Rachunkowość instrumentów
pochodnych
Dr Marek Cieślak
Instrument finansowy
kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u
jednej ze stron i
zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u
drugiej ze stron pod warunkiem, że
z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami
jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to czy
wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma
charakter bezwarunkowy albo warunkowy.
Problematyka instrumentów finansowych
regulowana jest m.in. w:
" Ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości
(UoR),
" Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 12 grudnia
2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania,
metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu
prezentacji instrumentów finansowych (RMF)
" Międzynarodowych Standardach
Rachunkowości/Międzynarodowych Standardach
Sprawozdawczości Finansowej (MSR/MSSF)
Podział instrumentów finansowych
" inwestycje
długoterminowe/krótkoterminowe
(aktywa trwałe/obrotowe)
UoR
" zobowiązania finansowe
" elementy kapitałów własnych
" aktywa finansowe i zobowiązania
finansowe przeznaczone do obrotu,
" pożyczki udzielone i należności własne,
RMF " aktywa finansowe utrzymywane do
terminu wymagalności,
" aktywa finansowe dostępne do sprzedaży
" aktywa/zobowiązania finansowe
wyceniane w wartości godziwej przez
MSR/
rachunek zysków i strat (WGWF),
" pożyczki i należności,
" instrumenty finansowe utrzymywane do
terminu wymagalności,
MSSF
" aktywa finansowe dostępne do sprzedaży
POJ
CIE INSTRUMENTU
POCHODNEGO
" Instrument pochodny to instrument finansowy,
którego:
" wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu
bazowego, to jest określonej stopy procentowej, ceny
papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut,
indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub
indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości i
" nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków
początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska
w porównaniu do wartości innych rodzajów kontraktów,
których cena podobnie zależy od zmiany warunków
rynkowych, i
" rozliczenie nastąpi w przyszłości
KLASYFIKACJA INSTRUMENTÓW
POCHODNYCH
" Instrumenty pochodne zalicza się do grupy
aktywów finansowych i zobowiązań
finansowych przeznaczonych do obrotu (RMF)
lub aktywów/zobowiązań finansowych
wycenianych w wartości godziwej przez
rachunek zysków i strat (MSR)
" Powyższe nie dotyczy sytuacji, gdy jednostka
uznaje zawarte kontrakty za instrumenty
zabezpieczające
Ujęcie instrumentów finansowych w
księgach rachunkowych
Na dzień zawarcia kontraktu,
emitent lub wystawca
instrumentu finansowego
wprowadza do ksiąg
rachunkowych
odpowiednio zakwalifikowane
do kapitałów (funduszy) również wtedy, gdy składnik
wyemitowany lub wystawiony
własnych jako instrumenty mający charakter zobowiązania
przez siebie instrument, a także
kapitałowe, bądz
do zobowiązań nie jest zobowiązaniem
składniki tego instrumentu,
krótkoterminowych lub finansowym.
długoterminowych
Zmiany wartości instrumentów
finansowych mogą wpływać na:
wysokość wartość
wartość kapitału
kosztów i/lub zabezpieczanych
z aktualizacji
przychodów aktywów lub
wyceny,
finansowych, pasywów.
Kontrakty dotyczące instrumentów finansowych uznaje się za służące
zabezpieczeniu tych aktywów lub pasywów, jeżeli co najmniej:
przed zawarciem kontraktu ustalono jego cel oraz określono, które aktywa lub
pasywa mają zostać za pomocą tego kontraktu zabezpieczone,
zabezpieczający instrument finansowy będący przedmiotem kontraktu i
zabezpieczane za jego pomocą aktywa lub pasywa charakteryzują się
podobnymi cechami, a w szczególności wartością nominalną, datą
zapadalności, wpływem zmian stopy procentowej albo kursu waluty,
stopień pewności oczekiwań dotyczących przewidywanych w wyniku
kontraktu przepływów środków pieniężnych jest znaczny.
Prezentacja w bilansie
instrumentów typu WGWF
krótkoterminowe lub
klasyfikacja do tej
długoterminowe wycena według
grupy przy
aktywa/zobowiązania wartości godziwej
początkowym ujęciu
finansowe
AKTYWA FINANSOWE I ZOBOWI
ZANIA FINANSOWE
PRZEZNACZONE DO OBROTU
Polskie przepisy pozwalają na wycenę
instrumentów pochodnych (jako grupy
przeznaczonych do obrotu) według
skorygowanej ceny nabycia, jeżeli nie istnieje
dla nich cena rynkowa ustalona na aktywnym
rynku regulowanym, a ich wartość godziwa nie
może być w inny sposób wiarygodnie ustalona.
