274
R O Z D Z I A A
IV
EDUKACJA  WIELORAKIE PERSPEKTYWY
Ewa Białek
Instytut Psychosyntezy w Warszawie
 NAUKA O JA  EDUKACJA O SOBIE
Wstęp
Omalże 55 lat temu - w roku 1953 odbyła się w Chicago konferencja
p.t.  Edukacja w demokratycznej społeczności, dotycząca duchowych podstaw
cywilizacji . Mottem tej konferencji były następujące słowa:  Edukacja musi
odpowiadać na potrzeby ludzkiego ducha. Powinna towarzyszyć ludziom
w rozwoju satysfakcjonującej osobistej filozofii i sensu wartości .
Czy istnieją obecnie możliwości tworzenia takiej edukacji?. Czy oparcie jej na
wspieraniu indywidualnego zdrowia i zrównoważonego rozwoju siebie, da swe
konsekwencje w przyszłości - w rodzinie, społeczności, społeczeństwie i świecie?
Za chwilę odpowiemy sobie na te pytania.
Edukacja o sobie- co to takiego?
Zastanówmy się nad podstawowymi pojęciami:
Edukacja siebie samego (tworzenie siebie), to edukacja o sobie  wspieranie
zdrowia i zrównoważonego rozwoju.
Zrównoważony rozwój - harmonijny, naturalny proces wzrostu, odnoszący się
do wszystkich sfer funkcjonowania człowieka: zmysłów, fizycznego,
emocjonalnego, intelektualnego, intuicyjnego, wolitywnego, etycznego,
duchowego, prowadzący do zbudowania zdrowej osobowości dziecka
dorosłego rodziny społeczności środowiska. Oznacza to, że dotyczy on
każdego człowieka.
Edukacja do zrównoważonego rozwoju wymaga włączenia indywidualnego
rozwoju i samoświadomości, a więc nie tylko wychowania ale i samowychowania.
Współczesna nauka, a szczególnie neurologia i nauki pokrewne
(neurobiologia, psychoneuroimmunologia) odkrywa systematycznie, że jesteśmy
twórcami rzeczywistości, w której żyjemy, sami ją tworzymy  nie tylko naszymi
myślami, ale i emocjami, wyobrażeniami, także wolą. Wiedza doświadczalna staje
się więc podstawowa  jako proces autorefleksji i ona powinna być uczona
w szkole, dla znajdowania sensu bycia integralną częścią świata i jego misterium,
odkrywania tego co ponadrzeczywiste i transcendentalne, uniwersalne,
ponadludzkie. W tym kontekście nie są istotne jedynie fakty i rzeczy, ale drogi
poznania i zrozumienia siebie i świata oraz indywidualnego działania dla
wspólnego dobra.
Nauka przynosi dowody na to, że dysponujemy także wieloraką inteligencję,
nie tylko intelektualną. Pojawił się termin inteligencji emocjonalnej (D. Goleman)
275
i duchowej (D. Zohar). Obecnie bez żadnej wątpliwości możemy zaprzeczyć
sugestii Kartezjusza, że  myślę, więc jestem , zastępując tę formułę inną:  czuję,
więc jestem .
Badania neurobiologów wskazują, że odpowiedz
emocjonalna jest pierwsza,
przed myśleniem i świadomością zdarzenia. Możemy kontrolować co robimy
z emocjami, gdy się już pojawią, ale nie potrafimy kontrolować zanim się pojawią.
Wiemy już natomiast, że autoregulacyjny metabolizm ciała, doświadczenia
sensomotoryczne i podstawowe emocje są fundamentem pod doświadczanie
samoświadomości.
Zamiast faktów i rzeczy istotne stają się więc w nauczaniu (edukacji) inne niż
dotychczasowe drogi poznania (nie tylko intelekt) w tym samego siebie, oraz
poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne pytania: co to znaczy żyć?, co to
znaczy być człowiekiem? co znaczy poznawać?
