Koncepcje zachowań
zdrowotnych i zmiany
zachowań (część 1)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 1
Model Przekonań Zdrowotnych
(Health Belief Model)
" Autorzy modelu  psychologowie społeczni
zatrudnieni w publicznej służbie zdrowia,
lata 50. USA
" Wyjaśnienie niskiego poziomu uczestnictwa
w programach profilaktycznych i badaniach
przesiewowych
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 2
1
Zmienne
" Postrzegana podatność
 Subiektywne poczucie ryzyka zachorowania na
daną chorobę (np. określony typ nowotworu)
" Postrzegana powaga choroby i zagrożenia z
nią związanego
 Przekonania dotyczące powagi skutków
zachorowania lub nieleczenia danej choroby
(konsekwencje medyczne i społeczne)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 3
" Postrzegane korzyści działania prozdrowotnego
 Przekonania dotyczące skuteczności strategii mających
na celu zmniejszenie ryzyka zachorowania
" Postrzegane przeszkody do działania
 Potencjalne negatywne skutki, które mogą wyniknąć
przy podejmowaniu danego działania prozdrowotnego,
włączając fizyczne, psychologiczne i finansowe
obciążenia
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 4
2
" Wskazówki do działania
 Wydarzenia, np. związane ze stanem
organizmu (np. symptomy choroby) lub w
środowisku (np. wiadomości w mediach)
motywujące ludzi do działania
" Motywacja zdrowotna
 Indywidualna motywacja, zaangażowanie w
zagadnienia zdrowotne (zmienna dodana przez
Beckera, 1974)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 5
" Poczucie własnej skuteczności
 Przekonanie, że jest się zdolnym skutecznie
zrealizować dane zachowanie potrzebne dla
osiągnięcia pożądanego wyniku zdrowotnego
(pojęcie wprowadzone przez Bandurę, 1977)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 6
3
Zastosowania
" Szczepienia przeciw grypie, badania
przesiewowe nadciśnienia, rzucanie palenia,
stosowanie pasów bezpieczeństwa,
żywienie, samobadanie piersi, zachowania
seksualne
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 7
Teoria Motywacji Obronnej
(Protection Motivation Theory)
" Zaproponowana przez Ronalda Rogersa
(1975)
 wyjaśnienie mechanizmów oddziaływania apeli
lękowych w komunikacji społecznej i
marketingowej
 rozszerzona jako ogólna teoria komunikacji
perswazyjnej, wyjaśniająca procesy
poznawcze uczestniczące w zmianie
zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 8
4
" Teoria Motywacji Obronnej Rogersa
wywodzi się z koncepcji radzenia sobie z
zagrożeniem zdrowia Lazarusa (1966) i
Leventhala (1970), które postulowały:
 dwa procesy oceny komunikatu o zagrożeniu
zdrowia
" Ocena zagrożenia (threat appraisal)
" Ocena możliwości radzenia sobie (coping
appraisal) (Boer, Seydel, 1996)
 dwa rodzaje radzenia sobie z komunikatem o
zagrożeniu zdrowia
" Przystosowawczy, np. zgłoszenie się do lekarza,
rzucenie palenia
" Nieprzystosowawczy, np., niepójście do lekarza,
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 9
kontynowanie palenie
Teorii Motywacji Obronnej c.d.
" Cztery zmienne wpływające na poziom
motywacji obronnej w reakcji na
komunikaty o zdrowiu (np. ptasia grypa)
 Postrzegana ważność zagrażającego zdarzenia
(severity)
" postrzegana ważność zachorowania
 Postrzegane prawdopodobieństwo zdarzenia
(vulnerability)
" podatność jednostki na zachorowanie
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 10
5
 Skuteczność zalecanego działania
prewencyjnego (response efficacy)
" postrzegana skuteczność szczepienia
 Postrzegana skuteczność własna (self-efficacy)
" postrzegana własna zdolność do podjęcia
zalecanego działania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 11
Zastosowania
" Przeciwdziałanie alkoholizmowi, poprawa
stylu życia, zwiększanie uczestnictwa w
badaniach kontrolnych i inne.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 12
6
Teoria Społeczno-Poznawcza
" Teoria powstała w nurcie teorii społecznego
uczenia się.
