Adam Jaskólski
Charakterystyka zaburzeń nerwicowych w okresie starości


Nigdy nie zestarzeje się serce, które kocha.
Sokrates

Zaburzenia nerwicowe w okresie starości pojawiają się stosunkowo rzadko (Bilikiewicz 2006). Interesującym faktem jednak jest iż mają one odmienną specyfikę oraz postać w stosunku do pacjentów młodszych. Problem nerwic starczych polega po pierwsze na niejednoznaczności oraz trudnościach diagnostycznych w ich rozpoznawaniu
gdyż nie rzadko przyjmują maski dolegliwości somatycznych (Krzymiński 1993). Po drugie przypadki czysto psychogenne należą do rzadkości gdyż z reguły dołączają się do nich czynniki somatogenne (Krzymiński 1993).

W literaturze przedmiotu nie ma wielu badań oraz pozycji książkowych charakteryzujących psychopatologię nerwic starczych z uwagi, iż sama psychogeriatria formalnie jest dziedziną młodą. Podstawą tegoż artykułu jest ukazanie specyficznego obrazu klinicznego zaburzeń nerwicowych u ludzi starych oraz ich patomechanizmów z uwypukleniem podłoża somatycznego oraz neurologicznego. Punktem wyjścia będzie zagadnienie definiowania pojęcia nerwicy
które współcześnie jest terminem niejednoznacznym , charakterystyka objawów osiowych oraz cech charakterystycznych dla nerwic starczych, omówienie patomechanizmów oraz obrazu klinicznego poszczególnych zespołów nerwicowych wraz z propozycją ich leczenia.

Nerwica najogólniej ujmując to psychopochodne zaburzenie czynnościowe o niejednolitym obrazie klinicznym, zwykle z przewagą zmian w zakresie procesów emocjonalnych (Jarosz 1983). Współcześnie pojęcie nerwicy zostało jako niejednoznaczne i nieprecyzyjne usunięte z klasyfikacji zaburzeń psychicznych, a nerwice zostały rozmieszczone w rożnych kategoriach zaburzeń psychicznych. W klasyfikacji ICD-10 funkcjonuje pojęcie zaburzenia nerwicowe, które zostało umieszczone w dwóch głównych kategoriach:

F40 - Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną
F50 - Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi

Termin "nerwica" występuje w psychiatrii w różnych znaczeniach. Po pierwsze za nerwicowe objawy bądź zaburzenia uważa się wszystkie niepsychotyczne symptomy w postaci (S.Krzymiński 1993):

patologicznych przeżyć, takich jak silny lęk, nieuzasadniony strach przed pewnymi sytuacjami lub obiektami, pojawiające się wbrew woli trudne do zniesienia myśli;
czynnościowych, psychogennych zaburzeń somatycznych;
zaburzeń zachowania bądź unikania pewnych miejsc.

Po drugie nerwice to nazwa specyficznych jednostek chorobowych, które do niedawna znajdowały się w głównych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych. Ze względu na dominujące objawy najczęściej wyróżniano następujące postacie nerwic: lękowa, histeryczna, nerwica natręctw i fobii; mniej powszechnie; hipochondryczna, depresyjna i neurasteniczna (A.Bilikiewicz 2006). Ponadto terminów nerwicowy i neurotyczny często używa się w znaczeniu psychoanalitycznym. Oznaczają one w tym kontekście przejawy nieuświadomionych i trudnych do świadomego zniesienia konfliktów, pragnień i wspomnień (C.S.Hall, G.Lindzey, J.B.Campbell 2004). Samodzielnie pojęcia neurotyzmu i neurotyczności dość często stosuje się w celu oznaczenia cech osobowości według koncepcji Eysencka, wyrażających się nadmierną pobudliwością, podwyższonym poziomem niepokoju, labilnością reakcji wegetatywnych i stosunkowo stałymi sposobami zachowania się w podobnych sytuacjach (C.S.Hall, G.Lindzey, J.B.Campbell 2004).