Skorygowana cena nabycia
" Cena nabycia (wartość), w jakiej składnik aktywów finansowych lub
zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do
ksiąg rachunkowych
[1]
" pomniejszona o spłaty wartości nominalnej
" pomniejszona o odpisy aktualizujące wartość
[2]
" skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między
wartością początkową składnika i jego wartością w terminie
wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej
[3]
SKORYGOWANA CENA NABYCIA
Przykład
1.1.2011 r. jednostka nabyła trzyletnie obligacje
o wartości nominalnej 100 000 zł, których
cena zakupu wyniosła 80.000 zł.
Termin ich wykupu jest ustalony na 31.12.2013.
Ustalanie skorygowanej ceny nabycia
(bez spłaty i utraty wartości)
" Efektywna stopa procentowa (IRR)
" -80000 + 100000/(1+r)3 = 0
[IRR] " IRR (r) = 7,72%
" Wartość obligacji na początku roku 80 000 zł
" Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 6177,39 zł
2011 r. " Wartość obligacji na koniec roku 86 177,39 zł
" Wartość obligacji na początku roku 86 177,39 zł
" Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 6654,39 zł
2012 r. " Wartość obligacji na koniec roku 92 831,78 zł
" Wartość obligacji na początku roku 92 831,78 zł
" Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 7168,22 zł
2013 r. " Wartość obligacji na koniec roku 100 000 zł
Ewidencja księgowa WGWF
MSR/MSSF zezwalają
na wybór jednego z
dwóch podejść do
ewidencji WGWF
zasady zasady
rachunkowości na rachunkowości na
dzień zawarcia dzień rozliczenia
transakcji, transakcji
DZIEC
ZAWARCIA TRANSAKCJI
L.p. Operacja gospodarcza Wn Ma
1 Nabycie aktywów WGWF Aktywa finansowe Zobowiązania finansowe
2 Korekta wartości (np. DB) Odpisy aktualizujące Przychody finansowe
- wzrost wartości godziwej, także w wartość WGWF
przypadku zmian kursów walut lub
Aktywa finansowe
3. Korekta wartości (np. DB) Koszty finansowe Odpisy aktualizujące
- spadek wartości godziwej, także w wartość WGWF
przypadku zmian kursów walut lub
Aktywa finansowe
4. Zbycie WGWF Należności Przychody finansowe
i i
Koszty finansowe Aktywa finansowe  WGWF
i i
Ew. Odpisy aktualizujące Ew. Odpisy aktualizujące
wartość WGWF* wartość WGWF*
DZIEC
ROZLICZENIA TRANSAKCJI
L.p. Operacja gospodarcza Wn Ma
1 Nabycie aktywów WGWF - -
2 Zmiana wartości godziwej umowy Należności Rachunek zysków i strat (konto
przychodów)
3 Wzrost wartości (np. DB) godziwej, Odpisy aktualizujące Przychody finansowe
także w przypadku zmian kursów wartość WGWF lub
walut Aktywa finansowe
3. Spadek wartości (np. DB) godziwej, Koszty finansowe Odpisy aktualizujące wartość
także w przypadku zmian kursów WGWF lub Aktywa finansowe
walut
4. Zbycie WGWF Należności Przychody finansowe
i i
Koszty finansowe Aktywa finansowe  WGWF
i i
Ew. Odpisy aktualizujące Ew. Odpisy aktualizujące
wartość WGWF* wartość WGWF*
EWIDENCJA ZOBOWI
ZAC
FINANSOWYCH
TRAKTOWANYCH JAKO WGWF
" Wszelkie zmiany wartości zobowiązań
finansowych ujmowane są odpowiednio jako
przychody/koszty finansowe.
Nie zezwala się na
przeklasyfikowanie instrumentów
PRZEKWALIFIKOWANIE
finansowych do lub z kategorii
INSTRUMENTÓW POCHODNYCH
WGWF po ich początkowym
DO/Z WGWF
ujęciu, co ma uchronić jednostkę
przed:
wyznaczeniem instrumentu
unieważnieniem wyznaczenia
pochodnego jako instrumentu
efektywnego zabezpieczenia w
zabezpieczającego, jeśli był
związku z instrumentem
poprzednio zakwalifikowany jako
pochodnym.
przeznaczony do obrotu,
WALUTOWY KONTRAKT&
" Aktualny kurs dolara wynosi 3,5 zł za 1 dolara.
