Idea zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu na środowisko została zapoczątkowana na przełomie lat sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych XX wieku.
System Zarządzania Środowiskowego
Do tego momentu przedsiębiorstwa zajmowały się raczej
naprawianiem szkód wyrządzanych w środowisku, a obszary
szczególnie cenne obejmowane były po prostu ochroną
ograniczającą na ich terenie działalność przedsiębiorstw.
W zrost demograficzny i gospodarczy, wyczerpywanie nieodnawialnych zasobów Ziemi, wzrastająca liczba odpadów i degradacja środowiska spowodowały zwrócenie uwagi -rządów i społeczeństw na potrzebę
W każdej działalności gospodarczej oprócz zamierzonych wyrobów ochrony środowiska.
powstają różnorodne odpady, które dla otoczenia mogą być obojętne lub szkodliwe.
Efektem tego było pojawienie się przepisów prawa i rozporządzeń nakazujących rezygnację z działań szkodliwych dla środowiska i
preferujących działania sprzyjające środowisku.
Kontynuowanie działalności gospodarczej i jej rozwój powodują,
Zmuszały one przedsiębiorstwo do podejmowania działań w tym kierunku.
kumulowanie odpadów i zwiększanie ich szkodliwości.
W celu ułatwienia tych działań i dostarczenia organizacjom odpowiednich wskazówek oraz sprawdzenia skuteczności podejmowanych działań
opracowano normy ISO serii 14000 dostarczające takiej wiedzy i
wytycznych postępowania.
Aspekt społeczny
Oprócz klientów zewnętrznych i wewnętrznych istnieje jeszcze tzw. klient z Indywidualne działania „klientów mimo woli” nie mają żadnych szans otoczenia lub klient mimo woli, który jest odbiorcą wszelkiego typu w konfrontacji z dużymi organizacjami gospodarczymi.
odpadów produkcyjnych (zanieczyszczenia gazowe, ciekłe, hałas,
promieniowanie, drgania, wstrząsy), których chciałby uniknąć.
Z tego względu klienci ci skupiają się w odpowiednie organizacje lub stowarzyszenia i poprzez rożne formy nacisku (lobbing) dążą aby Aspekt ekonomiczny
władza zmusiła firmy do ograniczenia lub eliminacji emisji różnych Wzrost zachorowalności na danym obszarze powoduje obniżenie efektywności odpadów.
pracy, wzrost kosztów produkcji (większe podatki)
1
Przedsiębiorstwa poszukiwały sposobów minimalizacji kosztów poprzez Początkowo były to działania skupione na sferze technicznej i
prowadzenie racjonalnej gospodarki materiałowej, surowcowej i energetycznej.
technologicznej, oparte na stosowaniu rozwiązań typu „końca rury”.
Zwrócono uwagę na znaczenie doboru technologii i surowców, pojawiły się ruchy
„czystszej produkcji” ( Cleaner Production),
Z czasem dostrzeżono niewystarczającą efektywność takich rozwiązań, a a to czy organizacja zanieczyszcza środowisko czy nie,
poszukiwanie nowych możliwości zaowocowało rozwojem technik
zapobiegania zanieczyszczeniom „ u źródeł”,
zaczęło mieć wpływ na jej wizerunek społeczny
tj. na początku i na kolejnych etapach procesu technologicznego.
i zainteresowanie potencjalnych inwestorów.
W latach osiemdziesiątych stało się popularne przeprowadzanie audytów i przeglądów środowiskowych, wzorowane na stosowanych już wcześniej audytach finansowych.
Pojawiła się koncepcja kompleksowego podejścia do
problemu zarządzania wpływem na środowisko, które nie ograniczało się już do Z założenia były to jednak działania jednorazowe, pozwalające tylko stosowania rozwiązań typu „końca rury”, ale zostało rozszerzone o wdrażanie ocenić bieżącą sytuację.
nowych technologii, stosowanie odpowiednio dobranych materiałów i surowców Pojawił si
i inne działania tego typu.
ę więc pomysł zastosowania podejścia systemowego,
sprawdzonego już wcześniej w zarządzaniu jakością, do zarządzania wpływem przedsiębiorstwa na środowisko i co za tym idzie,
Zaczęto też posługiwać się pojęciem „zarządzanie środowiskowe”.
opracowania sformalizowanych
systemów zarządzania środowiskiem.
Zarządzanie środowiskowe oznacza te aspekty kompleksowego zarządzania Filozofia zarządzania środowiskowego została po raz pierwszy
organizacją, które dotyczą kontrolowania i sterowania wpływem, jaki sformułowana w połowie lat osiemdziesiątych w „Kodeksie postępowania wywiera ona na środowisko.
w zakresie zarządzania środowiskowego” Niemieckiego Stowarzyszenia na Rzecz Zarządzania Środowiskiem.
