Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

Niezatarte ślady getta warszawskiego

projekt lekcji muzealnej w Żydowskim Instytucie Historycznym

przeznaczonej dla uczniów liceum

czas trwania: 60 min.

Cele główne:

• uświadomienie uczniom, że historia getta warszawskiego jest

integralna częścią historii okupowanej Warszawy;

• pogłębienie więzi uczniów z miastem, w którym żyją; budzenie

zainteresowania historia regionalną

Cele operacyjne:

• uczeń wskazuje na planie Warszawy, w jakiej części miasta było getto

• uczeń wymienia podstawowe fakty z dziejów Żydów warszawskich w

czasie wojny

• uczeń porównuje obiekty na fotografiach wojennych z obecnie

istniejącymi i potrafi wyciągnąć na tej podstawie wnioski dotyczące

zmian w zabudowie tej części miasta, w którym znajdowało się getto.

Metody:

• rozmowa nauczająca

• analiza porównawcza fotografii współczesnych i dawnych

• praca z mapą

• aktywne zwiedzanie ekspozycji

Materiały:

• fotografie z książki Jana Jagielskiego „Niezatarte ślady getta

warszawskiego” – 15 par zdjęć

• 3 mapki konturowe ulic Warszawy formatu A3, z zaznaczonymi

punktami

Przebieg zajęć:

1. Rozmowa wprowadzająca o getcie

P: Co to jest getto?

U: Dzielnica zamknięta. W czasie II wojny światowej Niemcy tworzyli

zamknięte dzielnice dla Żydów.

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

P: Kogo tam zamykano? Kto to jest Żyd?

U: Wyznawca judaizmu; osoba narodowości żydowskiej;

P: Naziści stosowali kryterium rasy, według nich Żydem była osoba, której 4

lub 3 dziadkowie należeli do gminy żydowskiej; stworzyli też kategorie pół-

Żydów i ćwierć-Żydów. W getcie warszawskim znalazły się poza Żydami

religijnymi i narodowymi Polacy, którzy nie czuli żadnego związku z religią,

kulturą, narodowością żydowską.

P: Jak wielu ludzi było w getcie? (W Polsce mieszkało przed wojną 32 mln

ludzi, 3 mln Żydów)

[uczniowie wymieniają różne liczby]

P: Przed wojną w Warszawie mieszkało ponad 300 tys. Żydów, ale

przesiedlono do niej Żydów z terenów wcielonych do Rzeszy – Śląska,

Poznańskiego, częściowo z Łodzi; z małych miasteczek blisko Warszawy; w

końcu z Niemiec i krajów zachodnich. Wiosną 1941 r. w getcie warszawskim

przebywało 460 tys. ludzi. Gęstość zaludnienia wynosiła 9 osób na izbę.

Getto w Warszawie zostało zamknięte 15 listopada 1940 r. Można wyróżnić 4

etapy jego istnienia. Do 22 lipca 1942 istniało wielkie getto gęsto zaludnione;

drugi etap to czas wielkiej akcji od 22 lipca do 21 września 1942 r. W tym

czasie ok. 280 tys. mieszkańców Niemcy wywieźli do obozu zagłady w

Treblince i tam zamordowali w komorach gazowych. Po wielkiej akcji w getcie

zostało oficjalnie 35 tys. osób – pracowali oni w wielkich fabrykach

niemieckich zamienionych w rodzaj obozów pracy. Ostatni okres to

powstanie w getcie 19 kwietnia – 16 maja 1943 r., kiedy grupy uzbrojonej

młodzieży podjęły walkę z Niemcami. Niemcy spalili wtedy getto dom po

domu.

2. Łączenie fotografii i praca z mapą [gdy młodzież nie pochodzi z

Warszawy, rezygnujemy z ćwiczenia z mapą]

Dzielimy uczniów na 3 grupy. Rozdajemy każdej grupie po 5 zdjęć

współczesnych. Prosimy, by przyjrzeli się uważnie fotografiom, potrafili

wskazać charakterystyczne budynki na nich.

Następnie rozdajemy każdej grupie ok. 10 zdjęć wojennych. Prosimy o

znalezienie wojennych zdjęć miejsc ze zdjęć współczesnych i ułożenie ich

obok siebie parami.

Fotografie, które rozdajemy, przedstawiają:

1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem „Seuchensperrgebiet” (fot. 25)

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

2) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot.

27)

3) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i

konhellerka (fot. 16)

4) Grupa przesiedleńców z tobołkami wchodząca do getta na rogu

Żelaznej i Leszna (fot. 17)

5) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1)

6) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5)

7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12)

8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot.

