Celem analizy rynku jest systematyczne badanie elementów rynku i czynników
wpływających na kształt stosunków rynkowych w badanym okresie, wykrywanie
współzależności i prawidłowości zachodzących w zjawiskach i procesach rynkowych oraz
określenie kierunków rozwoju rynku i dotyczących go prognoz ma okresy przyszłe.
Badania rynku tworzą podstawy informacyjne dotyczące celu, przedmiotu i narzędzi
kształtowania rynku. Są integralnym składnikiem systemu kształtowania rynku, nie występują
jednak wyłącznie jako składnik równoległy do innych elementów tego systemu, lecz pełnią funkcję służebną wobec pozostałych składników rynku.
Pojęcie rynku można definiować według różnych kryteriów:
• ekonomiczne – za rynek uważa się ogół stosunków wymiennych (towarowo-pieniężnych)
między sprzedającymi – oferującymi do sprzedaży towary i usługi po określonej cenie a
kupującymi – zgłaszającymi zapotrzebowanie na te towary i usługi znajdujące pokrycie w
środkach pieniężnych;
• techniczne (historyczne) - za rynek uważa się miejsce spotkań kupujących i
sprzedających, którzy dokonują transakcji wymiennych. W tym znaczeniu rynkiem są
place targowe, bazary, hale targowe, sklepy i wszelkie miejsca, na których dokonuje się aktów kupna-sprzedaży;
• geograficzne - za rynek uważa się obszar o zbliżonych warunkach dokonywania zakupu i
sprzedaży. Będzie to obszar o podobnej gęstości sieci handlowej, zbliżonych formach
sprzedaży, o tym samym stopniu zaopatrzenia w masę towarową, o zbliżonych cenach
artykułów, o podobnym profilu dokonywanych zakupów. Najmniejszym przestrzennie
rynkiem jest rynek lokalny, największym zaś rynek światowy;
• cybernetyczne - za rynek uważa się określony zbiór elementów i relacji zachodzących między nimi w wyniku czego zachodzą procesy sterowania. Występują tu elementy
podmiotowe, którymi są sprzedający i kupujący oraz elementy przedmiotowe, którymi są
towary i środki płatnicze. Między tymi elementami zachodzą określone relacje, które
przyjmują formę stosunków umownych, negocjacji, ofert, zamówień, oddziaływań
reklamowych.
PRZEKROJE I ETAPY ANALIZY RYNKU
Przekroje decyzyjne
W zależności od miejsca podejmowania decyzji wyróżnia się następujące przekroje
decyzyjne analizy rynku:
• analiza rynku jako źródło informacji dla kształtowania rynku w ujęciu
makroekonomicznym
• analiza rynku w celu kształtowania rynków regionalnych (w przestrzeni
geograficznej)
• badania rynku w przekroju mikroekonomicznym, jako podstawa podejmowania
decyzji przez uczestników rynku.
W wymienionych przekrojach przedmiotem analizy mogą być:
• elementy rynku (popyt, podaż, cena) oraz uczestnicy rynku (przedsiębiorstwa
produkujące na potrzeby rynku, przedsiębiorstwa handlowe, usługowe, inne jednostki
gospodarcze, gospodarstwa domowe);
• zależności między elementami rynku, wyrażające się w funkcjonowaniu mechanizmu
dostosowawczego, zwanego mechanizmem rynkowym;
• charakter stosunków rynkowych między uczestnikami rynku (sprzedawcami i
nabywcami);
• warunki wymiany towarów i usług związane z procesami zakupu i sprzedaży.
Zasady analizy rynku
1. powszechność – udział w badaniach podmiotów rynkowych;
2. kompleksowość – objęcie analizą wszystkich procesów wraz z warunkami
determinującymi ich przebieg w różnych przekrojach;
3. powiązanie branżowe- analiza rynków branżowych w celu bilansowania masy
towarowej w różnych skalach
4. powiązanie terytorialne – analiza rynków przestrzennych w celu oceny stopnia
zróżnicowań przestrzennych rynku i konsumpcji;
5. dwukierunkowość przepływu informacji – chodzi o sprawny system informacji
rynkowej między różnymi podmiotami rynku;
6. elastyczność form organizacyjnych, trybu i metodyki badań rynku w różnych
jednostkach – należy dostosować metody analizy rynku do celu i przedmiotu badań z
możliwością wykorzystania techniki komputerowej w celu szybkiego uzyskania
wyników.
Rynek doskonały jest kategorią ściśle związaną z warunkami wolnej konkurencji.
Jest to obraz idealnego rynku, który występuje już tylko w teorii i służy jako wzorcowy układ
odniesień dla rynków rzeczywistych. Doskonałość rynku polega na elastycznym reagowaniu
wszystkich jego elementów na zmiany warunków i czynników wpływających na układ
stosunków rynkowych. Rynek doskonały charakteryzuje się następującymi cechami:
1. duża liczba kupujących i sprzedających – żadna pojedyncza transakcja nie wpływa na
warunki, w jakich są zawierane pozostałe transakcje;
2. homogeniczność produktów – jednorodność produktów pod względem składu
fizycznego i chemicznego (doskonała podzielność);
3. bliski kontakt kupujących i sprzedających – całkowita przejrzystość rynku pod
względem cen i zamiarów wszystkich uczestników;
4. brak dyskryminacji – kupujący i sprzedający nie są skrępowani przy zakupie i
sprzedaży żadnymi ograniczeniami.
Mechanizm rynku doskonałego jest przedstawiany w sposób klasyczny jako układ
krzywych popytu i podaży, przy czym krzywa popytu (D) jest linią opadającą, wyrażającą odwrotną zależność pomiędzy ceną a ilością nabywanych dóbr, zaś krzywa podaży (S) jest linią wznoszącą się, reprezentującą dodatnią zależność pomiędzy ceną a ilością
sprzedawanych dóbr.