Dzięki wgłębianiu się nauki w nasze emocjonalne doświadczenia,
sformułowano także pojęcie tzw. emocjonalnej pętli, która opisuje proces
włączenia ciała w emocjonalne wyrażanie. Wiadomo już, że uwolnienie emocji
odbywa się poprzez doświadczanie ciała, a nie umysłu. Gdy pozwalamy ciału
prowadzić (słuchamy ciała)  w sytuacjach obniżonego nastroju, frustracji, czy
zagrożenia pojawiają się łzy, płacz, szloch, a te wyzwalają ujawnione emocje
i pomagają powrócić ciału do równowagi. Dzieje się to nie dłużej niż w ciągu
3 minut. Gdy następuje uwolnienie emocji  ciało spontanicznie grawituje do
wypoczynku i relaksu, gdyż dobrostan jest jego n a t u r ą.
Tymczasem lęk /strach/ zakłóca procesy rozpoznawania sytuacji i rozumienia
siebie. Człowiek jest wtedy daleki od obiektywnej świadomości, nie tylko od
urzeczywistniania samego siebie, ile od pozycji obserwatora, mogącego widzieć
samego siebie i dokonywać w sobie zmian. Jest szarpany przez przeciwności,
utożsamiając się z myślami i emocjami, z którymi nie może sobie dać rady, aby je
okiełznać. Utożsamia się z różnymi postawami czy osobami, a nie z samym sobą.
Prowadzi to też do różnego rodzaju uzależnień będących ucieczką, zapomnieniem
czy rekompensatą przed doświadczaniem tego co cierpi czy boli.
Warto przez chwilę zatrzymać się również nad podstawowym pojęciem
w medycynie, jakim jest homeostaza. Homeostaza może zaistnieć wtedy, gdy
biochemiczne parametry równowagi: ciśnienie, tętno, temperatura, poziom
kortyzolu, podstawowe składniki krwi zachowują wyrównany swój fizjologiczny
poziom, a ten daje dobrostan, szczęśliwość, zdrowie, dostęp do wewnętrznych
z
ródeł autoregulacyjnych. A to w perspektywie prowadzi do równowagi (harmonii
wewnętrznej), a także do zrównoważonej osobowości.
Nauka o sobie to praca na wielu poziomach zrozumienia siebie: zmysłów,
emocji, wyobraz
ni, wrażeń, intuicji, woli i dokonywania właściwych wyborów.
Prowadzi ona także do dokopywania się z
ródeł własnej tożsamości, swego
człowieczeństwa, duchowej istoty siebie. To nie tylko rozpoznawanie aspektów
zmysłów, ale także uczenie się  języka ciała - a więc wrażeń i emocji
pochodzących z niego. Są to sygnały fizycznej obecności i odczuwania siebie
w ciele i to zarówno pozytywne jak i nieprzyjemne (bólu, temperatury, ssania,
swędzenia, dreszczy, sensacji z ciała i różnych narządów) i poszukiwania
odpowiedzi na pytania: co to dla mnie znaczy? Co się we mnie dzieje? Co mam
z tym zrobić? Jak na to zareagować?
276
Brak tego rodzaju edukacji na poziomie szkolnym czy nauki (promocji
zdrowia), jak również profilaktyki (jak sobie radzić ze stresem, emocjami, trudnymi
sytuacjami w życiu gdy się pojawiają lub powtarzają?) czy terapii (jak zmienić
zachowania?), prowadzi w konsekwencji do wielu patologii fizycznych
i psychicznych, z którymi konfrontowana jest (nie zawsze radząc sobie skutecznie)
współczesna medycyna czy psychiatria, (vide: coroczne Sympozja Edukacji
Psychosomatycznej w Krakowie w paz
dzierniku) określanymi jako choroby
znaczenia czy sensu, klasyfikowanymi też jako choroby cywilizacyjne (np.
depresja).
Jest to wyzwanie również dla współczesnej pedagogiki, aby zintegrować
poszczególne wymiary siebie - człowieka, składając je razem (włączywszy
zarówno wymiar biologiczny-fizyczny, jak i duchowy) dla zrozumienia siebie
i swego funkcjonowania w życiu jako całości, aby nie pogłębiać ilości
niedostosowań i patologii społecznych. Podobnie tego rodzaju edukacja pozwoli na
znajdowanie sposobów, jak i radzić sobie z zaburzeniami, prowadzącymi do
czynów zakazanych (m.in. pedofilia) czy skierowanych przeciwko sobie samym
(np. anorexia, bulimia, samobójstwa).