13)

9) Budynek obecnego ŻIH; w czasie wojny siedziba ŻSS, punkt dla

przesiedleńców z Niemiec; na zdjęciu tylko budynek (fot. na ekspozycji,

nie ma jej w książce)

10)

Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18)

11)

Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20)

12)

Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca, wózek zakładu

pogrzebowego (fot. 6)

13)

Umschlagplatz (fot. 34)

14)

Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32)

15)

Zburzona synagoga na Tłomackiem; menora (fot. 30)

Teraz próbujemy określić, gdzie było getto w Warszawie. Każda grupa dostaje

plan getta z zaznaczonymi 15 punktami. Prosimy, by zaznaczyli, gdzie

znajdują się obiekty, które widzą na zdjęciach. Czasami jest to oczywiste,

czasami można wydedukować. Położenia niektórych miejsc nie można

określić – zostawiamy je.

Na tablicy przypinamy dużą mapę getta z zaznaczonymi punktami. Prosimy,

żeby przedstawiciele grup podeszli i zaznaczyli swoje obiekty. Potem

prowadzący dorysowuje granice getta.

3. Analiza fotografii

Zabieramy grupę na wystawę o getcie. Prezentowane wcześniej zdjęcia

znajdują się na niej. Przechodzimy przez wystawę zatrzymując się przy tych

fotografiach. Prowadzący przy każdym zdjęciu pyta uczniów, co widzą, prosi

o opis, pomaga dedukować.

1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem „Seuchensperrgebiet” (fot. 25)

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

Co widzicie? Mur przez środek ulicy, napis „Seuchensperrgebiet” – co

to znaczy? [Mogą sprawdzić w słowniku]. Mówimy o propagandzie

niemieckiej o Żydach jako nosicielach zarazy tyfusu – że był to

oficjalny powód powstania getta.

2) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1)

Co widzicie? Grupa ludzi eskortowanych przez dwóch żołnierzy. Skąd

wiemy, że to Żydzi? W pierwszym szeregu idzie 3 ortodoksów.

3) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5)

To zdjęcie jest dokładnie obok zdjęcia na Krakowskim – i jest

podpisane, że to grupa zbierająca się pod synagogą w celu

odprowadzenia do prac przymusowych. Pytamy, skąd wiemy, że ci

ludzie to Żydzi – mają opaski. Na zdj. 2) nie mieli, bo było robione

przed 01.12.1939. Przy tych dwóch zdjęciach mówimy o oznakowaniu

Żydów opaskami oraz o przymusie pracy, pracy na placówkach i w

obozach pracy; do zdjęcia 3) mówimy o zamknięciu synagog i zakazie

kultu religijnego.

4) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot.

27)

Co widzicie? Mur dużej wysokości, na szczycie ma odłamki szkła,

ludzie chodzą pod murem, za murem jest pałac. Pytanie: czy przez mur

można było się porozumieć ze stroną „aryjską”? Paradoks: przy Pałacu

Mostowskich był punkt szmuglu – przemytu żywności. Opowiadamy o

przydziałach

kartkowych,

aprowizacji,

głodzie,

o

konieczności

zaopatrywania się na czarnym rynku, o szmuglu i szmuglerach –

pytamy, w jaki sposób można było szmuglować [obok są różne zdjęcia,

więc łatwiej będzie uczniom wymyśleć] – górą przez mur, przez dziury

w murze, przez piwnice domów granicznych, tramwaje przelotowe,

przez wachy.

5) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i

konhellerka (fot. 16)

Co widzicie? Dwa tramwaje – jeden z literą „A”, drugi z gwiazdą

Dawida. Pytamy: dlaczego ten tramwaj jest oznakowany? Nawiązujemy

do tematu izolacji Żydów. W tle jest szpital na rogu Leszna i Żelaznej –

filia Bersonów i Baumanów; można tu powiedzieć o dzieciach –

szmuglerach, które trafiały tam postrzelone z rąk strażników na

wachach, m.in. tzw. Frankensteina.

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

6) Grupa przesiedleńców wchodząca do getta na rogu Żelaznej i Leszna

(fot. 17)

Co widzicie? Grupa ludzi z tobołami. Co w nich jest – cały ich dobytek.

Mówimy o przesiedleńcach jako ludziach, których sytuacja w getcie

była tragiczna – wsiedleni zimą i wiosną 1941 r., bez domów, rzeczy,

pracy, byli skazani na pomoc społeczną, która była minimalna. Była to

grupa ludności getta, która najszybciej wymierała.

7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12)

8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot.