" Bank w celu zabezpieczenia własnego ryzyka,
dokonuje wymiany 350.000 zł na dolary
amerykańskie w dniu zawarcia umowy z
importerem.
WALUTOWY KONTRAKT&
" Przy założeniu, że dolar podlega
oprocentowaniu 2% w skali rocznej, a depozyt
złotowy 4 % w skali rocznej, bank wymieniając
złote na dolary traci odsetki w wysokości 2% w
skali rocznej, co musi wyrównać importer.
" Utracone odsetki za okres trzech miesięcy
wynoszą tutaj 1.750 zł (350.000*(4-2%)*1/4).
WALUTOWY KONTRAKT&
" Importer musi więc zapłacić za 100.000 USD
351.750 zł, co daje gwarantuje kurs dolara na
poziomie 3,5175 zł.
" Na 31 grudnia 2011 r. kurs dolara wynosi 3,505 zł.
" 1 lutego 2012 r. bank otrzymał od polskiego
importera 351.750 zł, a w zamian przekazał
amerykańskiemu dostawcy 100.000 USD zgodnie
z zawartą umową. Kurs rynkowy dolara wynosi na
1 lutego 3,7 zł.
WALUTOWY KONTRAKT
POZYCJA KWOTA ZA
ZMIANA 1 ZMIANA 2
Zawarcie kontraktu 351 750 Kontrakt terminowy  Kontrakt terminowy 
terminowego aktywa (+) pasywa (+)
Wycena kontraktu na 1 250 Kontrakt terminowy  Koszty finansowe (+)
dzień bilansowy aktywa (-)
Ewidencja dostawy 370 000 (w analityce Aktywa trwałe (+) Zobowiązanie wobec
towaru 100 000 dolarów) dostawcy (+)
Zapłata za dostawę 370 000 Zobowiązanie wobec
dostawcy (-)
351 750 Środki pieniężne (-)
18 250 Kontrakt terminowy 
aktywa (-)
WALUTOWY KONTRAKT
POZYCJA KWOTA ZA
ZMIANA 1 ZMIANA 2
Rozliczenie kontraktu 1 250 Kontrakt terminowy  Przychody finansowe
terminowego aktywa (+) (+)
333 000 Kontrakt terminowy 
aktywa (-)
351 250 Kontrakt terminowy 
pasywa (-)
18 250 Rzeczowe aktywa
trwałe (-) lub Przychody
finansowe (+)
PRZYKA
AD 2
Zastosowanie finansowych kontraktów terminowych
futures WIG 20 w celu zabezpieczenia wartości godziwej
posiadanych aktywów finansowych
" Jednostka Alfa posiada w swoim portfelu papierów
wartościowych pakiet akcji spółki B (notowanych na
WGPW). Zarząd spółki podjął decyzję sprzedania tych
akcji. Z przyczyn technicznych może to nastąpić dopiero
po upływie kilku miesięcy.
" Zarząd Alfy obawia się spadku kursu akcji. W celu
zabezpieczenia się przed tym postanowił zawrzeć
umowę sprzedaży kontraktów terminowych futures
WIG 20 o takiej samej wartości, jak akcje spółki B.
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
Listopad 200Xr.
" Alfa posiada 250.000 akcji w spółce B. Aktualny kurs
giełdowy wynosi 20 zł za 1 akcję. Wartość rynkowa całego
portfela wynosi 5.000.000 zł (dla uproszczenia przyjęto, że
według takiej samej wartości akcje występują w bilansie
spółki A.)
" Zarząd postanowił sprzedać 313 kontraktów WIG 20 po
kursie 1.600, równe 5.008.000 zł (313 kontraktów 1.600
pkt. x 10 zł /pkt.) Wartość indeksu WIG 20 na dzień
zawarcia kontraktu wynosi 1.500. Wstępny depozyt wynosi
10% wartości kontraktu lub 500.000 zł Ostateczne
rozliczenie umowy nastąpi w lutym 200X+1 r.
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
31 Grudnia 200Xr.
" Kurs giełdowy akcji spółki B spadł do 17 zł,
pomniejszając wartość portfela o 750.000 zł., do
4.250.000 zł.
" Indeks WIG 20 spadł do poziomu 1.490., więc wartość
kontaktów wynosi 4.663.700 zł. Inwestor zawarł
umowę sprzedaży kontraktów na kwotę 5.008.000.
Porównując obydwie wielkości otrzymamy
niezrealizowany zysk opiewający na kwotę 344.300 zł.