Zgodnie z prawami fizyki  każda przyczyna rodzi skutek, akcja powoduje
reakcję. Stan zdrowia indywidualnego, a także świata i środowiska jest
 zwierciadłem , w jakim odbija się wizerunek człowieka i jego działalności, dając
negatywne skutki indywidualne i społeczne, bywa, że na skutek niewiedzy
i zaniechania.
Współczesna pedagogika nie bazuje na żadnej teorii osobowości człowieka.
Tymczasem nie można kształtować osobowości w toku rozwoju, nie znając jej
struktury i funkcji, nie wiedząc tym samym jak oddziaływać na człowieka.
Wychowanie, jak artykułuje to coraz liczniejsze grono polskich pedagogów
(vide: piśmiennictwo) jest wychowaniem dla przyszłości, nie tyle kształtowaniem
osobowości, ile wspomaganiem wzrostu wzwyż, osiąganiem wyższego poziomu
rozwoju jednostki. Takiego rodzaju wychowanie i edukację może prowadzić jedynie
nauczyciel o zintegrowanej osobowości, scentowanej, zrównoważonej,
zharmonizowanej wewnętrznie. Dysponuje on wtedy zbudowanym poczuciem
własnej wartości (ugruntowany autorytet) i świadomości siebie: kim jest, dokąd
zmierza, jaki jest jego cel i jak może go osiągnąć. Taki nauczyciel dokonuje stale
własnej samoaktualizacji, wzrastając nie tylko horyzontalnie ale i wertykalnie
(wzrost wzwyż). Nazwać można takiego nauczyciela - "nauczającym z głębi
siebie". Edukacja jest bowiem według Pasterniaka podwyższaniem świadomości
człowieka (str. 96)1, a według Romanowskiej-A
akomy stawaniem się człowieka
Człowiekiem2.
W reformie edukacji zwraca się uwagę na integralne, jakościowe,
podmiotowe, osobowe i indywidualne podejście do człowieka. Jak więc stworzyć
i wprowadzać tego rodzaju edukację, jeśli nie rozpocznie się od najbardziej
fundamentalnej istoty - samego siebie, a także ucznia, podmiotu tego procesu?
Edukacja zintegrowana to proces łączenia się elementów wiedzy
i doświadczenia w jedną całość, która nie jest sumą części lecz procesem
1
W. Pasterniak: Przestrzeń edukacyjna. Zielona Góra, 1995.
2
H. Romanowska-A
akomy: Fenomenologia ludzkiej świętości. Warszawa, 2003.
277
 odsłaniania nowego sensu 3. Czy wystarczająca jest wiedza, bez przekładania jej
na indywidualne doświadczenie, celem jej weryfikacji, oceny jej wiarygodności -
poprzez indywidualne doświadczenie? Każda dobra edukacja ma odsłaniać
głębszy sens i znaczenie tworzenia całości. Także indywidualnej, podmiotowej,
włączonej w nią osoby.
Mówi się, że dziecko w okresie wczesnoszkolnym postrzega świat całościowo.
Każda część jest jednak też całością w mikroskali. Według teorii systemowej część
i całość jest dynamicznym układem w ciągłym stawaniu się i zmianie. Wychowanie
i edukacja ma wszechstronnie rozwijać osobowość ucznia, a jednocześnie
wychowawca (tym bardziej rodzic) ma weryfikować swoje działania (na bieżąco) -
co to daje? Jak oddziałuje na osobę? Czy pomaga, wspiera, czy szkodzi, rujnuje
to, co dopiero się buduję, co potencjalne? Dewastuje to, co wewnątrz? I czy ta
refleksja skutków odbywa się teraz - w danej chwili - a nie "po czasie", gdy
zaistnieje ewidentny problem w życiu dziecka (ucznia) czy otoczenia.
Wychowanie i nauczanie to jednocześnie jednolity proces: współdziałanie
domu, szkoły i środowiska naturalnego w stwarzaniu jak najlepszych warunków do
edukacji i indywidualnego rozwoju. To więc problem kumulowania efektów
działania - rozpoczynając od wewnątrz dziecka i na jego wnętrzu kończąc.