Zaproponowany przez Kępińskiego (1972) ogólny opis tzw. osiowych objawów nerwic, obecnych we wszystkich ich postaciach, obejmuje:

Lęk - stanowi "punkt krystalizacyjny" dla innych objawów. Najczęściej przybiera postać (1) nieokreślonego niepokoju, (2) napadów lękowych oraz (3) zlokalizowaną - dotyczącą określonej części ciała lub sytuacji.
Zaburzenia wegetatywne - obejmują m.in. dolegliwości bólowe, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia, zaburzenia seksualne.
Egocentryzm - nadmierna koncentracja uwagi na sobie i poczucie szczególnego charakteru własnych dolegliwości nerwicowych; nieuzasadnione oczekiwania wobec otoczenia (przewaga "brania" nad "dawaniem").

Błędne koło objawów nerwicowych polega na dodatnim sprzężeniu zwrotnym pomiędzy powyższymi objawami, np. lęk wyzwala dodatkowe objawy wegetatywne, które z kolei nasilają lęk, który dodatkowo wzmaga objawy wegetatywne itd. W zaburzeniach nerwicowych dochodzi do zakłócenia czynności narządów, z zachowaniem ich prawidłowej struktury anatomicznej oraz do zakłócenia czynności OUN manifestujących się nerwicowymi przeżyciami lub zachowaniami.

Objawy nerwicowe mogą przybierać postać rozmaitych zaburzeń czynności somatycznych, zaburzeń przeżywania i zaburzeń zachowania. Występują one łącznie (napadowi panicznego lęku może towarzyszyć tachykardia i przekonanie o braku możności np. opuszczenia danego miejsca) lub oddzielnie (np. wykonywanie natrętnej czynności). Za cechy zaburzeń nerwicowych różnicujące je od innych zaburzeń psychicznych można wyróżnić (Krzymiński 1993):

brak uchwytnego (morfologicznego) organicznego podłoża dolegliwości;
zachowany krytycyzm objawowy;
zmiany ilościowe a nie jakościowe w obrazie psychopatologicznym ( aspekt różnicowy z zaburzeniami psychotycznymi);
niezaburzona osobowość (aspekt różnicowy z zaburzeniami osobowości a więc mającymi charakter trwały a nie przejściowy jak w nerwicy; obecnie należy jednak uwzględnić możliwe podłoże osobowościowe, predyscynujące do wystąpienia zaburzeń nerwicowych min. osobowość neurotyczną);
zachowanie pozostaje w granicach akceptowanych norm społecznych.

Nerwice w wieku starczym charakteryzuje uboga symptomatologia, najczęściej jest to pogranicze zaburzeń depresyjnych lub zaburzeń osobowości, a nierzadko pojawiają się stany mieszane np. depresyjno-nerwicowe (B. Pitt 1986). Zaburzenia nerwicowe po 65.r.ż bardzo często mają nie tylko podłoże psychogenne (reaktywne) ale i także biologiczne, stąd ich uwarunkowania są wielopłaszczyznowe, a przyczyny ze względu na wzajemne nakładanie się na siebie nie są jednoznaczne (Krzymiński 1993). W wielu chorobach organicznych lub somatycznych mogą pojawiać się objawy nerwicowe, wtedy mowa o tzw. zespołach rzekomo-nerwicowych. Ponadto nerwice u osób starszych mogły wystąpić wcześniej (w okresie młodości) a ich objawy są wyrazem trwania i nawrotu choroby. Pomimo niejasności wynikających ze specyfiki wieku starczego w części przypadków można wskazać psychogenne przyczyny doznawanych zaburzeń, a w innych zdiagnozować somatyczne podłoże doświadczanych dolegliwości.

Poniższe zestawienie obrazuje poglądy różnych autorów na etiologię zaburzeń nerwicowych wieku starczego z uwzględnieniem uwarunkowań wielopłaszczyznowych:

Ban (1978)
przewlekłe reakcje sytuacyjne, w których mechanizm włączają się czynniki chorobowe oraz zjawiska społeczne (uwarunkowanie wielopoziomowe).

Blau i Berezin (1982)
nadmierna obawa przed śmiercią;
osobowość przedchorobowa (cechy histeryczne, egocentryczne, lękowe, hipochondryczne);
utrata znaczących osób oraz obiektów;
mniejszanie się zdolności adaptacyjnych, brak elastyczności;
poczucie bezradności oraz bezsilności;
zmiany w wyglądzie;
pogorszenie stanu zdrowia fizycznego;
mniejsze możliwości seksualne.