Z przebiegu krzywych wynika, że interesy kupujących i sprzedających są rozbieżne.
Kupujący chcieliby jak najtaniej nabywać produkty, a sprzedający jak najdrożej sprzedawać.
Istnieje tylko jeden punkt gdzie dochodzi do zrównania interesów – jest to punkt przecięcia krzywych, który wyznacza cenę równowagi oraz równości ilości podaży i popytu.
Mechanizm ten działa niezawodnie na rynku doskonałym, gdzie każde odchylenie pomiędzy
popytem a podażą jest eliminowane poprzez wzajemne dostosowywanie się popytu do
podaży.
1. Jeśli cena jest niższa od ceny równowagi i wynosi p’ to zgodnie z przebiegiem
krzywych popyt przewyższa podaż (S<D) i wobec niewystarczającej ilości
danego towaru na rynku cena wzrośnie, gdyż znajdą się tacy nabywcy, którzy
chętnie zapłacą wyższą cenę aby tylko kupić potrzebny im towar.
2. Jeśli cena jest wyższa od ceny równowagi i wynosi p” to podaż jest wyższa od
popytu (S>D) i wobec nadmiaru towaru na rynku cena spadnie, gdyż znajdą
się sprzedający, którzy gotowi będą sprzedać towar po niższej cenie aby go
tylko zbyć.
Proces opisany powyższymi relacjami trwa do momentu osiągnięcia przez cenę
poziomu równowagi, przy którym popyt równa się podaży. Proces ten jest stabilny i zdąża do
równowagi niezależnie od warunków początkowych i występujących zakłóceń.
Z pojęciem mechanizmu rynkowego wiążą się pojęcia równowagi rynkowej oraz – w
zależności od stopnia jej zrównoważenia bądź niezrównoważenia- rynku nabywcy lub rynku
sprzedawcy. Stan równowagi rynku (a więc i typ rynku) zależy od historycznie
uwarunkowanej przewagi nabywców lub sprzedawców jako składnika metody realizacji
programów wzrostu gospodarczego. Pojęcie równowagi jest konstrukcją teoretyczną i
oznacza stan zrównoważenia podaży i popytu po danej cenie. Jeżeli jednak utrzymuje się trwała przewaga ofert sprzedawców, którą zapewniają rezerwy czynników produkcji i obrotu,
mówimy o rynku nabywcy, nazywany formą ciśnienia. Jeżeli zaś obserwujemy trwałą
przewagę ofert nabywców w stosunku do możliwości sprzedających, jest to rynek
sprzedawcy, forma ssania (wchłaniania, wysysania z rynku wciąż niedostatecznej ilości
potrzebnych dóbr).
W analizie rynku jednym z kryteriów oceny stanu jego funkcjonowania jest sprawność
rynku. Sprawnym rynkiem nazwano rynek, który działa bez zakłóceń, a jego struktura pozwala szybko reagować na zmiany elementów rynku, dostarcza szybko prawdziwych
informacji podmiotom rynku o jego popycie, podaży.
POJEMNOŚĆ I CHŁONNOŚĆ RYNKU
Potrzeba jest to pojawiający się w organizmie stan napięcia wynikający z poczucia braku czegoś pożądanego. Klasyfikując potrzeby możemy podzielić je na potrzeby
biologiczne, psychologiczne, socjologiczne. To właśnie potrzeby wyznaczają potencjalne
rozmiary pojemności rynku. Oczywiście nie wszystkie potrzeby, z różnych względów są
możliwe do zrealizowania na rynku. Ważną cechą potrzeb jest możliwość ich wzajemnego
zastępowania się, czyli substytucyjność oraz uzupełniania się, czyli komplementarność.
Pojemność rynku jest to wielkość masy towarowej, która została sprzedana lub przy
pełnym zaopatrzeniu rynku mogła być sprzedana. Inaczej mówią, jest to suma popytu
zaspokojonego i niezaspokojonego.
Drugim ważnym elementem wpływającym na wielkość pojemności rynku są – obok
potrzeb – dochody ludności. To właśnie dzięki nim potrzeby przekształcają się w popyt i tworzą konkretną wielkość rynkową. Wzrost dochodów może spowodować następujące
efekty:
• ilościowy wzrost popytu w obrębie produktów tej samej jakości;
• jakościowy wzrost popytu w granicach tej samej ilości;
• ilościowy i jakościowy wzrost popytu na niektóre towary;
• spadek ilościowy przy wzroście jakościowym;
• spadek ilościowy w obrębie tej samej jakości.
Niezwykle ważnym elementem wpływającym na kształtowanie się pojemności rynku i
ściśle związanym z dochodem jest cena. Pomiędzy ceną a popytem zachodzi z reguły stosunek odwrotny, tzn. wzrostowi cen towarzyszy spadek popytu, a spadkowi cen – wzrost
popytu. Inaczej jest z podażą, która albo wcale nie reaguje na cenę, albo zmienia się w tym
samym kierunku co cena.
Chłonność rynku na towary oznacza stan natężenia potrzeb w porównaniu z
istniejącym stanem ich zaspokojenia. Jest kategorią o charakterze jakościowym, trudną do liczbowego zmierzenia. Stosuje się więc jakościowe metody analizy: ankiety, sondaże, testy
lub wywiady. Badania chłonności można przeprowadzić zarówno wśród nabywców, jak i
sprzedawców. Wyróżnia się cztery główne kierunki badań:
• analizę braków towarowych oraz popytu niezaspokojonego
• analizę popytu kształtującego się
• analizę przewidywanej chłonności rynku
• analizę wpływu środków aktywizujących sprzedaż na kształtowanie się chłonności
rynku.