" Dla uproszczenia zakładamy, że depozyt nie uległ
zmianie
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
Luty 200X+1r.
" Akcje zostały sprzedane po 19 zł za 1 akcję, czyli za
4.750.000 zł.
" Zamknięty został kontrakt terminowy po kursie 1.550.
" W minionym okresie inwestor stracił więc na
posiadanym portfelu 250.000 zł., ale zyskał na
kontrakcie terminowym 156.500 zł.
" Oceniając saldo obydwie transakcje zamknęły się stratą
w kwocie 93.500 zł.
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
POZYCJA WARTOŚĆ ZMIANA 1 ZMIANA 2
Bilans otwarcia 5 000 000 AKCJE
Wpłata depozytu 500 000 Kasa lub bank (-) Depozyt (+)
Instrument pochodny 5 008 000 Kontrakt terminowy  Kontrakt terminowy 
aktywa (+) pasywa (+)
Wycena instrumentu 344 300 Kontrakt terminowy  Przychody finansowe (+)
pochodnego na dzień pasywa (-)
bilansowy
Wycena akcji na dzień 750 000 Akcje (-) Koszty finansowe (+)
bilansowy
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
POZYCJA WARTOŚĆ ZMIANA 1 ZMIANA 2
Bilans otwarcia 5 000 000 AKCJE
Sprzedaż akcji 4 250 000 Akcje (-)
4 750 000 Bank (+)
500 000 Przychody finansowe (+)
Wycena kontraktu na 187 800 Kontrakt terminowy  Koszty finansowe (+)
dzień zamknięcia pasywa (+)
Rozliczenie zysku i 156 500 Kontrakt terminowy  Depozyt (+)
usunięcie kontraktu pasywa (+)
5 008 000 Kontrakt terminowy  Kontrakt terminowy 
aktywa (-) pasywa (-)
WIG 20 - ZABEZPIECZENIE
Wynik na kontrakcie terminowym
" 200X: 344 300
" 200X+1: -187 800
" RAZEM: 156 500
Wynik na akcjach
" 200X: -750 000
" 200X+1: 500 000
" RAZEM: - 250 000
WYNIK NETTO
" 200X: -405 700
" 200X+1: 312 200
" RAZEM: -93 500
PRZYKA
AD 3 - FUTURE
" Wartość godziwa (netto) kontraktu na dzień
jego zawarcia wynosi zero. Wymaga on jednak
wpłacenia depozytu początkowego (nie jest to
inwestycja początkowa, czyli nie jest to
wydatek na nabycie instrumentu)
PRZYKA
AD 3 - FUTURE
Spółka X zawarła na regulowanej giełdzie kontrakt
futures na sprzedaż 100 ton pszenicy po cenie 300
zł/tona. Wartość nominalna kontraktu wynosi zatem
30000 zł. Przy założeniu, że warunki zawarcia takiej
transakcji wymagają, zgodnie z przepisami
wewnętrznymi giełdy, depozytu w wysokości 5%, spółka
X jest zobowiązana przekazać 15000 zł w formie
depozytu. Ujęcie początkowe przedstawia się
następująco:
" Aktywa: należność z tytułu depozytu + 15000 zł, środki
pieniężne  15000 zł
" Pasywa: brak
PRZYKA
AD 4 - OPCJA
W przypadku opcji mamy do czynienia z
inwestycją początkową, zatem wartość opcji
zostałaby zawsze wykazana w bilansie już na
dzień jej nabycia.
PRZYKA
AD 4 - OPCJA
Spółka X kupuje opcję put uprawniającą do
sprzedaży za pół roku 1 mln euro po 3,6 zł. Cena
opcji została ustalona jako 10000 punktów
bazowych. Ponieważ cena za 1 punkt bazowy
wynosi 10 zł, spółka X musi zapłacić 100000 zł
tytułem premii za nabycie opcji.
" Aktywa: aktywa finansowe  opcje + 100 000 zł,
środki pieniężne  100 000 zł
" Pasywa: brak
PRZYKA
AD 4 - OPCJA
Z punktu widzenia wystawcy opcji księgowanie
jest następujące:
" Aktywa: środki pieniężne + 100 000 zł,
" Pasywa: zobowiązania finansowe  opcje +
100 000 zł
PRZYKA
AD 5  TRANSAKCJA WI
ZANA
" Spółka X kupiła od banku opcję, której cena wynosi
100 000 zł. Jednocześnie sprzedała temu samemu
bankowi opcję za 95 000 zł. W takiej sytuacji faktyczny
przepływ pieniężny wynosił 5000 zł, które zapłaciła
spółka X. Wartość godziwą opcji kupionej oraz
sprzedanej stanowią ich ceny  premie opcyjnie.