Wychowanie i edukacja służy "4tworzeniu scalonego obrazu siebie i świata
i rozumienia procesów w nich zachodzących". Integracja treści kształcenia ma
oddziaływać na wszystkie sfery osobowości. Według E. Misiornej dziecko jest
niepowtarzalną całością; a oddziaływanie nauczyciela czy rodzica ma polegać na
respektowaniu różnic, wynikających z indywidualnego wyposażenia dziecka,
poszanowaniu indywidualności i tempa rozwoju, stwarzaniu dziecku możliwości
sprzyjających rozwojowi. Jak to zrobić, gdy nie rozpoczęło się od poznania siebie,
poznawania i zrozumienia indywidualnych różnic, także wahań własnych emocji,
nastrojów, własnych ograniczeń i potencjałów? Zapas wiedzy5, nie przełożonej na
własne doświadczenie, a następnie doświadczenie ucznia tu nie wystarczy.
Wychowanie i edukacja to scalanie sfery poznawczej, emocjonalnej,
wyobraz
ni, intuicji, duchowej i działaniowej. Angażuje różne elementy procesu
myślenia, działania i przeżywania. To także Integrowanie przeciwstawnych
sytuacji, integracja wszystkich wymiarów człowieka, jego ciała, umysłu i duszy (za
Pasterniakiem).
Jak pisze wielu autorów (vide piśmiennictwo), współcześnie istniejące
programy kształcenia w polskich szkołach nie stymulują i nie wspierają rozwoju
wzwyż. Jak opisano w literaturze anglojęzycznej już w latach 80-tych np. metody
relaksacji, wizualizacji i afirmacji umożliwiają likwidację blokad wewnętrznych i to
zarówno psychicznych, umysłowych jak i fizycznych, synchronizację funkcji fal
mózgowych lewej i prawej półkuli oraz ukierunkowanie twórczości i odtwórczości
na cel wynikowy i cele operacyjne. Należy wprowadzać środki dydaktyczne
wspierające to równoważenie. Do chwili obecnej, przynajmniej w polskich
3
J. Gnitecki: Edukacja zintegrowana w ciągle reformowanej szkole. [W:] Bliskie i nieznane: Integracja
treści a integracja osoby, Zielona Góra, 2004.
4
M. Cackowska: Koncepcja integralnego systemu nauczania początkowego. Za A. Nowak-A
ojewska,
Uwagi o przemianach idei integracji w edukacji, [w:] Współczesne przemiany edukacji wczesnoszkolnej
red. M, Jackowska, Zielona Góra, 1991.
5
J. Delors: Edukacja: w niej jest ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw
Edukacji dla XXI w., Warszawa, 1998.
278
szkołach, jak napisałam wyżej, tego rodzaju środki stymulowania wzrostu
i harmonizowania całościowego rozwoju (używając tego, co naturalne w każdym
uczniu) są nieobecne.
Wyrywkowo spojrzyjmy na pewne aspekty naszej emocjonalnej struktury.
Z ang. E-motion  to energia w ruchu. Emocje są zorientowane na działanie,
a jednocześnie regulują metabolizm. Pojawiają się, gdy coś jest w nierównowadze
i dążą do wyrażenia.
Emocje przenoszą jednocześnie informację i energię płynącą przez ciało.
Możemy je czuć jedynie wtedy, gdy jesteśmy ugruntowani w ciele  żywi (wrażliwi)
na doświadczenia ciała,a jednocześnie umiemy je odbierać, a więc jesteśmy na nie
uważni (wrażliwi). Do tego potrzeba umiejętności koncentracji i uwagi, a tego nie
uczy się w szkołach.
Przyjrzyjmy się teraz jak można zdefiniować "smutek": Nie jest tylko
wrażeniem. Jest kompleksem uczuć i emocji: w gardle (klucha), klatce piersiowej
(ciężar), sercu (napięcie), oczach (skłonność do łez), oddechu (mamy chęć
szlochać).
Tymczasem wrażenia są aktualnym doświadczeniem ciała, dotyczącym
wszystkich przestrzeni, myśli i historii. Dają dokładny sens tego, co dzieje się
w nas w danym momencie. Zwykle pamiętamy bardziej negatywne wrażenia niż
pozytywne. Im bardziej je różnicujemy, tym jesteśmy bardziej obecni w ciele,
bardziej wiemy, że  jesteśmy (1).