Badanie chłonności rynku i ogólne jej określenie ma znaczenie w przewidywaniu
popytu i pojemności rynku w przyszłych okresach.
SYSTEM INFORMACJI RYNKOWEJ
System informacji rynkowej jest zbiorem samej informacji rynkowej, podsystemów,
w których ona występuje, a także technik i metod poboru, gromadzenia i przetwarzania
informacji do celów poznawczych i decyzyjnych dotyczących rynku. Zakres i zasięg
zbieranej informacji, stosowane techniki i metody jej przepływu oraz wykorzystania są
determinowane przez potrzeby i możliwości (finansowe, organizacyjne) użytkowników
systemu informacyjnego. Innym ważnym aspektem jest przyporządkowanie rodzaju i metod
doboru informacji rynkowej celowi segmentacji danego obszaru rynku, gdyż inne informacje
będą opisywały pojemność rynku, a inne jego chłonność.
Gromadzenie danych to najważniejszy etap realizacji badania z punktu widzenia jakości jego wyników. Jeśli zgromadzone informacje będą nierzetelne, niezgodne ze stanem
faktycznym i obowiązującymi zasadami gromadzenia, to nawet najlepiej przygotowane pod
względem metodycznym badanie będzie mało przydatne i będzie mieć niewielką wartość
poznawczą.
Jakość danych statystycznych charakteryzują trzy cechy:
• odpowiedniość do potrzeb użytkowników, nazywana przydatnością danych;
• aktualność;
• dokładność.
W procesie decyzyjnym niezwykle istotną rolę odgrywa czas. Żeby można było
podjąć odpowiednią decyzję o kształtowaniu rynku, konieczne jest uzyskanie odpowiednich
informacji w krótkim czasie, a przy tym aktualnych i dokładnych. Na tej podstawie można dopiero oceniać jakość danych statystycznych wykorzystanych w badaniach rynku.
Rodzaje informacji rynkowej
Informacja operatywna i specjalna. Podstawą wyodrębnienia jest cel, jakiemu służy
dana informacja. Kryterium to pokrywa się z częstotliwością gromadzenia danych. Dlatego
też te dwa rodzaje informacji możemy nazwać informacją stale gromadzoną (informacja
operatywna) oraz informacją dorywczo gromadzoną (informacja specjalna albo problemowa).
Informacja operatywna jest wykorzystywana przede wszystkim przy podejmowaniu decyzji dotyczących powtarzających się operacji rynkowych. Informacja specjalna wykorzystywana
jest w sytuacjach i problemach specjalnych, konieczność gromadzenia takiej informacji
wynika stąd, że kierownictwo przedsiębiorstwa nie może z góry przewidzieć wszystkich
potrzeb, jakie w przyszłości pojawiają się w zakresie informacji.
Informacja wewnętrzna i zewnętrzna. Informacja wewnętrzna jest informacją
wytwarzaną oraz dostępną wewnątrz organizacji (przedsiębiorstwa), które ją wykorzystuje.
Informacja zewnętrzna natomiast powstaje i jest dostępna tylko na zewnątrz organizacji, która z niej korzysta. Zewnętrzna informacja stwarza potrzebę podejmowania z reguły wielu
działań z powodu dużej liczby źródeł, z jakich może pochodzić.
Informacja od nabywców i sprzedawców. Informację pochodzącej od nabywców
możemy podzielić na: informację o potencjalnym rynku (nabywcach) wskazują na
maksymalną zdolność uczestników rynku do kupna produktu lub usługi oraz informację o
zachowaniu się konsumentów zawierającą dane ilustrujące ich wzorce postępowania na
rynku. Informacja pochodząca od sprzedawców obejmuje dane dotyczące sprzedaży oraz kosztów (rzeczowych i osobowych) z nią związanych.
Informacja o wydarzeniach przeszłych i przyszłych. Informacje te są ściśle ze sobą
związane. Dlatego na podstawie informacji o dotychczasowych (przeszłych) zjawiskach
można przewidzieć prawdopodobny kierunek zmian rynkowych. Poznanie trendu zjawisk
dotychczas występujących i jego ekstrapolacja to jedynie pierwsza faza prognozowania, gdyż
jest to dopiero wstępna informacja, którą należy zweryfikować na podstawie czynników
wewnętrznych i zewnętrznych, których pojawienie się zmieni lub zmodyfikuje tendencje
rynkowe w przyszłości. Z tych względów informacja o przyszłych wydarzeniach rynkowych
powinna być tworzona nie tylko na podstawie aktualnej wiedzy o tych zjawiskach.
ANALIZA STRUKTURY
Podstawowym zadaniem po zgromadzeniu informacji rynkowych powinna być
ocena poziomu, struktury i dynamiki danego zjawiska rynkowego. Oceny takie
pozwalają odpowiedzieć na pytanie, jaki poziom osiągnęło dane zjawisko na tle
zjawisk pokrewnych, towarzyszących lub w porównaniu z innymi podobnymi
zjawiskami w interesującym nas okresie.
Analiza struktury danego zjawiska polega na określeniu elementów
tworzących to zjawisko oraz na ustaleniu charakteru relacji między samymi
elementami oraz między poszczególnymi elementami a danym ogólnym zjawiskiem.
Analiza poziomu i struktury rodzajowej zjawisk rynkowych ma charakter statyczny,
co nie wyklucza możliwości odpowiednich porównań omawianych wielkości w
czasie.
Do analizy poziomu i struktury rodzajowej zjawisk służy szereg stosunkowo
prostych metod statystycznych, opartych na wykorzystaniu odpowiednich
wskaźników.