" Bezpośrednia poprzedniczka  Teoria
Społecznego Uczenia się Millera i Dollarda.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 13
" Oryginalni autorzy koncepcji to Bandura i
Walters (1963)
 uczenie się obserwacyjne
 modelowanie (uczenie przez naśladowanie)
 wzmacnianie zastępcze (obserwowanie
wzmocnień, które dotyczą innych)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 14
7
" Bandura (1977, 1997) zaproponował
pojęcie poczucia skuteczności własnej (self-
efficacy).
" Teoria Społeczno-Poznawcza wyjaśnia
uczenie się wzorców zachowań.
" Często wykorzystywana jako podstawa
tworzenia programów interwencyjnych
zmiany zachowania.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 15
" W teorii poświęcono dużo uwagi
 opisowi mechanizmów wpływu środowiska
społecznego i fizycznego
 postrzeganiu sytuacji  umysłowej reprezentacji
środowiska.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 16
8
" Środowisko dostarcza wzorów zachowań
(modelowanie).
" Zachowanie jest pojmowane jako osobny
wymiar  zarówno wpływający na
jednostkę i jej środowisko, jak i
determinowany przez środowisko.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 17
Główne pojęcia i zmienne
" Środowisko (environment)
 Czynniki zewnętrzne w stosunku do jednostki,
stwarzające możliwości zachowań oraz
wsparcie społeczne
" Sytuacja (situation)
 Postrzegana reprezentacja środowiska
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 18
9
" Potencjał, możliwości behawioralne
(behavioral capability)
 Wiedza i umiejętności potrzebne dla
realizowania danego zachowania
" Oczekiwania behawioralne (expectations)
 Spodziewane skutki zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 19
" Postrzegana wartość efektów (expectancies)
 Wartość przypisywana przez jednostkę
potencjalnym efektom
" Samokontrola (self-control)
 Samoregulacja zachowań nastawionych na cel
oraz ich poziomu wykonania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 20
10
" Uczenie się obserwacyjne (observational
learning)
 Uczenie się zachowań poprzez obserwację
zachowań innych osób oraz skutki tych
zachowań
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 21
" Wzmocnienia (reinforcements)
 Reakcje na zachowania jednostki, zwiększające
lub zmniejszające prawdopodobieństwo
ponownego wystąpienia zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 22
11
" Poczucie skuteczności własnej (self-
efficacy)
 Przekonanie jednostki o możliwości
zrealizowania danego zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 23
" Radzenie sobie z emocjami (emotional
coping reponses)
 Strategie radzenia sobie z bodz
cami
wzbudzającymi reakcję emocjonalną
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 24
12
" Wzajemność wpływów (reciprocal
determinism)
 Wzajemna dynamiczna relacja pomiędzy
jednostką, zachowaniem i otoczeniem
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 25
Zastosowania
" Programy edukacji zdrowotnej, programy
interwencyjne i profilaktyczne
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 26
13
Model Etapowy Zmiany
Zachowania
" Prochaska, DiClemente i wsp. (1982)
" Porównanie osób rzucających palenie
samodzielnie i w trakcie terapii
antynikotynowej.
" Cel  dopasowanie terapii odpowiednio do
stadium zmiany zachowania.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 27
" Etapy  komponenty procesu cyklicznego,
zróżnicowane indywidualnie (nielinearność)
 przed-rozważaniem
 rozważanie
 przygotowanie do działania
 działanie
 podtrzymywanie zmiany i utrwalanie
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 28
14
5 procesów poznawczych
" wzrost świadomości (consciousness raising)
  Przypominam sobie co mi mówiono na temat rzucania
palenia
" reakcja emocjonalna (dramatic relief)
  Denerwuję się gdy widzę ostrzeżenia dotyczące
palenia papierosów
" zmiana oceny środowiska (environmental re-
evaluation)
  Biorę pod uwagę to, że palenia może być szkodliwe
dla otoczenia
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 29
" uwolnienie społeczne (social liberation)
  Dostrzegam zmiany w społeczeństwie, które
sprzyjają osobom niepalącym
" zmiana samooceny (self-reevaluation)
  Moje uzależnienie od papierosów powoduje,
że jestem z siebie niezadowolony
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 30
15
5 procesów behawioralnych
" pomocne związki interpersonalne (helping
relations)
  Mam kogoś znajomego, kto wysłucha mnie, gdy chcę
porozmawiać o moim paleniu
" kontrola bodz
ców (stimulus control)
  Usuwam z mieszkania te rzeczy, które przypominają
mi o paleniu
" przeciw-warunkowanie (counterconditioning)
  Przekonałam/łem się, że zajęcie rąk czymś innym
zastępuje mi palenie
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 31
" kierowanie wzmocnieniami (reinforcement
management)
  Nagradzam się w jakiś sposób, gdy nie palę
" samo-uwalnianie się (self-liberation)
  Podejmuję zobowiązania o niepaleniu
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 32
16
" Rzucanie palenia, odchudzanie, zgłaszania
się na badania mammograficzne,
zachowania seksualnych w kontekście
AIDS.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 33
Teoria Przemyślanego Działania i
Teoria Planowanego Zachowania
(Theory of Reasoned Action
Theory of Planned Behavior)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 34
17
" Główni autorzy koncepcji to Fishbein, Ajzen
(1980)
" Teoria stosowana do wyjaśniania zachowań nie
tylko zdrowotnych.