Pojęcie to obejmuje całość problemów dotyczących wpływu wywieranego na środowisko, a mających znaczenie dla strategii firmy i jej konkurencyjności na Opracowanie i przyjęcie tego kodeksu przez stowarzyszenie
rynku.
przemysłowców było pierwszą inicjatywą tego rodzaju na świecie.
2
Norma zawierająca wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego ISO 14001 została opracowana w sposób
podobny jak ISO 9001, tzn. wykorzystuje ona zasadę PDCA,
PDCA ( przypomnienie)
(Cykl Deminga) układ rozdziałów jest podobny, podobny jest też
sposób auditowania i certyfikowania.
- planowanie, tj. określanie czynności, których wykonanie jest niezbędne, aby otrzymać efekt najwyższej jakości,
To świadomie założone podobieństwo ma być podstawą
przyszłego połączenia ISO 9001 i ISO 14001 w jedną, wspólną
-wykonanie zaplanowanych czynności zgodnie z wszystkimi punktami planu, normę jakościową.
-zbadanie wyników wykonanych działań, czyli sprawdzenie czy plan był
skuteczny, w celu stwierdzenia co można byłoby zrobić lepiej,
Wytyczne UE zakładają stopniowe upowszechnienie stosowania
tej normy, zwłaszcza w organizacjach gospodarczych
- włączenie pomysłów ulepszających do nowego planu
generujących odpady szkodliwe dla środowiska.
Warunkiem koniecznym funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego Polityka ekologiczna UE opiera się na następujących kluczowych zasadach: jest jego integracja z ogólnym systemem zarządzania organizacją. Nie może
-ponoszenia kosztów przez zanieczyszczającego środowisko celem dobrze funkcjonować system zarządzania środowiskowego opracowany i zrekompensowania kosztów odnowy i prewencji
wprowadzony niezależnie od ogólnych celów, priorytetów i procedur
-pomocy, zakładając, że konkretne cele realizowane sa na poziomie państw obowiązujących w danej organizacji.
członkowskich, a na poziomie UE podejmowane sa wówczas, gdy zapewni to wyraźną korzyść państwom członkowskim
Dotyczy to zarówno polityki ekologicznej, która powinna
-prewencji, oznaczającej konieczność zapobiegania powstawaniu nieodwracalnych szkód w zasobach przyrodniczych
stanowić integralną część ogólnej polityki firmy, jak i wszelkich praktyk, procedur, procesów i środków.
-efektywności ekonomicznej, oznaczającej wybór takich rozwiązań, które pozwalają chronić środowisko po możliwie najniższych kosztach, a jednocześnie zapewniają bodźce dla przyszłego rozwoju,
W przeciwnym wypadku może dochodzić do konfliktów,
- sprawiedliwo
poniewa
ści, zakładając, że osiąganie celów polityki ekologicznej ż w wielu wypadkach cele ochrony środowiska ustanowione bez
powinno w większym stopniu obciążać państwa bogatsze niż biedne.
uwzględniania celów ekonomicznych firmy, okażą się z nimi sprzeczne.
Do ważniejszych ustaw dotyczących środowiska należą:
W Polsce do organizacji rządowych zajmujących się problematyką
- Ustawa Prawo Ochrony Środowiska (D z U 2001, 62.627).
ekorozwoju należą:
- Ustawa Ochrona Przyrody (D z U 2001, 99.1079).
- Ustawa Prawo Wodne (D z U 2001, 115.1229).
. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.
- Ustawa Prawo Łowieckie (D z U 95, 147.713).
. Komisja Ochrony Środowiska w Senacie.
- Ustawa o odpadach (D z U 2001, 62.628).
. Krajowy Zarząd Parków Narodowych.
- Opakowania i odpady opakowaniowe (D z U 2001, 63.638).
. Inspekcja Ochrony Środowiska.
- Opłaty za korzystanie ze środowiska (D z U 2001, 130.1453).
. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
- Opłaty za składowanie odpadów (D z U 98, 162.1128).
- Opłaty za wprowadzenie substancji zanieczyszczających do
powietrza oraz za usuwanie drzew i krzewów (D z U 97, 162.11.38) .