Pitt (1986)
choroby somatyczne wyzwalają objawy nerwicowe.

Sergiejew (1977, 1986)
nerwica depresyjna oraz objawy histeryczne powstają na podłożu chorób układu krążenia.

Bergmann i Eastham (1974)
objawy nerwicy cofają się, a choroba somatyczna pozostaje nadal, co również wskazuje na ich reaktywne tło - choroba somatyczna może wyzwalać objawy nerwicowe jako przejaw nieprawidłowej adaptacji do starości, nowych warunków życia, zmian oraz procesu chorobowego i ograniczeń jakie on narzuca.

Ważny aspekt diagnostyczny stanów nerwicowych stanowi znajomość ich podłoża somatycznego w przypadku tzw. stanów rzekomonerwicowych, czyli w których objawy nerwicowe maskują chorobę somatyczną. Poniżej przedstawiłem najczęstsze zaburzenia somatyczne, wywołujące objawy lękowe:

Lęk w stanach zagrożenia życia
często poprzedza zwał serca, zator, krwotok, ostrą niewydolność oddechową, zaburzenia rytmu serca, inne poważne somatyczne stany zagrożenia życia.

Zaburzenia hormonalne
dysfunkcje przysadki mózgowej;
dysfunkcje gruczołu tarczowego;
dysfunkcje przytarczyc;
dysfunkcje nadnerczy;
guz chromochłonny nadnerczy;
zaburzenia wirylizacyjne u kobiet.

Choroby układowe
toczeń rumieniowaty układu;
reumatoidalne zapalenie stawów;
guzkowate zapalenie tętnic.

Stany niedoborowe
iedobór witaminy B12;
niedobór niacyny(pelagra).

Zatrucia
leki;
związki arsenu, rtęci, fosforanu, benzenu, dwusiarczek węgla;
alkohol;
kofeina;
środki psychostymulujące.

Inne schorzenia
porfiria;
hipoglikemia;
respół rakowiaka;
nowotwory;
mocznica;
choroby infekcyjne;
napięcia przedmiesiączkowe.

(opracowanie własne na podstawie A.Bilikiewicz, S.Pużyński, J.Rybakowski, J.Wciórka 2002)

Istotnym klinicznie zagadnieniem jest obecność tzw. mnogiej patologii (Harwas, Napierała, Trempała 2006) czyli występowania z racji wieku stopniowego pogarszania się wydajności fizjologicznej organizmu, która stanowi podłoże pojawienia się licznych chorób somatycznych. Osoby starsze często chorują na kilka schorzeń i pojawienie się zespołu psychopatologicznego nie może być rozpatrywane poza kontekstem somatogennym. Ponadto zespoły nerwicowe mogą współwystępować obok chorób somatycznych, mieć wpływ na ich przebieg oraz efekty leczenia. Pociąga to zatem konieczność pracy zespołowej lekarzy geriatrów, psychiatrów oraz psychologów klinicznych, bez której prawidłowy proces rozpoznawania zaburzeń nerwicowych u ludzi starszych nie jest możliwy.

Cechy zaburzeń nerwicowych w wieku starczym opisywał Bergmann (Krzymiński 1993) który stwierdza, że:

wcześniejszy wywiad dotyczący zdrowia psychicznego nie wykazuje zaburzeń psychicznych;
istnieje wyraźny związek z chorobami somatycznymi, zwłaszcza sercowo-naczyniowymi;
chory z "późną" nerwicą cierpi bardziej z powodu samotności, trudności w samoobsłudze, ograniczeniu aktywności niż z powodu objawów nerwicowych;
obraz kliniczny z reguły nie jest bogaty, w każdym dominuje domieszka lęku i depresji;
mogą powstawać objawy fobii , powstające z irracjonalnego uogólnienia ograniczeń nakładanych przez chorobę somatyczną;
główną cechą starczych objawów nerwicowych jest to że są "milczące" czyli objawiają się głownie społeczna niesprawnością i stopniowym pogarszaniem jakości życia.

A zatem, jak pokazuje Bergmann (Krzymiński 1993) zaburzenia nerwicowe mogą mieć związek z chorobą somatyczną i jej negatywnym wpływem na osobowość oraz funkcjonowanie chorego.