Dr C. Pert, amerykańska profesor fizjologii i biofizyki sformułowała w połowie
lat 90-tych XX w. pojęcie "molekuły emocji", które przenoszą informacje od układu
immunologicznego do mózgu i z powrotem do gruczołów wydzielania
wewnętrznego i przewodu pokarmowego itp. Dzięki temu jesteśmy świadomi co
czujemy gdy jesteśmy głodni, z
li, sfrustrowani, zestresowani, szczęśliwi lub
naładowani energią. Te sygnały mogą też być podstawą do procesu uzdrawiania
poprzez działanie umysłu na ciało, wyjaśniając jak stres osłabia układ
immunologiczny i /lub, w jaki sposób możemy pokonać nowotwór poprzez
pozytywne nastawienie. Pert spopularyzowała również pojęcie umysł/ciało, gdyż
naukowcy odkryli, że mamy tzw.  drugi mózg  czyli brzuch  gdzie gromadzą się
napięcia i stresy i z którego możemy też usłyszeć  dz
więki zdrowego ciała .
Wszystkie sygnały w ciele  mówią nam o zaburzeniu równowagi. Jeśli na nie
nie reagujemy i nie uwalniamy nagromadzonych emocji, prowadzimy sami siebie
do zaistnienia chorób ze stresu/lęku/niepokoju określanych dziś jako
cywilizacyjne (autodestrukcyjne, z autoimmunoagresji) - prowadzących do
niekontrolowanych zmian metabolicznych.
Ciało jest naszym największym przyjacielem i jednocześnie przewodnikiem
naszej ewolucji świadomości. Odczytywanie języka ciała prowadzi do ponownego
uruchomienia zablokowanych w wyniku np stresu mechanizmów
autoregulacyjnych, a to do uzdrowienia (zachowania zdrowia, wspierania zdrowia).
Jest pierwszym elementem naszej drogi do zrozumienia siebie i uruchomienia
dalszych etapów ewolucji indywidualnej i świadomości społecznej w kierunku
zachowania własnego zdrowia i ochrony środowiska dla siebie jak i przyszłych
pokoleń. Wymaga pracy nad sobą nad odczytywaniem znaczeń symbolicznego
języka ciała.
279
Edukacja o sobie stawia nas także przed egzystencjalnymi pytaniami o sens:
Kim jest człowiek? Kim jestem? Po co żyję? Człowieczeństwo jest bowiem trudne
do realizacji bez wyższych punktów odniesienia. Nauczyciel staje się w tym sensie
przewodnikiem na drodze do mądrości i znaczenia, stanowiącym wzór etyczny
wartości, autorytetem wprowadzania ich we własne życie, żyjąc wartościami, które
głosi. Wartości odnoszą się bowiem do całej przestrzeni życia, nie tylko do pobytu
w szkole.
Podstawowe pytania: kim jestem, kim się staję i kim powinien być człowiek?-
są to pytania do poszczególnej osoby, w tym zarówno ucznia jak i nauczyciela.
Metody edukacji mają zmierzać do uczynienia życia ucznia/dziecka
sensowniejszym, do wychowania mądrego, a przy tym szczęśliwego człowieka6.
M. Ciesielska7 w recenzji referatu A. Sobieskiej, zaprezentowanego na
konferencji "Dokąd zmierzasz człowieku? Model edukacji dla przyszłości" (32)
podkreśla, że okres szkolny ma pomagać w duchowym rozwoju, zaspokajać
potrzeby serca, zaufania do innych, doskonalenia własnego człowieczeństwa,
poznawania i wyboru wartości, wkraczania we wspólnotę (klasę), a to buduje
dalsze więzy społeczne. Autorka uważa, że dzisiejszy człowiek jest zagubiony,
odizolowany od więzi międzyludzkich, a tym samym od podstaw swego
człowieczeństwa, a przez to  bezdomny . Przytaczając Z. Baumana zadaje
pytanie: jak długo jeszcze człowiek będzie się zgadzał na życie, w którym nie ma
jasnych granic dobra i zła? Autorka widzi potrzebę zmiany kierunku myślenia
o edukacji, zainspirowana wypowiedziami innych uczestników wspomnianej
konferencji, nastawionej na osobisty rozwój jednostki, kształtowany nie tylko przez
wychowanie ale i samowychowanie. Uważa, że jest to apel
o współodpowiedzialność każdego z nas oraz odpowiedzialnych za politykę
i gospodarkę. Obecnie  mieć zaślepiło  być , co grozi niewyobrażalnym upadkiem
człowieka, jego godności.