Przedmiot badania
Rodzaj wskaźników
• Ocena wielkości (poziomu)
• Wskaźniki struktury – w liczbach
poszczególnych elementów zjawiska
względnych lub w procentach (odsetkach)
• Przeciętny poziom badanego zjawiska
• Średnia arytmetyczna (nie ważona i
ważona) dominanta, mediana
• Rozstęp, wariancja, odchylenie
standardowe, współ. zmienności,
wskaźnik asymetrii
• Koncentracja zjawiska
• Wskaźniki struktury, współ. koncentracji
• Zmiany struktur w czasie, porównanie
• Wszystkie wymienione wskaźniki
różnych struktur
ANALIZA DYNAMIKI
Badanie dynamiki zjawiska rynkowego pozwala ustalić kierunek jego rozwoju
(wzrost, spadek, niezmienność) oraz tempo przemian (wysokie, umiarkowane).
Rzeczywista dynamika zjawiska rynkowego może służyć za podstawę przewidywania
lub prognozowania jego rozwoju w przyszłości.
Czas jest uniwersalnym miernikiem oceny poziomu i rozwoju zjawisk
rynkowych. Nie charakteryzuje on jednak samej istoty jakościowych przemian
zachodzących w danym zjawisku, lecz pozwala ustalić szybkość, tempo tych
przemian.
Wykorzystuje się tu proste metody takie jak wskaźniki jednopodstawowe i
łańcuchowe oraz bardziej złożone (agregatowe wskaźniki wartości, ilości i cen).
Jednopodstawowe wskaźniki dynamiki pozwalają ocenić zmiany zjawiska w
czasie, odnosząc je do jednego, wybranego dowolnie momentu (okresu).
1
x
x 2 x 3
xn
,
,
,...,
x 0 x 0 x 0
x 0
Łańcuchowe wskaźniki stwarzają szansę ustalenia zmian zjawiska, jakie
następują w kolejnych, następujących po sobie momentach (okresach).
1
x
x 2 x 3
n
x
,
,
,...,
x 0
1
x
x 2
n
x − 1
Agregatowe wskaźniki wartości, ilości i cen informują o tym, w jakim
stopniu na zmiany zakupów czy sprzedaży wpływają zmiany wolumenu, a w jakim
zmiany cen kupowanych lub sprzedawanych towarów.
∑ qn ⋅ pn
w
I =
- indeks wartości
∑ qo ⋅ po
q
I =
- indeks ilości
∑ qo ⋅ po
∑ qo ⋅ pn
p
I =
- indeks cen
∑ qo ⋅ po
METODY PROGNOZOWANIA
Od umiejętności przewidywania kierunku i siły rozwoju zjawisk oraz od
charakteru podejmowanych decyzji zależy w dużej mierze przyszłość każdego
przedsiębiorstwa. Dotychczas rozwój zjawisk rynkowych przewiduje się na zasadzie
prostej autopsji lub intuicji. Charakter ściśle subiektywny.
Znacznie większą wartość poznawczą i praktyczną ma prognozowanie zjawisk
rynkowych. Prognozowanie jest przewidywaniem przyszłych sytuacji na podstawie
kryteriów obiektywnych i subiektywnych. Kryteriami obiektywnymi są metody
naukowe oparte na sprawdzalnych twierdzeniach, a kryteriami subiektywnymi –
własne sądy.
Prognozowanie zjawisk rynkowych ma za zadanie przewidywanie przyszłości na
podstawie posiadanych informacji o dotychczasowym przebiegu zjawiska i jego
uwarunkowaniach.
Pierwsza grupa metod – oparta na analogiach i porównaniach – zakłada się
podobieństwo zjawisk obserwowanych i prognozowanych. Miary: wskaźniki i indeksy
statystyczne.
Druga grupa metod – metody ekstrapolacyjne (proste i złożone). Metoda średniego
tempa wzrostu (ekstrapolacja prosta), polegająca na przeniesieniu tempa rozwoju
zjawiska z jednego okresu na drugi przy uwzględnieniu odpowiedniego momentu
odniesienia. Metoda analizy i ekstrapolacji trendów – znajduje się krzywą
przedstawiającą rozwój zjawiska, określa się funkcję oraz jej równanie i przewiduje
przyszłość. Metody wahań sezonowych.
Trzecia grupa metod – metody przyczynowo-skutkowe – modele regresji, metoda
wczesnych symptomów (barometrów) – obserwacja objawów i formułowanie na tej
podstawie symptomów przyszłego rozwoju zjawiska. Metoda wejście-wyjście –
bilansowanie przepływów międzygałęziowych.
Czwarta grupa metod – metody refleksji prognostycznej – oparte na udziale
ekspertów w różnej roli. Metody: konferencja ekspertów, burza mózgów, metoda
delficka, metoda scenariusza, metoda testu koniunktury.
W rozwoju zjawisk rynkowych w czasie można wyróżnić trzy główne grupy
składników:
- trend,
- wahania regularne,
- wahania nieregularne.
Pięć podstawowych składników procesów rozwojowych w czasie:
• Trend – podstawowy i najbardziej regularny składnik procesu. Określany jest
jako pewien ogólny kierunek rozwoju zjawiska wynikający z oddziaływania
określonego zespołu przyczyn głównych. Dzięki temu można przestawić trend
w sposób przybliżony za pomocą odpowiedniej funkcji matematycznej.
• Wahania cykliczne – długotrwałe wahania regularne, powtarzające się w
odstępach czasu dłuższych niż rok. Z wahaniami tymi mamy do czynienia w
produkcji podlegającej cyklom o charakterze koniunkturalnym.
• Wahania sezonowe – wahania regularne powtarzające się w okresach
krótszych niż jeden rok. Wahania te wywołane są zmianami pór roku i
zmianami warunków klimatycznych. Wyodrębnienie tych wahań jest możliwe
w przypadku dysponowania danymi kwartalnymi lub miesięcznymi za okresy
kilkuletnie.