" Aktywa: Aktywa finansowe  opcje + 100 000 zł, Środki
pieniężne  5000 zł
" Pasywa: Zobowiązania finansowe  opcje + 95 000 zł
PRZYKA
ADY 2-5  księgowania po
początkowym ujęciu
" Instrumenty pochodne zawarte w celach
handlowych (nie zabezpieczających) są
klasyfikowane jako aktywa finansowe
wyceniane w wartości godziwej przez
rachunek zysków i strat.
" W związku z tym zmiany ich wartości są
ujmowane bezpośrednio w wyniku
finansowym jako przychody lub koszty
finansowe.
PRZYKA
AD 6 - FORWARD
Spółka X zawarła kontrakt forward. Na dzień
wyceny bilansowej wartość godziwa (netto) tego
kontraktu jest dodatnia i wynosi 10000 zł.
Wersja 1  w przypadku ewidencji jedynie wartości
godziwej
Aktywa: aktywa finansowe  forward
+ 10 000 zł (tylko ta kwota wykazana na koncie)
Pasywa: wynik finansowy + 10 000 zł
PRZYKA
AD 6 - FORWARD
Wersja 2  w przypadku ewidencji osobno zobowiązań i
aktywów finansowych
Aktywa: aktywa finansowe  forward + 10 000 zł (dopisane do
wartości aktywów z dnia zawarcia transakcji)
Pasywa: wynik finansowy + 10 000 zł; zobowiązania
finansowe  bez zmian
W bilansie zostanie wykazane jedynie saldo zobowiązań i
aktywów finansowych
PRZYKA
AD 7 - FORWARD
Spółka X zawarła kontrakt forward. Na dzień
wyceny bilansowej wartość godziwa (netto) tego
kontraktu jest ujemna i wynosi 5000 zł.
Wersja 1  w przypadku ewidencji jedynie wartości
godziwej
Pasywa: wynik finansowy - 5000 zł, zobowiązania
finansowe  forward + 5000 zł (tylko ta kwota
wykazana na koncie)
PRZYKA
AD 7 - FORWARD
Wersja 2  w przypadku ewidencji osobno
zobowiązań i aktywów finansowych
Aktywa: aktywa finansowe  forward  5000 zł
Pasywa: wynik finansowy  5000 zł; zobowiązania
finansowe - bez zmian
W bilansie zostanie wykazane jedynie saldo
zobowiązań i aktywów finansowych
PRZYKA
AD 8 - FUTURES
Spółka X zawarła na giełdzie kontrakt futures, który
wymagał wpłacenia depozytu w wysokości 15000
zł. Aktualne saldo depozytu wynosi 18000 zł. W
okresie od dnia zawarcia kontraktu do dnia wyceny
spółka X nie musiała uzupełniać depozytu. Wartość
godziwa kontraktu futures wynosi na dzień wyceny
3000 zł.
Aktywa: aktywa finansowe  futures +3000zł,
Pasywa: wynik finansowy + 3000 zł
PRZYKA
AD 9 - FUTURES
Spółka X zawarła na giełdzie kontrakt futures, który
wymagał wpłacenia depozytu w wysokości 15000
zł. Spółka musiała uzupełnić depozyt o 5000 zł.
Aktualne saldo depozytu wynosi 18000 zł. Wartość
godziwa kontraktu futures wynosi na dzień wyceny
jest ujemna i wynosi -2000 zł (ustalona jako 18000
 (15000+5000))
Aktywa: brak
Pasywa: wynik finansowy -2000 zł, zobowiązania
finansowe  futures + 2000 zł
PRZYKA
AD 10 - SWAP
W momencie wyceny swapów następują z reguły przepływy
pieniężne z tytułu częściowego rozliczenia transakcji. W
bilansie należy odzwierciedlić wszystkie skutki tej sytuacji.
Spółka X zawarła transakcję swap. Na dzień pierwszej wyceny
po jej zawarciu realizowane są dodatnie przepływy pieniężne
w wysokości 2500 zł. Wartość godziwa pozostałej części
transakcji swap wynosi 12000 zł.
Aktywa: aktywa finansowe  swap +12000 zł, środki pieniężne
+2500 zł
Pasywa: wynik finansowy + 14500 zł