Edukacja XXI wieku to edukacja w wartościach, oparta o uniwersalne,
transcendentalne wartości. Wiąże się to z obecnością w niej także duchowego
aspektu człowieka i życia jako całości. O tym pisałam wielokrotnie, jak
i prezentowałam na wielu konferencjach, także w kolejnym referacie na tę
konferencję p.t. "Trendy edukacji XXI wieku". Ten aspekt życia jednostkowego
(edukacji siebie samego) i zbiorowego, dotychczas nie znalazł się w pełni
w nauczaniu czy nauce. Konsekwencją tego, jest według D. Haya (28,29)
zanikanie wartości moralnych w życiu jednostkowym i społecznym. Z racji tego, że
duchowość jest częścią "wyposażenia" na życie każdej osoby, danym jej przez
naturę czy Stwórcę, nie można tego uczyć od nowa, jedynie to  odkopywać
wewnątrz siebie (słynne łac. "educere" - wydobywanie z wnętrza co ukryte
w środku).
Niemniej jeszcze nie jest za póz
no, aby zacząć od "tu i teraz" budowanie
fundamentów "edukacji dla przyszłości" (dającej pozytywne skutki w przyszłości),
włączające podstawowe dla życia i zdrowia zasady "edukacji o sobie". Wiele z nich
6
M. Siwińska, E. Stawnicka: Wartość szczęścia w filozofii i edukacji. [W:] W: Bliskie i nieznane:
Integracja treści a integracja osoby, Zielona Góra, 2004.
7
M. Ciesielska: Recenzja artykułu A. Sobieskiej: Serce, umysł i edukacja. MSU, II sem. Pedagogika UG
 materiały nieopublikowane Stowarzyszenia Edukacja dla Przyszłości, zawierające recenzje książki
Dokąd zmierzasz człowieku? Model edukacji dla przyszłości? pod red. E. Białek, 2002 Warszawa,
przygotowane przez studentów magisterskich studiów Wydziału Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego.
280
zawarłam w swych ponad 100 wydanych przez ostatnie 10 lat publikacjach, jak
i w gotowej do druku książce "Zrównoważony rozwój dziecka. Zastosowanie
psychosyntezy w wychowaniu, profilaktyce i terapi".
Podsumowanie
Podsumowując znaczenie "edukacji o sobie" jako zasadniczego elementu
w tworzeniu modelu zintegrowanego i "edukacji dla przyszłości", możemy to ująć
następująco:
W założeniach reformy edukacji szczególną uwagę zwraca integralne,
jakościowe, podmiotowe, osobowe i indywidualne podejście do rozwoju
ucznia. (Gnitecki). Edukacja zintegrowana to proces łączenia wiedzy
i doświadczenia w całość. Każda dobra edukacja ma odsłaniać głębszy
sens i znaczenie tworzenia całości (23,24)
Edukacja zintegrowana ma prowadzić do kształtowania scalonej
osobowości, tworzyć scalony obraz świata i rozumienie procesów w nim
zachodzących. Ma oddziaływać na wszystkie sfery osobowości dzieci, ma
respektować istnienie różnic indywidualnego  wyposażenia dzieci ich
indywidualnego tempa rozwoju, tworzyć maksymalnie optymalne warunki
ich rozwoju
Edukacja zintegrowana ma być pojmowana jako synchronizacja funkcji
lewej i prawej półkuli mózgowej; ma odbywać się w warunkach relaksacji,
wizualizacji i afirmacji
Ma posiadać programy stymulujące i wspierające rozwój  wzwyż (23)
Ma integrować serce i rozum, cielesność i duchowość (Frąckowiak,
Sobieska)
Ma oddziaływać na ciało fizyczne, duch, jaz
ń i świadomość (Szyszko-
Bohusz)
Edukacja ma być otwarta i zorientowana ku wartościom człowieczeństwa.
Wartości jako cele wychowania mają decydować o doborze treści
i czynności edukacyjnych, mają odnosić się do całego życia człowieka
(Siwińska)
Szkoła ma być warsztatem człowieczeństwa, wychowywać uczciwego
człowieka, przywracać wartości życia, uczyć refleksji nad samym sobą,
uniwersalnych praw rozwoju człowieka/ Kosmosu (Gnitecki, Szyszko-
Bohusz).