Obraz kliniczny zaburzeń nerwicowych wieku starczego z wyróżnieniem poszczególnych postaci nerwic jest podobny do zespołów nerwicowych u osób młodych. Występują jednak pewne różnice w obrazie psychopatologicznym. Poniżej przedstawiłem charakterystykę poszczególnych zespołów nerwicowych z uzupełnieniem ich współczesnych - zgodnych z ICD-10 - odpowiedników oraz kodów diagnostycznych:

Nerwica depresyjna

charakteryzuje się objawami depresji i niepokoju (lęku) które są nieproporcjonalnie do zaistniałej niekorzystnej sytuacji życiowej i treściowo oraz czasowo są z nią związane;
typowe sytuacje trudne u ludzi starych to owdowienie, osamotnienie, choroba somatyczna;
za ważną cechę uważa się poczucie krzywdy pacjenta oraz skłonność do obwiniania otoczenia;
cechy charakterystyczne to również: uporczywe powracanie do traumatyzujących wydarzeń, skargi na męczliwość, trudności w zasypianiu, skargi hipochondryczne, rozważania o negatywnych aspektach starości oraz śmierci;
obraz kliniczny tej postaci może zwiastować początek otępienia( wtedy jest to tzw. zespół rzekomo nerwicowy);
współczesny odpowiednik - inne zaburzenia lękowe (F41), zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane(F41.2).

Nerwica hipochondryczna

u osób starszych na tle mnogiej patologii zwykle niepokój o zdrowie przejawia się irracjonalnymi obawami dotyczącymi rzeczywistej choroby pacjenta (która zostaje wyolbrzymiona);
ważnym aspektem jest dokładna diagnoza stanu somatycznego w celu wykluczenia poważnych schorzeń somatycznych;
zespół hipochondryczny może pojawiać się u pacjentów bez poważniejszych chorób somatycznych (zaburzenia somatyzacyjne, zaburzenia hipochondryczne);
zgłaszane skargi są różnorodne, chorzy są nadmiernie zaabsorbowaniu własnym ciałem lub jego częścią, z uporczywym przekonaniem o chorobie lub nieprawidłowościach organizmu;
częstym objawem są skargi na ból (uporczywe bóle psychogenne F45.4);
jeżeli pacjent uważa, iż cierpi na konkretną chorobę np. nowotwór, to wskazuje to na urojenia które częściej przebiegają w depresji z urojeniami (zaburzenia depresyjne nawracające z objawami psychotycznymi F33, epizod depresyjny z objawami psychotycznymi F32);
zawsze należy zróżnicować z depresją, otępieniem oraz rzeczywistą chorobą somatyczną;
współczesny odpowiednik - zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (F45).

Nerwica lękowa

doświadczanie uogólnionego, nieokreślonego lęku z możliwymi napadami lęku panicznego (zaburzenia lękowe);
jako czysty zespół u osób starszych występuje rzadko, z reguły powiązany jest z innymi zaburzeniami psychicznymi oraz chorobami somatycznymi - jako objaw zwiastunowy np. depresji albo chorób układu krążenia;
może rozwinąć się na tle rzeczywistej choroby somatycznej jako przejaw nieadaptacyjnego dostosowania się do niej (często u pacjentów kardiologicznych, z lęku przed zawałem, śmiercią);
współczesne odpowiedniki - inne zaburzenia lękowe (F41), zaburzenia lękowe z napadami lęku (F41.0) lub zaburzenia lękowe uogólnione (F41.1) .

Nerwica fobii

obraz kliniczny i objawy jak u osób młodych;
częste przed chorobami oraz śmiercią (np. kancerofobia, kardiofobia, tanatofobia);
zaburzenia lękowe w postaci fobii (F40).

Nerwica natręctw

może stanowić ciągłość nerwicy natręctw powstałej w wcześniejszych etapach życia;
z reguły bardziej przewlekły przebieg niż u osób młodszych;
silne objawy somatyczne (zwłaszcza ze strony układu krążenia) jako przejaw lęku;
z reguły są powiązane z fobiami i zaburzeniami nastroju;
współczesny odpowiednik - zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (F42).