3
ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową (Dz. U. Nr 121, poz. 1263);
Konstytucja RP , w której podano, że władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne obecnym i przyszłym ustawa z dnia 22 grudnia 2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do pokoleniom; są zobowiązane do zapobiegania negatywnym dla zdrowia powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz. U. Nr 281, poz.
skutkom degradacji środowiska; wspierają działania na rzecz ochrony i 2784);
poprawy środowiska; każdy ponosi odpowiedzialność za spowodowanie ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z pogorszenia stanu środowiska.
eksploatacji (Dz. U. Nr 25, poz. 202);
ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i Kodeks karny w rozdziale XXII wskazuje typy przestępstw w elektronicznym (Dz. U. Nr 180, poz. 1495).
działalności gospodarczej, wynikiem której są szkodliwe odpady, pyły, gazy itp. odprowadzane do środowiska, sankcje i sposoby karania.
Prawo Ochrony Środowiska
Art. 180. Eksploatacja instalacji powodująca:
Śledzenie zmian w prawie i przestrzeganie jego wymagań
1) wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
jest obowiązkiem wszystkich podmiotów gospodarczych,
2) wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
których te przepisy dotyczą.
3) wytwarzanie odpadów,
4) emitowanie hałasu,
5) emitowanie pól elektromagnetycznych
jest dozwolona po uzyskaniu pozwolenia, jeżeli jest ono wymagane.
Nieznajomość prawa nie zwalnia od jego przestrzegania
Art. 272. Środki finansowo-prawne ochrony środowiska stanowią w Art. 181. 1. Organ ochrony środowiska może udzielić pozwolenia: szczególności:
1) zintegrowanego,
1) opłata za korzystanie ze środowiska,
2) na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
2) administracyjna kara pieniężna,
3) zróżnicowane stawki podatków i innych danin publicznych służące celom 3) wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
ochrony środowiska.
4) na wytwarzanie odpadów,
5) na emitowanie hałasu do środowiska,
Art. 273. 1. Opłata za korzystanie ze środowiska jest ponoszona za: 6) na emitowanie pól elektromagnetycznych.
1) wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
2. Warunki i tryb wydawania, cofania i ograniczania pozwolenia, o którym 2) wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
mowa w ust. 1 pkt 3, oraz właściwość organów określają przepisy ustawy -
3) pobór wód,
4) składowanie odpadów.
Prawo wodne, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. Administracyjna kara pieniężna jest ponoszona za przekroczenie lub 3. Do pozwoleń wodnoprawnych na wprowadzanie ścieków do wód lub do naruszenie warunków korzystania ze środowiska, ustalonych decyzją w ziemi stosuje się odpowiednio art. 187 i 198.
zakresie określonym w ust. 1, a także w zakresie magazynowania odpadów i emitowania hałasu do środowiska.
4
Art. 290. 1. Górne jednostkowe stawki opłat wynoszą, z zastrzeżeniem art. 291
ust. 1:
1) 273 zł za 1 kg gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza,
Opłaty podwyższone
2) 175 zł za 1 kg substancji wprowadzanych ze ściekami do wód lub do ziemi, 3) 20 zł za 1 dam3 wód chłodniczych,
Art. 292. Podmiot korzystający ze środowiska ponosi opłaty podwyższone o 500% w przypadku braku wymaganego pozwolenia na:
4) 200 zł za umieszczenie 1 Mg odpadów na składowisku,
1) wprowadzanie do powietrza gazów lub pyłów,
5) 3 zł za pobór 1 m3 wody podziemnej,
2) pobór wód lub wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi.
6) 1,50 zł za pobór 1 m3 wody powierzchniowej,
7) 3 zł za 1 m2 powierzchni na jeden rok, z której odprowadzane są ścieki, o których mowa w art. 3 pkt 38 lit. c).
Wdrażanie SZŚ
Problem zarządzania środowiskowego sprowadza się do działań
zmierzających do:
D Wdrażanie
P Planowanie
- zmniejszania szkodliwo
Struktura i odpowiedzialność
ści działania odpadów na środowisko poprzez ich
Aspekty środowiskowe
Szkolenie i kompetencje
rozcieńczanie celem zmniejszenia ich stężenia i ułatwienia procesów Wymagania prawne
Komunikowanie się
adaptacyjnych w
Dokumentacja i nadzór
środowisku
Cele i zadania
Sterowanie operacyjne
- wychwytywania części odpadów za pomocą procesów filtracyjnych Programy
Sytuacje awaryjne
(problem z zagospodarowaniem odpadów pofiltracyjnych)
- wychwytywanie odpadów i kierowanie ich do ponownego przetworzenia –
recyrkulacja (recykling)
C Działania sprawdzające
- takiego projektowania stosowanych procesów, aby maksymalnie
A Funkcjonowanie
ograniczy
Monitorowanie i pomiary
ć ilość odpadów (tzw. Czystsza Produkcja – Cleaner Production) Działania korygujące
lub całkowicie je wyeliminowa
Przegląd zarządzania
ć, dzięki czemu zapobiegamy powstawaniu
i zapobiegawcze
Ocena systemu
odpadów,
Audity wewnętrzne
Doskonalenie systemu
i środowiskowe
- właściwa utylizacja powstałych odpadów
Działania bezpośrednie przedsiębiorstw
przy wdrażaniu Systemu Zarządzania Środowiskiem (c.d.)