13)

Tu można powiedzieć o problemie komunikacyjnym, jaki stwarzało

getto, o „aryjskiej” ulicy Chłodnej, małym i dużym getcie, moście nad

Chłodną – symbolu getta.

9) Budynek obecnego ŻIH; fot. na ekspozycji, nie ma jej w książce)

Na fotografii jest tylko budynek niestety, więc nie ma pola do

interpretacji – mówimy, że jest to ten sam budynek, w którym jesteśmy

w tej chwili, że była w nim siedziba Żydowskiej Samopomocy

Społecznej, organizacji, która pomagała najuboższym w getcie. Jest to

miejsce na pytanie o skuteczność pomocy społecznej, o jej możliwości

w warunkach getta, o dylemacie – komu dawać, ile, skoro dla

wszystkich nie mogło wystarczyć.

10)

Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18)

Co widzicie? Spokojna słoneczna ulica, jedzie ryksza i wóz, spacerują

ludzie. Tu można powiedzieć o bardzo wąskiej grupie ludzi w getcie,

którzy żyli „normalnie”, których sytuacja materialna była stabilna; oni

wizytowali kawiarnie, teatry, byli fundatorami opieki społecznej.

11)

Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20)

Co widzicie? Budynek z napisem „Sądy”, policjant przed wejściem,

ludzie przechodzący obok – Żydzi z opaskami. Mówimy o tym, że Sądy

służyły i gettu i „aryjskiej” Warszawie: było to miejsce spotkań rodzin i

znajomych rozdzielonych przez mur, miejsce wymiany handlowej i

wymiany informacji, sposób wychodzenia z getta i ucieczki.

12)

Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca (fot. 6)

Co widzicie? Zmarły, bardzo wychudzony człowiek leżący na ulicy;

obok wózek i dwóch ludzi zbierających zwłoki. Tu trzeba powiedzieć o

potwornej śmiertelności w getcie, o niemal 100 tys. zmarłych z głodu i

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

chorób w ciągu niecałych dwóch lat; o umierających na ulicach jako

zwykłej sprawie w getcie.

13)

Umschlagplatz (fot. 34)

Co widzicie? Plac okolony murem, w środku siedzą ludzie, kilku

strażników z bronią. Na co ci ludzie czekają?

Tu mówimy o akcji Reinhardt – wymordowania Żydów w GG, o

powstaniu obozów zagłady i masowym mordzie; o pierwszej akcji w

getcie warszawskim latem 1942, o gromadzeniu mieszkańców getta na

Stawkach, gdzie czekali nieraz parę dni na podstawienie pociągów

towarowych, które zawoziły ich do obozu zagłady w Treblince, gdzie

byli mordowani przez uduszenie w komorach gazowych. Można

powiedzieć więcej o samej akcji, o blokadach domów, o początkowym

zwalnianiu pewnych grup ludzi (obwieszczenie jest w tym miejscu na

ekspozycji,

można

poprosić

o

przeczytanie),

o

rozpaczliwym

poszukiwaniu zatrudnienia, o listach z Umschlagu do kierowników

szopów z prośbą o wyciągnięcie z placu (też są obok zdjęcia). Mówimy,

że w pierwszej akcji wymordowano większość warszawskich Żydów –

300 tys.

14)

Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32)

Co widzicie? Płonący dom, mur, park. Tu mówimy o likwidacji getta i

wybuchu powstania 19 kwietnia, o walkach, paleniu getta dom po

domu, wypędzaniu w ten sposób ludzi z kryjówek i podziemnych

schronów.

15)

Zburzona synagoga na Tłomackiem (fot. 30)

Co widzicie? Wielka ruina z kamienną menorą. Mówimy o ostatnim

akcie likwidacji getta warszawskiego – wysadzeniu w powietrze wielkiej

synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 r.

4. PODSUMOWANIE

Zabieramy uczniów przed fotografię zburzonego getta z widoczną wieżą

kościoła na Nowolipkach. Zagłada getta warszawskiego to mord na setkach

tysięcy ludzi, to również kompletne zniszczenie części miasta (po powstaniu

warszawskim w 1944 r. Niemcy zrobili to samo z resztą Warszawy), to

likwidacja kultury Żydów polskich, likwidacja języka jidysz. Uczymy o tym

dlatego, że pamięć o Żydach polskich muszą przechować Polacy, bo jest to

Niezatarte ślady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Scenariusze lekcji muzealnych

część ich własnej tożsamości – getto warszawskie to część historii Warszawy,

bez której obraz tego miasta jest fałszywy.

Niezatarte ślady getta warszawskiego