" W pierwszej wersji nosiła ona nazwę Teoria
Przemyślanego Działania, a następnie  Teoria
Planowanego Zachowania.
" W drugiej wersji dodano pojęcie postrzeganej
kontroli behawioralnej.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 35
" Założenie:
 ludzie są racjonalni
" Teoria wyjaśnia zachowania pod kontrolą
woli
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 36
18
Zmienne
" Zachowanie (behavior): zachowanie jako
kombinacja czterech składników: działania,
celu, kontekstu oraz czasu
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 37
" Intencja (intention): intencja wykonania
danego zachowania  gotowość jednostki
zrealizowania danego zachowania (jest
istotnym predykatorem realizacji
zachowania)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 38
19
" Przekonania nt. zachowania (behavioral
beliefs)
 przekonania na temat wyniku określonego
zachowania
 przekonania nt. oceny potencjalnego wyniku
(przekonania mogą różnić się między
populacjami)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 39
" Indywidualna postawa wobec zachowania
(attitude toward the behavior)
 pozytywne lub negatywne nastawienie do
wykonania określonego zachowania
 wpływa na intencję zachowania
 zależy od przekonań na temat skutków danego
zachowania i oceny potencjalnych skutków
  moje zdanie na ten temat
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 40
20
" Przekonania normatywne (normative
beliefs)
 Kombinacja przekonań o poglądach innych
osób na temat danego zachowania (mogą różnić
się między populacjami)
  co myślą inni na ten temat
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 41
" Subiektywna norma (subjective norm)
 Indywidualne przekonania nt. opinii innych
osób o danym zachowaniu
  moje przekonania co ludzie myślą na ten
temat
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 42
21
" Przekonania nt. kontroli (control beliefs)
 Postrzegane czynniki sprzyjające lub
zmniejszające kontrolę nad zachowaniem
(wewnętrzne i zewnętrzne) oraz ocena
prawdopodobieństwa ich zaistnienia
  od czego zależy to zachowanie, czy zawsze od
tego zależy, w jakim stopniu
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 43
" Postrzegana kontrola zachowania
(perceived behavioral control)
 Przekonanie jednostki, że jest zdolna
kontrolować dane zachowanie
  czy to zachowanie zależy ode mnie
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 44
22
Relacje między zmiennymi
" Przekonania dotyczące zachowania wpływają na
indywidualną postawę wobec zachowania.
" Przekonania normatywne oddziałują na
subiektywne normy.
" Przekonania o kontroli wpływają na postrzeganą
kontrolę zachowania
" Postawy wobec zachowania, subiektywne normy i
postrzegana kontrola kształtuje intencje do
realizacji zachowania.
" Intencja jest istotnym predykatorem zachowania.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 45
przekonania dotyczące zachowań
przekonania normatywne
Przekonania o kontroli
Ó!
postawy indywidualne wobec zachowania
subiektywne normy
postrzega kontrola zachowania
Ó!
intencja
Ó!
