgromadzenia biskupów Kościoła katolickiego z wszystkich krajów, obradujące pod przewodnictwem papieża lub jego legata nad sprawami doktryny religijnej, organizacji i dyscypliny kościelnej. Instytucja soborów powszechnych nawiązuje do tradycji soboru apostolskiego w Jerozolimie (48-49).
Od 1917 o powszechności soboru orzeka papież, który zatwierdza również uchwały soborowe. Prawo głosu na soborach powszechnych mają: kardynałowie, patriarchowie, biskupi ordynariusze i przełożeni zakonów, a także zaproszeni biskupi tytularni.
Wzrost znaczenia soborów w średniowieczu stał się punktem wyjścia koncyliaryzmu, który został przez papiestwo odrzucony. W historii toczyły się spory dotyczące dominacji papieża lub soboru w rozstrzyganiu ważnych zagadnień.
Na soborze watykańskim I (1869-1870) przyjęto dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności i podporządkowano mu sobory powszechne.
Kościół katolicki uznaje 21 soborów powszechnych, podczas gdy prawosławny tylko 7 pierwszych, kwestionując, podobnie jak protestanci, moc wiążącą ustaleń przyjętych na pozostałych soborach powszechnych.
Trójca Święta, Trójca Przenajświętsza, podstawowy dogmat i największa z tajemnic wiary przeważającej części wyznań chrześcijańskich, głosząca, że jest jeden Bóg w trzech Osobach, które stanowią: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św.
Wg oficjalnych sformułowań Urzędu Nauczycielskiego Kościoła (Katechizm Kościoła katolickiego, 1994) Trójca Święta jest "Trójcą współistotną" (tzw. homouzja), co znaczy, że "Osoby Boskie nie dzielą między siebie jedynej Boskości, ale każda z nich jest całym Bogiem", rzeczywiste zaś rozróżnienie między nimi "polega jedynie na relacjach, w jakich pozostaje jedna z nich w stosunku do innych":
Ojciec jest tym, który rodzi, Syn tym, który jest rodzony, a Duch Święty tym, który pochodzi - relacje te są odwieczne (tzn. nie opisują jakiegoś procesu zachodzącego w czasie) i jedynie odnoszą do siebie Osoby Trójcy Świętej nie przeciwstawiając ich sobie. Określenie Trójca Święta, jakkolwiek zakorzenione w Piśmie Św., nie jest wyrażeniem biblijnym - pojawiło się pod koniec II w. (Tertulian), a ostateczny kształt dogmatyczny otrzymało na soborach nicejskim I (325) i konstantynopolitańskim I (381).
Interpretacje tajemnicy Trójcy Świętej prowadziły często do herezji, takich jak: modalizm (Trójca Święta to tylko aspekt Boga "dla nas"), tryteizm (Osoby Boskie to trzej odrębni bogowie wyłonieni w podziale pierwotnej Bożej Jedni), subordynacjonizm (Syn Boży i Duch Św. to twory Boga Ojca Jemu podporządkowane) czy arianizm. Rozbieżność w dookreśleniu wyróżniającej Ducha Św. relacji pochodzenia - od Ojca, jak w kościołach Wschodu, czy od Ojca i Syna (Filioque dodane do symbolu wiary w IX w.), jak na Zachodzie - stała się w 1054 teologiczną przyczyną wielkiej schizmy wschodniej.