Działania bezpośrednie przedsiębiorstw
przy wdrażaniu Systemu Zarządzania Środowiskiem
-projektowanie właściwych zasad gospodarki remontowo-
-projektowanie wyrobów o pożądanych cechach technicznych,
konserwatorskiej, zabezpieczającej przed awariami i wydłużającymi ekologicznych i eksploatacyjnych
resursy fizyczne urządzeń technicznych
-projektowanie procesów wytwórczych, uwzględniających minimalizację lub
-projektowanie właściwych zasad gospodarki energetycznej
eliminację odpadów
umożliwiających racjonalne wykorzystanie energii, w tym również energii
-projektowanie maszyn, urz
odpadowej
ądzeń i instalacji cechujących się określoną
niezawodnością, trwałością i ekologicznością
- projektowanie zasad właściwej gospodarki socjalno-bytowej i utylizacji
- projektowanie zasad gospodarki materiałowej, które uwzględnia umożliwiających minimalizację odpadów komunalnych, ścieków, itp.
racjonalne, bezodpadowe wykorzystanie kupowanych i przetwarzanych materiałów
5
1) Koszty opracowania i wdrożenia systemu
- dokonanie analizy aktualnego stanu organizacji w odniesieniu do Koszty wdrożenia certyfikowanego SZŚ
środowiska,
- ocena aspektów środowiskowych,
- analiza wymogów prawa środowiskowego (w tym koszty zakupu aktów Na całkowity koszt certyfikowanego systemu składają się
prawnych),
koszty opracowania i wdrożenia,
- opracowanie dokumentacji systemu (polityki, celów i zadań
koszty certyfikacji
środowiskowych itp.),
oraz koszty utrzymania systemu.
-szkolenie personelu,
-wprowadzenie systemu monitoringu (zakupem sprzętu pomiarowego i przeszkoleniem pracowników, którzy będą obsługiwali aparaturę)
- nakłady inwestycyjne ponoszone na etapie wdrażania.
Na koszty funkcjonowania wdrożonego już systemu składają się:
-nakłady inwestycyjne na realizację zadań przewidzianych w programie zarządzania,
- koszty funkcjonowania wyposażenia i urządzeń,
- koszty prowadzenia monitoringu (dodatkowe koszty wykonywania
pomiarów, przeprowadzania analiz, konserwacji aparatury itp.),
Koszty certyfikacji wynikają z konieczności opłacenia audytu
- koszty kontroli funkcjonowania systemu (audytów zewnętrznych), certyfikacyjnego
- koszty działalności laboratorium,
- dodatkowe opłaty ekologiczne związane z realizacją zadań inwestycyjnych i są uzależnione od wielkości organizacji oraz cennika jednostki przewidzianych w programie środowiskowym,
certyfikującej.
- koszty badań i rozwoju,
- koszty szkoleń i konsultacji,
- koszty zewnętrznych audytów zgodności (w przypadku systemów
certyfikowanych)
- koszty zarządzania, w tym wynagrodzenia personelu za dodatkowe prace wykonywane w związku z funkcjonowaniem systemu.
Wśród potencjalnych korzyści ekonomicznych wynikających z wdrożenia systemu najczęściej wymieniane są:
Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w
maju 2005 r. możliwe jest także rejestrowanie polskich organizacji we
-przychody uzyskane dzięki odzyskowi surowców wtórnych,
wspólnotowym
zagospodarowaniu odpadów, w wyniku zastosowania recyklingu itp., Systemie Ekozarządzania i Audytu (EMAS Eco-management and Audit
- oszczędności wynikające z szeroko rozumianego usprawnienia gospodarki Scheme).
materiałowej,
-oszczędności związane ze zmniejszeniem zużycia surowców i mediów System Ekozarządania i Audytu (EMAS) jest Wspólnotowym, dobrowolnym (wody,energii),
instrumentem potwierdzającym ciągłe doskonalenie efektywności ekologicznej (środowiskowej) w organizacjach.
