Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006

Wyklad VIII

Rozwój stereotypów spolecznych i uprzedzen miedzygrupowych

Literatura:

• Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdansk, GWP

• Nelson, T. (2003) Psychologia uprzedzen. Gdansk, GWP

• Weigl B. (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i mlodziezy. Warszawa, IP PAN

• Weigl. B. (2000) Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J.(red.) Psychologia, t. III. Gdansk, GWP

... Stereotypy na temat grup spolecznych wydaja sie czescia wspólnego dziedzictwa spoleczenstwa. Nikt nie moze dorosnac we wlasnym spoleczenstwie, nie nauczywszy sie stereotypów przypisywanych najwazniejszym grupom etnicznym.

( H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice1973)

STEREOTYP jest to struktura poznawcza obejmujaca wiedze, oczekiwania i przekonania obserwatora na temat niektórych grup spolecznych. Z wlasnosciami poznawczymi scisle zwiazany jest afekt, który moze byc wzbudzany przez stereotyp.

Konsensus spoleczny nie jest cecha definicyjna stereotypu.

Zródlem stereotypów sa doswiadczenie osobiste i interakcje, a takze wiedza „z drugiej reki” i oczekiwania na temat prawdopodobienstwa pewnych zdarzen spolecznych.

I. Stereotypy rozumiane jako przekonania indywidualne. Tradycja spoleczno-poznawcza (Fiske, Taylor 1991; Markus, Zajonc 1985)

Stereotypy, jako jeden z rodzajów wiedzy na temat swiata spolecznego, powstaja w miare jak dana osoba gromadzi spostrzezenia dotyczace róznych grup spolecznych. Spostrzezenia te sa interpretowane, kodowane w pamieci, nastepnie wydobywane i wykorzystywane w kierowaniu reakcjami. Sa umyslowymi reprezentacjami swiata spolecznego w naszej pamieci.

II. Stereotypy jako systemy zbiorowych przekonan. Modele kulturowe zakladaja, ze spoleczenstwo stanowi podstawe przechowywanej wiedzy o grupach spolecznych.

Stereotypy sa zbiorem informacji o grupach spolecznych, rozpowszechnionym wsród czlonków danej kultury Stereotypy kulturowe stanowia czesc spolecznej wiedzy jednostki i wywieraja wplyw na jej zachowania spoleczne (Tajfel, 1981).

Nabywanie, utrzymywanie i pojawianie sie ewentualnych zmian w stereotypach zachodzi glównie poprzez jezyk i komunikacje w danej kulturze. Jezyk wykracza poza poziom jednostki i powoduje „przechowywanie” stereotypów na poziomie zbiorowosci.

Srodki masowego przekazu sa „informacyjna autostrada” po której rozprzestrzeniaja sie stereotypy spoleczne, pokonujac granice i odleglosci.

Rozwój spostrzegania interpersonalnego

Najwczesniejsze kategoryzacje spoleczne zwiazane sa z plcia. Plec jest dla malych dzieci najwazniejszym kryterium podzial spolecznego. Siedmiomiesieczne dzieci odrózniaja glosy meskie od kobiecych . Dziewiec mesiecy - reaguja odmiennie na meskie i kobiece twarze.

Kilkuletnie dzieci przypisuja innym etykiety odnoszace sie do plci, dokonuja tez czasem nadogólnien pojec „mama” i „tata”, odnoszac je do wszystkich kobiet i mezczyzn. Stereotypy 1

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006

plci moga powstawac u dzieci szybciej niz stereotypy innych kategorii spolecznych - choc kategoryzacja nie zawsze prowadzi do powstania rozwinietego stereotypu.

W wieku przedszkolnym, plec wywiera wiekszy wplyw na klasyfikowanie innych ludzi niz inne kategorie (preferencje lalek, zapamietywanie opowiesci). Dzieci przedszkolne potrafia tez klasyfikowac wedlug przynaleznosci etnicznej, zawodu, wieku.

W procesie kategoryzacji dzieci opieraja sie na latwo rozpoznawalnych atrybutach: fryzura, kolor skóry, ubiór, jezyk.

Znaczenie kategorii plci spada w wieku szkolnym, kiedy to przynaleznosc etniczna odgrywa wieksza role w kategoryzowaniu niz plec. Pojawia sie tez zdolnosc do tworzenia bardziej abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowosci.