Nerwica histeryczna

ma klasyczne dwie postacie: (1) konwersję - objawy somatyczne bez somatycznej przyczyny, (2) dysocjacja - ograniczenie pola świadomości;
u osób starszych zespół histeryczny może zwiastować podłoże organiczne lub somatyczne;
częściej występuje konwersja, a dysocjacja spotykana jest niezwykle rzadko;
objawy konwersji mogą powstawać na tle rzeczywistej choroby somatycznej i polegają na pogłębianiu jej objawów w celu zwrócenia na siebie uwagi oraz uzyskania współczucia;
z reguły zespół konwersyjny powstaje na podłożu cech osobowości przedchorobowej o rysach histrionicznych (żywość emocjonalna, teatralność, kokieteryjność, skłonność do obrażania się, egocentryzm);
współczesne odpowiedniki - zaburzenia dysocjacyjne (F44) i zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (F45).

Nerwica neurasteniczna

jako samodzielny zespół nerwicowy w czystej postaci występuje niezwykle rzadko, z reguły jest sygnałem podłoża organicznego na tle zmian zwyrodnieniowych lub naczyniowych i zawsze w przypadku objawów neurastenicznych u osób starszych należy przeprowadzać gruntowną diagnostykę internistyczną, neurologiczną oraz psychiatryczną;
trudności diagnostyczne są związane ogólnie z zmianami wynikającymi z wieku chorego, a właściwie z procesu starzenia się, w którym szybsza męczliwość czy fizyczna niewydolność stanowi typowy obraz starzenia się człowieka, będący w granicach norm fizjologicznych;
współczesne odpowiedniki: inne zaburzenia nerwicowe (F48), neurastenia (F48.0).

(opracowanie własne na podstawie ICD-10, A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka 2002)

Podstawowym narzędziem służącym do rozpoznania zaburzenia nerwicowego jest wywiad psychologiczny przeprowadzony z pacjentem oraz obserwacja psychologiczna jego zachowania. Wywiad powinien obejmować poszczególne wymiary życia człowieka, z uwzględnieniem występowania poszczególnych objawów, czasu ich trwania, stopnia nasilenia i dezintegracji, jaką powodują w życiu chorego. Psycholog powinien również zapoznać się z historią choroby
jeżeli pacjent wcześniej leczył się psychiatrycznie
oraz zebrać informacje dotyczące aktualnego stanu zdrowia somatycznego i ewentualnych chorób na które się leczy.

Pacjenci nerwicowi trafiają często w pierwszym kontakcie do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (Siwiak-Kobayashi, M. M. 1996). Stąd tak ważnym jest edukacja oraz przygotowanie merytoryczne lekarzy niepsychiatrów do rozpoznawania nerwic i odpowiedniego kierowania pacjentów do psychiatry oraz psychologa klinicznego w celu pogłębienia diagnostyki oraz dalszego leczenia. Oczywistym faktem jest, iż brak odpowiedniej wiedzy oraz przygotowania może powodować nieodpowiednią postawę lekarza względem problemów pacjenta i stać się przyczyną jatropatogenii (Jarosz 1986). Szczególnie należy zwrócić uwagę na osoby starsze, które mając ograniczony zasięg możliwości działania oraz dopatrują się w lekarzu interniście autorytetu. W przypadku zlekceważenia lub powierzchownego potraktowania problemów pacjenta może to spowodować zaprzestanie przez niego szukania pomocy, a co za tym idzie również leczenia.

Diagnozując nerwicę na podstawie zebranych informacji, można sporządzić opis pacjenta, używając do tego pięciu osi, które proponuje klasyfikacja DSM-IV: ustaleniu zespołu psychopatologicznego (oś I), towarzyszy ocena osobowości i ewentualnych zaburzeń rozwojowych (oś II), określenie zaburzeń somatycznych (oś III), stresów psychologicznych (oś IV) oraz opis poziomu adaptacji i funkcjonowania przez miniony rok (oś V) (Seligman, Rosenhan, Walker). Klasyfikacja ICD-10, jak opisywałem wcześniej również podaje dokładne kryteria służące do rozpoznania danego zaburzenia, a więc liczbę objawów, których obecność jest niezbędna do ustalenia danego zespołu, czas trwania zaburzeń oraz opis cech wykluczających możliwość danego rozpoznania.