• Wahania krótkookresowe – wahania regularne powtarzające się w obrębie
miesięcy, tygodni, a nawet dni. Przyczynami takich wahań jest rozkład dni
wolnych, rozkład dni targowych, godziny otwarcia sklepów, urzędów i
instytucji.
• Wahania nieregularne – nie wykazują żadnych prawidłowości w ich
występowaniu. Wyróżnia się dwa rodzaje wahań nieregularnych: wahania
incydentalne i wahania przypadkowe. Wahania incydentalne występują rzadko
i nie podlegają żadnym prawidłowościom losowym burząc całkowicie
regularność procesów rozwojowych i nie dają się w żaden sposób przewidzieć.
Natomiast wahania przypadkowe występują stale, ale nie wpływają
zniekształcająco na ogólny przebieg zjawiska i dają się szacować przy użyciu
odpowiednich procedur.
Trend daje się aproksymować (przedstawiać w sposób przybliżony) za pomocą
odpowiedniej funkcji matematycznej zwanej funkcją trendu. Funkcja ta może mieć
postać liniowa bądź nieliniową.
Idea metody ekstrapolacji trendu liniowego polega na założeniu, że rozwój
badanego zjawiska można przedstawić za pomocą trendu liniowego, który po
wyznaczeniu na podstawie szeregów czasowych, z użyciem metody najmniejszych
kwadratów, daje się ekstrapolować na najbliższy okres. Podstawowym warunkiem
ekstrapolacji trendu jest przyjęcie założenia, że kierunek i siła oddziaływania na dane
zjawisko co najmniej najistotniejszych czynników są i będą stałe. Oto równanie
trendu.
Yˆ = a • t + b
∑ n( ti − t)⋅( iy − y)
i 1
=
a =
2
∑ n( ti − t)
i 1
=
b = y − t
a
Y – badanie zjawisko,
a, b – parametry
t – czas.
Koniunktura wyraża poziom i ruch podstawowych zjawisk ekonomicznych, w
tym rynkowych, takich jak: produkcja, zatrudnienie, sprzedaż, ceny, popyt itd. Wyraża
ona dynamiczne zmiany zachodzące w gospodarce, które można poddać bezpośredniej
obserwacji i ocenie. Analiza koniunktury może służyć do oceny rozwoju sytuacji
gospodarczej w zamkniętym okresie ex post oraz do opracowania prognoz
koniunktury.
Celem analizy koniunktury jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:
• jak w badanym okresie kształtowały się: poziom, dynamika, wahania i
wzajemne relacje podstawowych wielkości ekonomicznych danego kraju
(grupy krajów) ?
• w jakiej fazie cyklu koniunkturalnego znajduje się dana gospodarka ?
• jak się przedstawiają i zmieniają parametry sytuacji rynkowej w danym
segmencie rynku?
Analiza koniunktury w tak zarysowanym programie jest punktem wyjścia w
prognozowaniu koniunktury. Metoda ta pozwala na prognozowanie kształtowania się
zjawisk rynkowych w przyszłości.
Cele:
• w przedsiębiorstwach badania metodą testu koniunktury służą do lepszego
dostosowania pozycji danego przedsiębiorstwa do zmian sytuacji rynkowej w
warunkach konkurencji;
• dla innych podmiotów badania mogą służyć do tworzenia strategii rozwoju
różnych dziedzin gospodarki poprzez analizę tendencji i kierunków zmian
między badanymi zjawiskami ekonomicznymi.
Metoda testu koniunktury pozwala określić sytuację obecną oraz tendencje
zmian w badanym zjawisku. Bada głównie podaż, popyt i cenę.
Testy koniunktury – założenia zbierania danych
a) źródłem informacji jest ankieta, przeprowadzona na grupie jednostek
gospodarczych
–
przedsiębiorstwach
przemysłowych,
handlowych
i
usługowych, gospodarstwach domowych itp. rozsyłana drogą pocztową;
b) zbierane informacje mają przeważnie charakter jakościowy, tzn. nie zawierają z
zasady żadnych liczb, a jedynie ocenę stanu lub tendencji (dobrze-źle, wzrost-
spadek);
c) ocena koniunktury dokonywana jest na podstawie reprezentatywnej próby
(stały panel respondentów) a nie badań pełnych na całej populacji generalnej;
d) należy dokładnie określić stałą listę produktów (usług) wziętych pod uwagę w
badaniu;
e) testy koniunktury uwagę koncentrują na identyfikacji oczekiwanych zmian, nie
rejestrują natomiast minionych faktów;
f) prowadzone są regularnie w odstępach miesięcznych, dwumiesięcznych lub
kwartalnych.
Etapy dojścia do wyników:
1. Sporządzić kwestionariusz ankietowy – pytania w kwestionariuszu nie dotyczą
dokładnych danych. Układa się je w sposób dość enigmatyczny sposób, np. czy
Pani, Pana zdaniem popyt na dobro X w ostatnim kwartale wzrósł(zmalał): a)
znacznie, b) średnio, c) nieznacznie, d) pozostał bez zmian? Nie stosuje się pytań
typu: o ile procent wzrósł/zmalał popyt na dobro X w ostatnim kwartale?
2. Określić listę badanych produktów, dobrać respondentów (ekspertów) do badania
oraz określić wagi poszczególnych obiektów w badaniu – wagi odpowiedzi.
Nadawanie wag odpowiedziom ma swe uzasadnienie, gdyż odpowiedź właściciela
firmy produkującej 30% dobra X na dany rynek ma dla nas większą wartość niż
odpowiedź właściciela firmy produkującej 5% dobra X na dany rynek. Wagi mogą
być uzależnione np. od wielkości obrotów firmy, ilości produkowanych dóbr,
liczby
zatrudnionych
itp.