Tendencja do kategoryzowania innych w grupy spoleczne rozwija sie u dzieci dosc wczesnie, ale charakter dominujacych kategorii wydaje sie ulegac zmianie wraz z rozwojem dziecka. Stereotypy pojawia sie wówczas, gdy u obserwatora zgromadzi sie wiedza i powstanie zbiór przekonan na temat danej grupy, umozliwiajacy ogólna charakterystyke grupy.

Wyniki wielu badan empirycznych dowodza, ze tendencyjne atrybucje na temat czlonków wlasnej i obcej grupy sa stala cecha spostrzegania spolecznego we wczesnym dziecinstwie.

Uznaje sie, ze rodzice sa pierwszym i najpotezniejszym zródlem informacji o grupach spolecznych, jednak ogromna role odgrywaja równiez rówiesnicy i inni czlonkowie otoczenia spolecznego. Powszechnie obserwuje sie korelacje pomiedzy stereotypami i uprzedzeniami rodziców oraz dzieci.

Znaczace osoby nie musza przekazywac stereotypów wprost (choc czesto sie zdarza , ze stereotypy przekazywane sa w „gotowej” formie np. porzekadel, przyslów, przestróg, zakazów). Dziecko uczy sie stereotypów przez obserwacje i modelowanie (nasladownictwo empatyczne np. ekspresji emocjonalnej)

Juz w wieku pieciu lat u wiekszosci amerykanskich dzieci zaczynaja sie rozwijac wyrazne postawy rasowe Badania rozwojowe pokazaly, ze dzieci posluguja sie stereotypami jeszcze zanim potrafia prawidlowo rozróznic grupy na podstawie wskazników uwazanych za niezbedne do takiego celu. Dzieci w wieku przedszkolnym ucza sie najpierw werbalnych etykiet grup oraz skojarzonych z tymi etykietami stereotypów, a dopiero pózniej dowiaduja sie jakie wskazniki percepcyjne odpowiadaja owym etykietom. Zatem znaja stereotyp, zanim jeszcze potrafia rozpoznac kogo on dotyczy. Stereotypy przekzywane w „gotowej” postaci maja inne konsekwencje niz stereotypy budowane na bazie kolejnych doswiadczen. Badani, którzy otrzymali gotowe stereotypy, zanim dowiedzieli sie czegokolwiek o poszczególnych czlonkach danej grupy, wykazywali wieksza tendencje do poslugiwania sie stereotypowymi informacjami podczas dokonywania pózniejszych ocen.

Jak wyjasnic wczesne ksztaltowanie sie uprzedzen wobec obcych?

Cztery alternatywne propozycje:

1. Teoria osobowosci autorytarnej Theodora Adorno (Adorno i wspólpracownicy, 1950;)

Koncepcja Theodora Adorno (Adorno i wspólpracownicy, 1950;) przyjmuje, ze uprzedzenia i negatywne stereotypy innych grup powstaja u jednostki w wyniku jej wewnetrznego konfliktu, poczucia zagrozenia i niezadowolenia. Pomniejszanie wartosci innych jest sposobem na poradzenie sobie z wewnetrznymi problemami, uksztaltowanymi najczesciej we wczesnym dziecinstwie. Motywem utrzymywania sie w ciagu zycia niecheci i uprzedzen do innych, sa wewnetrzne (niezaspokojone) potrzeby jednostki.

2

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006

2. Teoria spolecznego odzwierciedlenia uprzedzen (The Social Reflection Theory of Pejudice):

Ludzie sa produktem swego spolecznego kontekstu. Poprzez proces spolecznego uczenia sie (modelowanie, empatyczne przejmowanie wzorców, komunikowanie wartosci, przestrogi, etykiety) dzieci –poczatkowo bezrefleksyjnie- przejmuja postawy i stereotypy wlasnej grupy spolecznej (Albert Bandura, 1977; Samuel i Pearl Olinerowie, 1988). Mechanizm transmisji kulturowej ( podejmowanie ról spolecznych, dopasowywanie sie) powoduje odpowiedniosc postaw spolecznych doroslych i dzieci zyjacych w tym samym kregu kulturowym.