Ważnym aspektem diagnozy psychologicznej nerwic u osób starszych jest wykonanie odpowiednich badań osobowościowych oraz neuropsychologicznych (w celu wykluczenia procesu otępiennego, który nierzadko na początku manifestuje się objawami nerwicowymi). W przypadku badań osobowościowych jednym z problemów staje się brak norm - w części metod psychometrycznych
dla ludzi starszych. Można wtedy zwrócić się w kierunku metod projekcyjnych. W przypadku diagnozy neuropsychologicznej aktualnie neuropsychologia dysponuje ogromną bazą testów również przeznaczonych dla pacjentów geriatrycznych.

Leczenie zaburzeń nerwicowych u osób starszych sprowadza się do dwóch kierunków oddziaływań: farmakologicznego oraz psychoterapeutycznego. Leczenie farmakologiczne u pacjentów starszych obejmuje zasadniczo dwa głównie elementy (Krzymiński 1993):
leczenie choroby somatycznej która leży u podłoża zespołu nerwicowego;
leczenie objawów ściśle nerwicowych jak np. niepokój, lęk, zaburzenia snu i in.

Poglądy na stosowalność metod psychoterapeutycznych w wieku starszym są zróżnicowane. Jednakże zasadnym jest przyjęcie, iż psychoterapia skojarzona z leczeniem medycznym może przynieść bardziej pozytywne rezultaty aniżeli samo leczenie farmakologiczne. Ogólnie nie jest preferowany żaden konkretny styl psychoterapii, gdyż mogą być stosowane różne podejścia
zarówno psychodynamiczne, poprzez poznawczo-behawioralne aż do terapii podtrzymującej opartej na psychoedukacji i wsparciu. Jedynym ważnym aspektem jest dostosowanie metod oraz technik psychoterapeutycznych do możliwości oraz stanu fizycznego i psychicznego pacjenta. Sądzi się również, iż wiele korzyści może dać pacjentowi starszemu psychoterapia grupowa. Zmniejsza ona izolację społeczną Dzięki nawiązaniu nowych kontaktów umożliwia pacjentowi korygowanie swojej roli i zachowania w rodzinie, a wsparcie grupy poprawia samoocenę (Cichocka 1993) . Jak pisze Kumpel (1979) zajęcia grupowe mają również wartość wyjaśniającą dla chorego oraz pomagają mu pogodzić się z zależnością od innych.

Część autorów stwierdza, że mało celowa wydaje się psychoterapia polegająca na przebudowie osobowości gdyż powinna ona opierać się z góry na likwidacji objawów. Za ważny aspekt psychoterapii osób starszych uważa się również dostarczenie im wsparcia oraz wzmocnienie poczucia własnej wartości (Lewicka-Wysocka 1977). Człowiek stary nierzadko samotny, skłócony z rodziną, schorowany, potrzebuje bliskiego wsparcia, które da mu poczucie bezpieczeństwa oraz zminimalizuje poczucie osamotnienia. Bycie z kimś i przy kimś ma samo w sobie ogromny potencjał leczniczy.

Mam nadzieję iż artykuł ten przybliżył Czytelnikom nie tylko problematykę psychopatologiczną nerwic ale i sylwetkę psycho-społeczną pacjenta geriatrycznego wraz z złożonością uwarunkowań jego choroby oraz możliwości leczenia. Zakończyć chciałbym słowami Johann Wolfgang Goethe go: "Serce się nie starzeje, ma coraz więcej blizn", by pamiętać, iż najważniejszym aspektem w pracy psychologicznej z człowiekiem starym jest szczere i emocjonalne wsparcie oraz dawanie nadziei na lepsze jutro
te wartości nierzadko stanowią klucz do zdrowia człowieka.


Autor jest psychologiem. Ukończył psychologię na Uniwersytecie Śląskim, specjalność
psychologia kliniczna dorosłych oraz psychologia kliniczno-wychowawcza dzieci i młodzieży. Aktualnie pracuje w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Brał udział w szkoleniach podyplomowych w Polskim Instytucie Psychoterapii Integratywnej w Krakowie. Ukończył także podyplomowe studium dla biegłych sądowych. Zainteresowania naukowe: psychoterapia, neuropsychologia, psychodiagnostyka, antropologia kulturowa oraz filozofia.