zachowanie
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 46
23
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 47
" TPD zakłada proces linearny.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 48
24
Zastosowania
" Palenie, picie alkoholu, stosowanie środków
antykoncepcyjnych, przestrzeganie diety,
stosowanie pasów bezpieczeństwa
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 49
Transakcyjny Model Stresu i
Radzenia Sobie
(Transactional Model of Stress
and Coping)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 50
25
" Wyjaśnia zasoby i mechanizmy radzenia
sobie ze stresem
" Istotą koncepcji jest założenie, że natężenie
stresu jest zależne od znaczenia jakie
przypisuje mu jednostka (Lazarus, Cohen,
1966)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 51
" W kontakcie ze stresorem  ocena stresu i
możliwości radzenia sobie
" Ocena sytuacji: stresująca, sprzyjająca,
dająca się kontrolować, stanowiąca
wyzwanie, nieistotna
" Ocena wtórna  możliwości radzenia sobie
ze stresem i dostępnych rozwiązań
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 52
26
" Jak dana osoba zareaguje na stres zależy od
oceny stresora i od dostępnych społecznych
i kulturowych zasobów
 Transakcja między osobą a środowiskiem
(Lazarus, Cohen, 1977; Cohen, 1984)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 53
" Częścią tego modelu jest koncepcja
salutogenezy
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 54
27
Koncepcja salutogenezy
Antonovsky ego (1979, 1987)
" Aaron Antonovsky, socjolog medycyny,
Amerykanin, 1960-1994 pracował w
Izraelu.
" Wyjaśnienie zasobów i mechanizmów
umożliwiających radzenie sobie ze stresem.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 55
" Zdrowie i choroba to kontinuum.
" Salutogeneza  przesuwanie się ku zdrowiu.
" Stresory  czynniki wszechobecne, nie
zawsze patogenne, mogące sprzyjać
zdrowiu (zależnie od ich charakteru i od
tego czy człowiekowi udało się skutecznie
zredukować napięcie).
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 56
28
" Poczucie koherencji  globalna orientacja
życiowa wyjaśniająca funkcjonowanie
uogólnionych zasobów odpornościowych.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 57
" Składowe poczucia koherencji:
 Poczucie zrozumiałości
 Poczucie zaradności
 Poczucie sensowności
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 58
29
" Poczucie zrozumiałości: stopień, w jakim
człowiek spostrzega bodz
ce wewnętrzne i
zewnętrzne, z którymi się styka, jako
sensowne poznawczo, uporządkowane,
spójne, ustrukturowane, przewidywalne i
wytłumaczalne.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 59
" Poczucie zaradności: stopień w jakim
człowiek spostrzega dostępne zasoby jako
wystarczające by sprostać wymaganiom
stawianym przez bodz
ce.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 60
30
" Poczucie sensowności: stopień pewności, że
życie ma sens z punktu widzenia
emocjonalnego, że problemy i wymagania
życiowe warte są wysiłku, poświęcenia i
zaangażowania.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 61
Zastosowania
" edukacja zdrowotna, promocja zdrowia,
terapia psychologiczna.
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 62
31
Model Procesualny Zachowań
Zdrowotnych
(Health Action Process Model)
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 63
" Model łączy elementy wcześniejszych teorii
z podejściem etapowym (Schwarzer, 1992)
" Dwa etapy, procesy podejmowania i zmiany
zachowania zdrowotnego
 etap motywacyjny
 etap intencjonalny
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 64
32
" Etap motywacyjny
 dostrzeżenie zagrożenia zdrowotnego
 aktywowanie procesu motywacyjnego,
rozważanie zmiany zachowania
 ocena skuteczności potencjalnego działania
 jeśli ocena zmiany zachowania pozytywna 
ocena własnej skuteczności w zakresie danego
zachowania
 formułowanie intencji określonego zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 65
" Etap intencjonalny  trzy fazy
 planowanie
 działanie, realizacja zachowania
 podtrzymywanie zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 66
33
" Znaczenie skuteczności własnej
Przekonania na temat skuteczności własnej
wpływają na wysiłek wkładany w
realizowanie nowego zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 67
" Znaczenie środowiska
Postrzegany kontekst społeczny i fizyczny
zachowania ważny dla podtrzymania
zachowania
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 68
34
" Model wyjaśnia:
 dlaczego nie każda intencja prowadzi do
zmiany zachowania
 jakie czynniki sprzyjają utrzymaniu
zachowania w fazie postintencjonalnej
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 69
Pytania do przemyślenia
1. Czy zachowania zdrowotne zawsze są
racjonalne i przemyślane?
2. Czy zmiana postawy i intencja zawsze
poprzedza zmianę zachowania?
3. Czy jednostka zawsze decyduje sama o
swoich zachowaniach zdrowotnych?
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 70
35
4. Czy zachowania prozdrowotne są
uważane za  zdrowe przez wszystkich?
5. Czy zachowania zdrowotne są
wartościowane jednakowo w każdej
kulturze?
B. Jacennik Strategie zimowy 2011 71
36