3. Teoria tozsamosci i kategoryzacji spolecznej (Henry Tajfel, John Turner 1978).

Koncepcja ta sugeruje, ze tworzenie sie uprzedzen wobec grup obcych jest efektem procesu kategoryzacji spolecznej. Kategoryzacja ‘my’- ‘oni’ jest funkcjonalna dla jednostki zarówno z perspektywy poznawczej jak i motywacyjnej. Pozwala ksztaltowac i potwierdzac wlasna samoocene, poprzez faworyzacje grupy wlasnej. Podzial na ‘swoich’ i ‘obcych’ odzwierciedla czesto realne stratyfikacje spoleczne.

4. Spoleczno-poznawcza teoria rozwoju uprzedzen (Frances Aboud, 1988; A Social Cognitive Theory of the Development of Prejudice).

Orientacja na innych (ukierunkowanie na innych) jest ksztaltowana u dzieci przez dwie nakladajace sie na siebie sekwencje rozwojowe. Pierwsza z nich, to stopniowe przechodzenie od procesów afektywnych do spostrzezeniowych i nastepnie poznawczych.

Druga, to przechodzenie od nastawienia na siebie (koncentracja na ‘ja’), do ukierunkowania na grupe i potem na indywidualne jednostki w ramach tej grupy. Rozwój ustosunkowan wobec innych, jest uwiklany w kontekst spoleczny, zwlaszcza dotyczy to pozycji grupy wlasnej w spoleczenstwie.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

-----

Ustalenia i problemy empiryczne.

Stosunek do innych ludzi mozna wyrazac i badac na wiele sposobów. Miarami moga byc:

• Wyrazenie przezywanych emocji, wzbudzanych przez innego

• Opisywanie bezposrednie innej osoby (grupy) na skalach wartosciujacych (ocena wlasnosci lub czestotliwosci zachowan) lub posrednie – metaforyczne, projekcyjne

• Okreslenie preferowanego dystansu wobec innego

• Gotowosc do dzialan na rzecz innej osoby

3

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006

• Ocena wytworu wykonanego przez jakas (okreslona) osobe

• Interpretacja zachowan innej osoby (atrybucje)

• Przewidywanie zachowan innej osoby

Zdecydowana wiekszosc badan dotyczacych omawianego obszaru pochodzi ze Stanów Zjednoczonych). Material tam zebrany analizuje glównie relacje pomiedzy dziecmi bialej wiekszosci i czarnymi dziecmi Afro-Amerykanów. Ze wzgledu na szczególnie wyraziste (i rejestrowane w kodzie konkretnym) kryterium róznicowania (odmienny kolor skóry) dane amerykanskie niekoniecznie dobrze opisuja prawidlowosci odnoszace sie do populacji europejskich. Referowane sa tez w literaturze przedmiotu analizy badan angielskich, francuskich, niemieckich i holenderskich – ale material dowodowy jest tu znacznie ubozszy.

Badania dzieci, zwlaszcza badania rozwojowe sa obszarem trudnym metodologicznie.

Ogranicza sie w nich manipulacje eksperymentalna i sztuczne interwencje, zwraca szczególna uwage na respektowanie zasad etycznych. Ponadto, kazdorazowo pojawia sie trudnosc interpretacji wzajemnych wplywów badanej zmiennej i etapu rozwojowego.

Eksperymentator jest zawsze przedstawicielem grupy doroslych, o okreslonej plci, roli spolecznej, przynaleznosci etnicznej i co w przypadku badan dzieci nigdy nie jest obojetnym elementem oddzialywania. Najwazniejsze wyniki:

o Najwczesniejsze kategoryzacje spoleczne zwiazane sa z plcia. Plec jest dla malych dzieci najwazniejszym kryterium podzialu spolecznego. W wieku przedszkolnym plec ocenianego obiektu (taka sama lub odmienna jak podmiotu oceniajacego) wywiera silny wplyw na klasyfikowanie ludzi, preferencje lalek, zapamietywanie opowiesci.

o Dzieci przedszkolne potrafia tez klasyfikowac i wartosciowac obiekty spoleczne wedlug przynaleznosci etnicznej, zawodu, wieku.

o Pierwsze wskazniki swiadomosci etnicznej (róznicowanie fotografii róznych nacji np.