Szkoła ma być szkołą  uzdrawiającą (Gnitecki), promującą integralne
zdrowie i wszechstronny, zrównoważony rozwój (E. Białek) we wszystkich
jego wymiarach, włączając duchowy  jedność ciała, duszy i ducha (23,24)
Zmniejszyć ilość faktów, wiedzy w porównaniu do  jakości człowieka,
wyrażanych przez niego wartości, docieraniu do  wewnętrznego
Nauczyciela (J. Gnitecki, H. Romanowska-A
akomy)
W programie szkolnym ma zaistnieć więcej wiedzy filozoficznej
i refleksyjności, uczenia sztuki życia człowieka (A. Szyszko-Bohusz,
W. Pasterniak, E. Białek)
Zasadniczym zadaniem szkoły ma być jednoczenie wiedzy, rozumienia
i bycia, spójności myśli, słów i czynów, odpowiedzialność za nie (E. Białek)
Celem edukacji jest teraz
niejszość, poczucie sensu (w tym tego co uczeń
robi i dlaczego?), poznanie na wielu poziomach (coraz bardziej
281
obiektywne), wzrastanie  wzwyż  poszerzanie i wznoszenie świadomości
na wyższy poziom zrozumienia i obiektywizacji (Szyszko-Bohusz,
Pasterniak, Gnitecki, Białek)
Poznawanie siebie ma na celu odbudowywanie wspólnot: partnerstwa,
rodziny, społeczności, szkoły, społeczeństwa (E. Białek)
Odbudowanie autentycznych więzi międzyludzkich i więzi
międzypokoleniowych, podmiotowości, godności, humanizmu,
rzeczywistego życia, a nie fikcji czy technicznego podejścia.
Samodoskonalenie, rozwój siebie samego - to poprzez obserwację
i autorefleksję dochodzenie do nawyku korygowania swych zachowań
i postaw, oglądanie siebie  w lustrze innych , dbanie o własny dobrostan,
a to wpływa na fizjologiczny stan zdrowia we wszystkich jego wymiarach
(całościowego-holistycznego).
Znalezienie celu życia i własnego przeznaczenia, realizacji prawa do
miłości.
Odkopanie własnych uzdolnień i talentów,  darów na życie, własnej
tożsamości (Frąckowiak, Białek)
Wspieranie integralnego zrównoważonego rozwoju dziecka a nie jego
niedorozwoju (Gnitecki, Pasterniak, Białek)
Wspieranie wartości i wrażliwości moralnej (Pasterniak)
Edukacja ma integrować treści służące rozumieniu siebie, świata
i wszechświata
Edukacja jako kategoria zmiany w uczniu ma wyzwolić go ze zmysłowej
ułudy, prowadząc do poznania idei wiecznych, królewskiej drogi świata
idei, sacrum (Gnitecki)
Edukacja  jako kategoria zmiany w uczniu ma stać się pedagogiką
doświadczenia dla badania samego siebie, samoobserwacji,
samopoznania, wzmacniania ciała, psychiki i ducha, wprowadzając
przedmiot (za A.Szyszko-Bohuszem, W. Pasterniakiem i E. Białek) 
edukacji siebie samego
Pedagogika  pogranicza nauk (Z. Kwieciński) ma stać się pedagogiką
integrowania nauk.
Bibliografia:
1. Andrade P.Y: Cry when you're sad, stop when you're done: A fast track to
feeling happy, confident, and peaceful. San Diego, 2007.
2. Assagioli R.: Psychosynthesis. The Viking Press, New York, 1965.
3. Assagioli R: The New Dimensions of Psychology: the Third and Fourth
Forces. Psychoenergetics. The Human Dimensions Institute, Buffalo,
1974.
4. Białek E.: Nowe wyzwania edukacyjne- edukacja zintegrowana 
psychosynteza. [W:] Perspektywy i kierunki rozwoju pedagogiki. UJ, UAM,
PTP, Kraków-Poznań, 1999.
5. Białek E.: Integracja osoby w psychosyntezie. Dydaktyka Literatury, 2004.
6. Białek E.: Szkoła życia. Wyzwania edukacyjne. SEDP, Warszawa 2001.
7. Białek E.: Wychowanie do i dla wartości. [W:] Wokół filozofii wychowania,
Katedra Filozofii PAP, Słupsk, 2000.