Oblicza
się
je
np.
według
formuły:
Obroty ⋅ firmy ⋅ A
obroty ⋅ najmniejszej ⋅ firmy ⋅ w ⋅ badaniu
3. Przeprowadzić badanie i obliczyć saldo koniunktury.
W odpowiedziach możliwe do wyboru są następujące skale zmian zjawiska:
- znaczne pogorszenie zjawiska – (-100),
- nieznaczne pogorszenie zjawiska – (-50),
- zjawisko bez zmian – (0),
- nieznaczne polepszenie zjawiska – (+50),
- znaczne polepszenie zjawiska – (+100).
Saldo koniunktury:
∑ n
n
n
n
n
q
( 100)
q
( 50)
q
(0)
q
( 50)
q
( 100)
i 1 ×
−
+ ∑ i 2 × −
+ ∑ i 3 ×
+ ∑ i 4 × +
+ ∑ i 5 × +
i =1
i=1
i =1
i =1
i =
SK =
1
∑5 ∑ nqij
j =1
i=1
q –ważone oceny jednostek badanych,
n – liczba jednostek wziętych do badania,
i – kolejny numer jednostki badanej,
j – stopień oceny.
Saldo koniunktury zawiera się w przedziale <-100 ; +100> a jego interpretacja jest następująca:
do 10,0 – zjawisko bez zmian,
10,1 do 25,0 – minimalna, umiarkowana zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla
wartości ujemnych spadek,
25,1 do 50,0 – wyraźna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości
ujemnych spadek,
50,1 do 75 – istotna, znaczna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości
ujemnych spadek,
75,1 do 90 – silna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości ujemnych spadek,
ponad 90 – bardzo silna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości ujemnych spadek.
BADANIE STRUKTURY PRZESTRZENNEJ RYNKU
W analizach społeczno-ekonomicznych traktuje się strukturę przestrzenną jako
całość wzajemnych relacji między elementami analizowanego systemu oraz położenie
poszczególnych elementów.
Z dużym uproszczeniem można powiedzieć, że strukturę przestrzenną tworzą
rynki różnych szczebli i związki zachodzące między nimi. Rynki różnych szczebli nie
funkcjonują naturalnie w sposób samoistny. Ich kształt, wielkość i rangę wyznaczają
centra handlowe.
Z innymi obszarami pola badawczego analizy rynku wiążą się problemy
lokalizacji, badania zróżnicowania i koncentracji zjawisk rynkowych oraz grupowania
i porządkowania przestrzeni.
Rejonizacja czyli podział przestrzeni, w przypadku zjawisk jednorodnych,
odbywa się przez grupowanie jednostek terytorialnych w określone zbiory o
identycznych lub podobnych wartościach wskaźnika. W przypadku zjawisk
złożonych, poziom określony jest przez kilka czynników, rejonizacja jest bardziej
skomplikowaną metodą. Wykorzystuje się tu zestaw cech diagnostycznych
wyrażających poziom danego zjawiska.
Cechy diagnostyczne:
1. powinny charakteryzować zmienność badanego zjawiska w przestrzeni, a więc
same powinny odznaczać się dużym przestrzennym zróżnicowaniem;
2. powinny być stabilne w czasie;
3. nie powinny zawierać w swym zestawie cech-destymulant, chyba że jest to
logicznie i metodycznie uzasadnione;
4. w niektórych badaniach z ustaleniem zespołu cech łączy się bardziej
precyzyjne, niż ma to miejsce przy doborze logicznym, określenie wag
poszczególnych cech.
Metoda standaryzacji cech punktowa
Standaryzacja cech należy do procedury normalizacji zmiennych i ma za
zadanie doprowadzenie cech różnoimiennych do wzajemnej porównywalności. Jest to
zadanie podstawowe, przygotowujące materiał informacyjny do dalszych badań.
Metody standaryzacji cech stosowane są najczęściej do prostego pomiaru
przestrzennych zróżnicowań złożonych zjawisk rynkowych.
Za pomocą metod standaryzacyjnych możemy wyróżnić regiony podobne pod
względem określonych zjawisk rynkowych.
W metodzie tej wszystkie cech charakteryzujące zjawisko muszą mieć
jednakowy ciężar gatunkowy i być STYMULANTAMI !
- stymulanta – to cecha, w której pożądane są jak najwyższe wartości, np.
dochód narodowy,
- destymulanta - to cecha, w której pożądane są jak najniższe wartości, np.
emisja związków siarki do atmosfery,
- nominanta - to cecha, w której pożądane są określone wartości, np. temperatura
ciała człowieka 36,6oC,
Etapy badawcze:
1. Zgromadzenie i zestawienie danych statystycznych w odpowiednim układzie
według jednostek przestrzennych.
2. Pierwotna standaryzacja cech poprzez przedstawienie danych statystycznych w
postaci wskaźników natężenia tzn. przeliczenie wartości bezwzględnych na
wartości względne, np. przeliczając wartości cechy w odniesieniu do powierzchni
(na 100 km2), liczby ludności (na 1000 mieszkańców) itp. Na przykład na
atrakcyjność inwestycyjną obszaru mają wpływ m.in. takie cechy jak: dostępność
komunikacyjna wyrażona długością dróg o twardej nawierzchni w km na 100 km2,
liczba ludności w tys. na km2, liczba podmiotów gospodarczych na 100 tys.
mieszkańców itd.
3. Właściwa standaryzacja cech:
- obliczenie przeciętnej wartości dla każdej cechy ( x ),
i
- wyznaczenie liczby punktów dla wartości przeciętnej x = 1, x =10, x =100 lub i
i
i
x =1000,
i
- obliczenie liczby punktów (P) w poszczególnych jednostkach przestrzennych x
dla i-tej cechy (dla każdej cechy) za pomocą formuły
i
P =
. Gdy nie
xi
stosujemy metody punktowej standaryzacja może odbywać się za pomocą
formuł podanych wyżej.