czarni/biali), pojawiaja sie okolo 4-5 roku zycia. Wtedy dzieci zaczynaja demonstrowac pierwsze preferencje/uprzedzenia etniczne, oceny wg.testu preferencji lalek, np. która lalka wyglada tak jak ty?; z która chcialbys sie pobawic?; która lalka jest dobra?

o Od okolo wieku pieciu lat u wiekszosci (amerykanskich) dzieci zaczynaja sie rozwijac wyrazne postawy rasowe.

o Aboud (1988) stwierdzila, ze w próbach preferencji obiektów spolecznych dzieci w okresie 4-7 lat wykazuja najwieksza faworyzacje wlasnej grupy etnicznej.

o Prawidlowosc powyzsza nie dotyczy dzieci z grup mniejszosciowych, które do wieku okolo 7 lat znacznie czesciej wybieraja jako atrakcyjne obiekty spoleczne, przedstawicieli uprzywilejowanej mniejszosci.

o Psychologowie, uzywajac metody rozmowy, z brytyjskimi 5-10 latkami, stwierdzili, ze niechetna postawa wobec obcokrajowców jest silniejsza u mlodszych badanych dzieci, w porównaniu z kolegami kilka lat starszymi, niezaleznie od ubogiej wiedzy o innych narodach u wiekszosci badanych.

o Analiza wiedzy i preferencji dzieci 6-12 letnich z kilku krajów Europy Zachodniej wykazala, ze chociaz wiedza o faktach byla u badanych dzieci niejednolita i fragmentaryczna, to najmlodsze dzieci wykazywaly wyrazniejsza preferencje osób które spostrzegaly jako czlonków wlasnej grupy narodowej. Ta preferencja 4

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006

zmniejszala sie wraz z wiekiem, ale u wiekszosci wszystkich badanych byla zauwazalna.

o W wieku szkolnym wieksza role w kategoryzowaniu, niz plec i wiek odgrywa (w USA) przynaleznosc etniczna. Pojawia sie tez zdolnosc do tworzenia bardziej abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowosci. Opisy obcokrajowców staja sie bardziej bogate i zróznicowane wraz z wiekiem, dotyczy to jednak grup ocenianych pozytywnie.

o Dorastajaca mlodziez z rodzin ‘mieszanych’ rasowo wklada znacznie wiecej wysilku (dane kliniczne) w okreslenie wlasnej tozsamosci i dwukrotnie czesciej niz w rodzinach ‘jednorodnych’ (czarnych lub bialych), chcialaby zmienic swoja przynaleznosc rasowa.

Pytania odnoszace sie do postaw etnicznych, stereotypów i uprzedzen narodowych polskich dzieci, zyjacych wspólczesnie w naszym kraju:

o Czy dzieci polskie, zyjace w spoleczenstwie wzglednie jednokulturowym i monoetnicznym, aspirujacym wszakze do podzielania wspólnych europejskich wartosci prezentuja wyraziste postawy wobec innych narodowosci?

o Czy da sie stwierdzic uprzedzenia etniczne wobec wybranych grup narodowych np.

mniejszosci narodowych?

o Czy postawy dzieci odzwierciedlaja postawy doroslych Polaków?

o Czy postawy etniczne dzieci zmieniaja sie wraz z wiekiem i edukacja; jaki jest kierunek zmian?

Glówne wnioski z polskich badan nad uprzedzeniami i stereotypami etnicznymi u polskich

dzieci i mlodziezy (Weigl, 1999)

o Faworyzacja/dyskryminacja poszczególnych grup narodowych pojawia sie u dzieci wczesnie, juz u progu edukacji szkolnej. Wyniki sa powtarzalne i systematyczne o Dwie grupy mniejszosciowe (Cyganie, Zydzi) sa obiektem wyraznej dyskryminacji.

Obie grupy sa w kraju nieliczne (do 20 000 osób), funkcjonuja zatem w percepcji dzieci i mlodziezy raczej jako ‘etykiety’, niz jako grupy realnie wchodzace w konflikt interesów z polska wiekszoscia

o Uzyskany obraz odzwierciedla postawy etniczne doroslych Polaków o Nie stwierdzono rozwojowej zmiany postaw etnicznych tzn. spadku uprzedzen postepujacej wraz z wiekiem.

5