282
8. Białek E.: Quo vadis homo sapiens? [W:] Edukacja wobec wartości.
Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002.
9. Białek E.: W stronę wizji edukacji jutra. [W:] Edukacja dla człowieka -
wychowaniem do uniwersalizmu. Katedra Filozofii PAP, Słupsk, 2004.
10. Białek E.: Podejście psychosyntezy do terapii dzieci i młodzieży. [W]: red.
D. Jabłońska- Dąbrowska: Terapia dzieci i młodzieży, IMPULS, Kraków,
2006.
11. Białek E.: Psychosynteza  edukacja do zrównoważonego rozwoju
człowieka i środowiska. [W:] Edukacja. Tradycje, rzeczywistość,
przyszłość. Materiały pokongresowe I zachodniopomorskiego Kongresu
Edukacyjnego. Red. Cz. Plewka, Szczecin, 2005.
12. Białek E.: Prawa psychodynamiki. Nowe w szkole. Nr 3 (91), 2006.
13. Białek E.: Nauczyciel/wychowawca przyszłości  człowiek/humanista czy
robot? [W:] Dydaktyka Literatury XXVI, Leszno, 2006.
14. Białek E.: Wspomaganie równowagi emocjonalnej nauczycieli. Nowe
w szkole nr 5, 2006.
15. Białek E.: Elementy równowagi emocjonalnej nauczyciela. Nowe w szkole
nr 6, 2006.
16. Białek E.: Inteligencja serca. Małżeństwo i Rodzina, Nr 3 (16) Rok V,
10-12, 2006.
17. Białek E.: Edukacja do zrównoważonego rozwoju, Problemy ekorozwoju.
Polish Academy of Science. Komitet Człowiek i Środowisko, vo.2, nr 1,
2007.
18. Białek E.: Wychowanie/ edukacja a problemy świata. Nowe w szkole
nr 1 (13) 2007.
19. Białek E.: Tożsamość indywidualna a duchowy aspekt edukacji. Dydaktyka
Literatury nr 27, 2007.
20. Brown M.: Quantum Leap. A Psychology of Transformation. Lecture
presented to the Capitol Area Network for Organizational Excellence.
Washington, D.C., November 16, 1989.
21. Capra F.: The Tao of physics., Shambhala Publ. Inc. Berkley, 1975.
22. Ferrucci P.: What We may Be, Los Angeles, J.P. Tarcher, 1982.
23. Frąckowiak T., Gnitecki J., Pasterniak W., Szyszko-Bohusz A.,
Białek E.: [w:] Przemiana, myśl i poznanie. Księga jubileuszowa
poświęcona Profesorowi W. Pasterniakowi. Red. T. Frąckowiak.
Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań, 2003.
24. Frąckowiak T., Gnitecki J., Pasterniak W., Szyszko-Bohusz A.,
Białek E.: [w:] Bliskie i nieznane. Integracja treści a integracja osoby.
Zielona Góra, 2004.
25. Goleman D.: Emotional intelligence. Why it can matter more than IQ.
Bantham Books, 1996.
26. Goleman D.: Destrukcyjne emocje. Naukowy dialog z Dalaj Lamą.
Warszawa, 2006.
27. Harman W.: Edited transcript AHP theory conference. Tuscon, Arizona,
1975. cyt. za Lis-Turlejska: Psychologia humanistyczna  podstawowe
kierunki i ich rozwój. Przegląd Psychologiczny, 1979.
283
28. Hay D., and Nye R.: Investigating children s spirituality. The need for
a fruitful hypothesis. International Journal of Children s Spirituality, 1996,
pp.6-16.
29. Hay D.: Why should we care about children s spirituality? Pastoral Care,
March, 1998.
30. Pert C.B.: Molecules of emotion. Touchstone, 1997.
31. Romanowska-A
akomy H.: Prawda wewnętrzna. Eneteia, Warszawa, 1996.
32. Sobieska A.: Serce, umysł i edukacja. [W:] Dokąd zmierzasz człowieku?
Model edukacji dla przyszłości. (red. E. Białek), Warszawa, 2002.
33. Zohar D.: The Quantum Self. Human Nature and Consciousness defined
by the New Physics. Quill, New York, 1990.
34. Zohar D., Marshall I.: Inteligencja duchowa. Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań, 2001.