4. Obliczenie liczby punktów dla wszystkich cech i ustalenie sumy punktów dla
m
każdej jednostki przestrzennej ( ∑ P ).
n=1
5. Klasyfikacja jednostek przestrzennych na podstawie liczby punktów, ustalenie
rejonów podobnych i przeciętnej dla nich liczny punktów.
- liczba rejonów podobnych K = n , gdzie n – liczba jednostek przestrzennych,
R
- długość przedziału klasowego dla rejonów podobnych L =
, gdzie R –
K
m
m
rozstęp liczony jako max ∑ P - min ∑ P .
n=1
n=1
6. Graficzna i opisowa interpretacja wyników.
Analiza zasięgu i potencjału rynkowego
Najbardziej znaną metodą badania zasięgu handlowego rynków lokalnych jest
metoda oparta na tzw. prawie grawitacji detalu Reilly’ego.
Prawo to brzmi: „ dwa ośrodki A i B przyciągają zakupy mniejszej miejscowości
położonej między nimi w pobliżu punktu styczności ich wpływów, mniej więcej w
stosunku wprost proporcjonalnym do liczby ludności obu ośrodków, a odwrotnie
proporcjonalnym do kwadratu odległości każdego z tych ośrodków od miejscowości
znajdującej się pomiędzy nimi.
Formuła ta ma następującą postać:
2
Z
L
d
A
= A × B
Z
L
d
B
B
A
ZA – zakupy w mieście A
ZB – zakupy w mieście B
LA – liczba ludności miasta A
dA – odległość z miasta A do miejscowości pośredniej
dB – odległość z miasta B do miejscowości pośredniej
Przekształcając odpowiednio wzór grawitacyjny można wyznaczyć granicę
strefy obojętnej pomiędzy dwoma ośrodkami, której mieszkańcy będą równie często
dokonywać zakupów w jednym jak i w drugim ośrodku. Na granicy tej będzie
zachodziła relacja:
Z A =1
Z B
Po pewnych przekształceniach relacji można napisać wzór na zasięg rynków A i B.
d AB
d =
A
LB
1 +
L A
d AB
d =
B
LA
1 +
LB
Wskaźnik lokalizacji Florence’a
Część decyzji dotyczących rynków regionalnych i lokalnych wymaga ogólnej
orientacji co do kształtu i współzależności zjawisk rynkowych w ujęciu statycznym.
Zazwyczaj chodzi o poznanie zakresu dysproporcji terytorialnych w rozmieszczeniu
gałęzi przemysłu oraz ich produkcji, która powinna być zlokalizowana blisko skupisk
konsumentów, czyli powinna być równomiernie rozmieszczone w przestrzeni. Chodzi
również o sprawdzenie lokalizacji bazy handlowej, magazynowej i usługowej oraz czy
jest proporcjonalnie rozmieszczona działalność tej bazy. W takim przypadku trzeba
znać:
- przestrzenne dysproporcje w rozmieszczeniu tych zjawisk,
- stopień zmian w rozmieszczeniu zjawisk w wyniku wcześniej prowadzonej
polityki,
- podstawy kształtowania przyszłej polityki,
- ogólną przestrzenną strukturę zjawiska.
W celu poznania tych zagadnień stosujemy prostą metodę współczynników
lokalizacji Florence’a (F)
1 ∑ n S U
i −
2
i
i 1
=
F =
100
, dla 0 ≤ F ≤ 1,
gdzie:
S – struktura procentowa pierwszego badanego zjawiska według jednostek
przestrzennych,
U – struktura procentowa drugiego badanego zjawiska według jednostek
przestrzennych,
N – liczba jednostek przestrzennych (np. 16 województw)
Współczynnik lokalizacji Florence’a umożliwia ocenę stopnia terytorialnej
zgodności i dostosowania (bądź niedostosowania, czyli dysproporcji) dwóch badanych
i wzajemnie porównywanych zjawisk, z których jedno ma najczęściej (chociaż
niekoniecznie) charakter pierwotny, wiodący, a drugie – pochodny.
Współczynnik lokalizacji Florence’a może przybierać wartości z przedziału 0 ≤
F ≤ 1. Wartość 0 oznacza pełną zgodność terytorialnego rozmieszczenia dwóch
porównywanych zjawisk. Wartość F = 1 oznacza pełną terytorialną przeciwstawność
dwóch badanych zjawisk.
Za pomocą tej metody można porównać wzajemny układ terytorialny dwóch
zjawisk logicznie ze sobą powiązanych. Jeśli oba zjawiska mają podobną strukturę
terytorialną, to współczynnik F=0. W przypadku różnej struktury badanych zjawisk
współczynnik F=1.
Na jego podstawie tworzy się trzy klasy współczynników:
Klasa I – współczynniki mniejsze od 0,25 – wskazują one na wysoki stopień rozproszenia albo na mały stopień koncentracji terytorialnej – badane zjawisko zaś
określają jako „nie zlokalizowane”;
Klasa II – współczynniki o wartościach 0,25 – 0,49 – wskazują one na średni stopień
rozproszenia i koncentracji terytorialnej – badane zjawisko zaś określają jako „niezbyt
zlokalizowane”;
Klasa III - współczynniki większe od 0,49 – wskazują one na niski stopień
rozproszenia albo na dużą koncentrację terytorialną – badane zjawisko zaś określają
jako „wysoce zlokalizowane”.