-obniżenie wydatków związanych z opłatami środowiskowymi i karami, Organizacje zarejestrowane w EMAS są w pełni zgodne z prawem, posiadają
- oszczędności wynikające z obniżenie składek ubezpieczeniowych ze funkcjonujący system zarządzania środowiskowego oraz komunikują swoje względu na wzrost bezpieczeństwa ekologicznego,
efekty działalności środowiskowej poprzez publikowanie niezależnie
- korzyści wynikające z ogólnej poprawy funkcjonowania organizacji, zweryfikowanej deklaracji środowiskowej.
- obniżenia kosztów napraw, zakłóceń pracy itp.,
- korzyści związane z uzyskaniem dostępu do kredytów preferencyjnych i źródeł finansowania ukierunkowanych na inwestycje i działania
prośrodowiskowe.
6
Z dniem 15 listopada 2008 r., po wejściu w życie zapisów ustawy z dnia 3
EMAS jest czymś w rodzaju posiadania znaku firmowego, określającego dążenie organizacji do doskonałości.
października 2008 r. o udostępnieniu informacji o środowisku i jego Zasadniczym założeniem systemu EMAS jest dostrzeżenie i wyróżnienie tych ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach organizacji, które dobrowolnie wychodzą poza zakres podstawowych oddziaływania na środowisko [Dz.U. 2008 nr 199 poz. 1227],
wymogów określonych przepisami prawa i w sposób stały dążą do osiągania jak najlepszych wyników prowadzonych działań prośrodowiskowych.
strukturę organizacyjną systemu EMAS w Polsce tworzą:
Tak więc, przystąpienie do systemu EMAS stanowi wejście do „elitarnego klubu” tych organizacji, które traktują aspekty środowiskowe na równi z Minister właściwy do spraw środowiska
innymi elementami prowadzonej działalności, oraz w sposób ciągły dążą do poprawy i minimalizacji swojego oddziaływania na środowisko.
Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska
regionalni dyrektorzy ochrony środowiska
Organizacja, która chce zarejestrować się w systemie EMAS musi wdrożyć system zarządzania środowiskowego zgodnie z wymaganiami normy ISO
Polskie Centrum Akredytacji
14001, opublikować deklarację środowiskową zweryfikowaną przez
Krajowa Rada Ekozarządzania
niezależnego, akredytowanego weryfikatora środowiskowego, aktywnie włączyć pracowników w proces zarządzania środowiskowego oraz
postępować zgodnie z prawem.
Najczęściej wymieniane przez organizacje korzyści wynikające z wdrożenia systemu EMAS obejmują:
- Ograniczenie zużycia surowców, wody i energii
Koncepcja EMAS zakłada,
- Minimalizacj
że organizacje zarejestrowane w systemie są
ę kosztów
okresowo sprawdzane przez niezależnych, akredytowanych weryfikatorów
- Recykling oraz zmniejszanie ilości odpadów, ścieków i emisji gazów środowiskowych.
- Redukcję opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska
Ich zadaniem jest bezstronna ocena: funkcjonowania systemu zarządzania
- Minimalizację wystąpienia awarii środowiskowych
środowiskowego, spełnienia wymogów Rozporządzenia (WE) nr 761/2001
- Redukcję kosztów usuwania potencjalnych zanieczyszczeń
oraz potwierdzenie rzetelności danych publikowanych w deklaracji
- Przystosowanie i utrzymanie zgodno
środowiskowej.
ści z coraz bardziej rygorystycznymi
wymaganiami prawa
Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS, weryfikatorami mogą być specjaliści
- Zwiększenie pozycji konkurencyjnej na rynku
posiadający wiedzę i doświadczenie w zakresie systemów zarządzania
- Zwiększenie wartości rynkowej organizacji
środowiskowego oraz znajomość i rozumienie zagadnień środowiskowych,
- Obniżenie wysokości stawek ubezpieczeniowych
w tym środowiskowego wymiaru zrównoważonego rozwoju.
- Poprawę bezpieczeństwa pracy
Weryfikatorzy nie mogą być powiązani z weryfikowaną organizacją w
- Wzrost świadomości ekologicznej pracowników
sposób komercyjny, finansowy czy rodzinny. Powinni oni oceniać
- Poprawę wizerunku organizacji z uwagi na kompleksowe podejście do działalność organizacji w sposób jak najbardziej niezależny i obiektywny.
zagadnień środowiskowych świadczące o dobrym zarządzaniu
- Nawiązanie otwartego dialogu z lokalną społecznością, organami administracji publicznej i innymi zainteresowanymi stronami
7