Wskaźnik zmienności rozmieszczenia
Wiele decyzji samorządów terytorialnych, a także przedsiębiorstw zależy od
informacji o przyszłym kształcie uwarunkowań przestrzennych, w jakich będzie
funkcjonował rynek w różnych jego przekrojach. Niektóre zjawiska i warunki
rynkowe są optymalne wtedy, gdy są przestrzennie równomiernie rozmieszczone. Do
takich warunków należy podstawowa infrastruktura, usługi i dobra zaspakajające
potrzeby pierwszego rzędu. Ale jest i sporo zjawisk rynkowych, których normalnym
stanem jest nierównomierne rozmieszczenie. Są to unikatowe dobra naturalne,
unikatowe ośrodki kultury, ośrodki przemysłowe, itp. W odniesieniu do nich
przewidywanie zmian w ujęciu przestrzennym wymaga indywidualnego podejścia.
Wskaźnik zmienności rozmieszczenia opiera się na danych z przeszłości, ale
pokazuje je w rozwoju i w ujęciu przestrzennym. Jeśli badane zjawisko rozwija się
harmonijnie według rozpoznanych prawidłowości, to nietrudno przewidywać jego
zmiany w przyszłości. Za pomocą wskaźnika zmienności rozmieszczenia można
również badać dane pochodzące ze scenariusza kształtowania się zjawiska.
1 n
∑ U U
k −
p
2 i 1
=
Z =
, dla 0 ≤ Z ≤ 1,
100
Uk – struktura procentowa badanego zjawiska według regionów na końcu badanego
okresu;
Up - struktura procentowa badanego zjawiska według regionów na początku badanego
okresu;
n – liczba regionów.
Wskaźnik ten w prosty sposób służy dynamicznej analizie zachodzących w
przestrzeni zmian i charakteryzuje ruchliwość struktury przestrzennej danego zjawiska
w czasie. Umożliwia on porównanie zmian terytorialnego rozmieszczenia jednego
zjawiska w ciągu pewnego czasu.
Jeśli w danym czasie nie będzie żadnych zmian przestrzennej struktury
zjawiska, to wskaźnik będzie zbliżony do zera. Jeśli zaś zmiany te okażą się znaczne,
wskaźnik będzie bliski jedności.
Wskaźnik zmienności rozmieszczenia Z może przybierać wartości z przedziału
0 ≤ Z ≤ 1. Wartość Z = 0 oznacza brak jakichkolwiek zmian struktury przestrzennej
danego zjawiska w badanym okresie. Wartość Z = 1 oznacza zmianę przestrzennej
struktury danego zjawiska w badanym okresie na strukturę całkowicie przeciwną.
Współczynnik (iloraz) lokalizacji
Współczynnik lokalizacji służy do określenia stopnia proporcjonalności
rozmieszczenia badanego zjawiska w przestrzeni względem jakiegoś innego zjawiska.
Badane są więc dwie cechy, które charakteryzują jednostki terytorialne.
Iloraz lokalizacji oblicza się według wzoru:
Wir
I =
ir
, dla i = 1, ..., n
Wi
gdzie:
Wir – struktura procentowa pierwszego badanego zjawiska według jednostek
przestrzennych;
Wi - struktura procentowa drugiego badanego zjawiska według jednostek
przestrzennych;
Dolną granicą wartości I ir jest zero, górnej granicy natomiast nie da się
określić, co jest ujemną cechą ilorazu lokalizacji. W związku z tym ważną funkcję
spełnia przeciętna wartość I ir , która odpowiada jedności. Wielkość odchylenia
wartości ilorazu lokalizacji od jedności informuje o skali dysproporcji między
porównywalnymi elementami.
Wartość współczynnika (ilorazu) lokalizacji może mieć tylko znak dodatni.
Zależnie od wartości przyjmowanych przez iloraz lokalizacji jego interpretacja jest
następująca:
Iir > 1 – oznacza względny „nadmiar” badanego zjawiska w stosunku do bazy
(podstawy odniesienia), tj. drugiego zjawiska;
Iir < 1 – oznacza względny „niedobór” badanego zjawiska w stosunku do bazy
(podstawy odniesienia);
Iir = 1 – oznacza względną równowagę porównywanych elementów.
Współczynnik efektywności zmian terytorialnych (netto)
Współczynnik efektywności zmian terytorialnych służy do ilościowego
wyrażenia efektywności wzajemnych zmian układu terytorialnego dwóch zjawisk w
danym czasie (tj. między rokiem początkowym a rokiem końcowym badanego
okresu). Można go obliczy w dwojaki sposób. Pierwszy w nich polega na
wykorzystaniu współczynników lokalizacji Florence’a oraz wskaźników zmienności
rozmieszczenia po podstawieniu do wzoru:
F − F
1
2
E =
Z + Z
1
2
gdzie:
F1 – współczynnik lokalizacji Florence’a dla pierwszego okresu;
F2 - współczynnik lokalizacji Florence’a dla drugiego okresu;
Z1 – wskaźnik zmienności rozmieszczenia pierwszego zjawiska;
Z2 - wskaźnik zmienności rozmieszczenia drugiego zjawiska;
Drugi sposób polega na wykorzystaniu wzoru:
∑ Z
Z
p − ∑
E =
n
∑
Z
Z
p + ∑
n
gdzie:
Zp – zmiany terytorialne pożądane z punktu widzenia obranego kryterium;
Zn - zmiany terytorialne niepożądane z punktu widzenia obranego kryterium.
Z punktu widzenia efektywności polityki rozmieszczenia należy dążyć do
osiągnięcia wyłącznie zmian pożądanych i do eliminacji zmian niepożądanych, czyli
Zp max
Zn 0
Zakres zmienności współczynnika efektywności zmian terytorialnych jest
następujący:
−1 ≤ E ≤ 1
E = -1 , gdy w badanym okresie wszystkie zmiany struktury terytorialnej obydwóch zjawisk były z punktu widzenia obranego kryterium niekorzystne (negatywne,
niepożądane);
E = 1 , gdy w badanym okresie wszystkie zmiany struktury terytorialnej obydwóch zjawisk były z punktu widzenia obranego kryterium korzystne (pozytywne, pożądane).