Tadeusz Andrzejczyk, Leszek Bolibok, Jacek Zajączkowski, Henryk śybura
Katedra Hodowli Lasu
SGGW w Warszawie
OCENA EFEKTÓW STOSOWANIA RĘBNI GNIAZDOWEJ ZUPEŁNEJ W
LASACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WPŁYWU
KSZTAŁTU I WIELKOŚCI GNIAZD NA ROZWÓJ ODNOWIEŃ
Zalecenia dla praktyki
1. Wstęp
Rębnia gniazdowa zupełna (IIIa) jest obecnie jedną z najczęściej projektowanych
rębni w polskich lasach. Znajduje zastosowanie na siedliskach boru mieszanego świeżego i
lasu mieszanego świeżego przy przebudowie litych drzewostanów sosnowych na drzewostany
mieszane, najczęściej dębowo-sosnowe lub bukowo-sosnowe.
Mimo ponad 50-letniej historii jej stosowania szereg szczegółowych rozwiązań budzi
w dalszym ciągu zastrzeżenia, uwagi i niejasności. O tym, że nie w pełni są dopracowane
zasady jej realizacji świadczą zmiany w zapisach w kolejnych wydaniach Zasad hodowli lasu.
Zasady z 1988 roku bardzo zaostrzyły wymagania co do wielkości gniazd (maksymalna
szerokość do jednej wysokości 1H drzewostanu osłaniającego), wzajemnych odległości
między gniazdami (min. 2H) i postępu cięć. Konsekwencją tych wytycznych była niemożność
uzyskania 30% udziału odnawianego gatunku na gniazdach. Zasady z 2003 roku zapisy te
złagodziły, dopuszczając większą szerokość gniazd (do 1,5H), mniejsze odległości między
gniazdami (min. 1H) i szybszy postęp cięć (możliwość zakładania gniazd na sąsiednim pasie
manipulacyjnym po stwierdzeniu zadawalającej udatności odnowień na gniazdach pierwszej
strefy). W dalszym ciągu jednak wiele kontrowersji budzi wybór optymalnej wielkości gniazd
dla wzrostu i rozwoju odnawianych gatunków drzew, ich kształtu i wzajemnego usytuowania.
W praktyce leśnej zaznacza się tendencja do stosowania gniazd o powierzchni zbliżonej do
maksymalnej zalecanej (20 a), a nawet do jej przekraczania. Warto mocno podkreślić, że
mimo dużego znaczenia analizowanej rębni dla praktyki leśnej systematycznych badań
dotyczących jej prowadzenia w naszych warunkach było stosunkowo mało. Szereg
parametrów tej rębni jest w dalszym ciągu przyjmowanych dość arbitralnie, w oparciu o
wycinkowe wyniki badań naukowych, a nieraz tylko w oparciu o opinie eksperckie.
Niniejsze zalecenia zostały opracowane na podstawie badań przeprowadzonych nad
wzrostem odnowień dębu i buka na gniazdach o różnej wielkości na siedliskach nizinnych. Są
one oparte na stosunkowo licznym materiale empirycznym uzyskanym w drzewostanach
gospodarczych z terenu kilkunastu nadleśnictw położonych głównie w środkowej i
wschodniej części kraju. Badania te koncentrowały się głównie na analizie warunków wzrostu
odnowień w obrębie gniazda stąd też w niniejszych zaleceniach nie uwzględniono wszystkich
problemów związanych z realizacją rębni IIIa.
2. Wzrost odnowień w obrębie gniazd
W obrębie gniazda występuje duże zróżnicowanie wzrostu odnowień, zarówno dębu
jak i buka; jest ono wyraźnie większe w gradiencie południe–północ (w poprzek gniazda) niż
w gradiencie wschód–zachód (wzdłuż gniazda).
Najgorsze warunki wzrostu występują na obrzeżach gniazda, w bezpośrednim
sąsiedztwie z otaczającym drzewostanem rębnym (skutek silnej konkurencji korzeniowej
starych drzew, głównie o zasoby wilgoci w glebie). Zjawisko to w największym stopniu
uwidacznia się w północnej części gniazda, o pełnym dostępie bezpośredniego
promieniowania słonecznego i dużym kontraście termicznym. W efekcie następuje tu
zwiększenie transpiracji roślin i parowania z powierzchni gleby, co dodatkowo wzmaga
deficyt wilgoci. Szerokość strefy objętej silną konkurencją korzeniową w drzewostanach
sosnowych wynosi 3-5 m, obejmując 2-3 rzędy sadzonek. Mniejsze wartości dotyczą
położenia południowego i zachodniego, większe – północnego i wschodniego.
Zahamowanie wzrostu odnowień na północnym brzegu gniazda, szczególnie na
uboższych siedliskach (BMśw), jest zauważalne już od pierwszych lat po posadzeniu. Wraz z
wiekiem następuje wzmożenie tego zjawiska. Wpływ konkurencji korzeniowej jest tym
większy im suchsze i uboższe jest siedlisko: na BMśw redukcja przyrostu wysokości dębu i
buka dochodzi do 50-60%. Jednocześnie odnowienia w tej strefie charakteryzują się wyraźnie
większym zróżnicowaniem wysokości w porównaniu z centralną częścią gniazda.
Najlepszy wzrost odnowień buka ma miejsce w strefie południowej i środkowej
gniazda, pozostającej pod wpływem ocienienia bocznego otaczającego drzewostanu,
natomiast odnowień dębu środkowej i środkowej-północnej. Jednak różnice we wzroście
odnowień w wewnętrznych położeniach gniazda (w części południowej do środka gniazda i
dalej w części północnej) z hodowlanego punktu widzenia nie są bardzo istotne.
Generalnie na siedliskach świeżych i umiarkowanie żyznych odnowienia lepiej rosną
w części południowej i środkowej gniazda (ocienionej), natomiast na żyznych i wilgotnych
siedliskach (Lśw, Lw) zaznacza się tendencja do lepszego wzrostu w części środkowej i
północnej (prawidłowość ta dotyczy upraw dębowych).
3. Ograniczanie strefy stresu na gniazdach
Konkurencja korzeniowa starych drzew, zwłaszcza na uboższych siedliskach, prowadzi
do znaczącego zmniejszenia efektywnej powierzchni gniazda, na której wzrost i rozwój
odnowień przebiega prawidłowo. Udział powierzchni objętej konkurencją korzeniową
(nieefektywna część gniazda) jest szczególnie duży (do ponad 40%) na gniazdach wąskich o
szerokości do 25 m. Wraz ze wzrostem długości, a zwłaszcza szerokości gniazda, udział
powierzchni efektywnej zwiększa się.
Zmniejszenie konkurencji korzeniowej drzew na obrzeżu gniazd można osiągnąć
poprzez następujące rozwiązania:
• obsadzanie tylko tzw. efektywnej powierzchni gniazda (oddalonej od
otaczających gniazda drzew o 3-5 metrów) i uwzględnianie w planowaniu
hodowlanym tylko tej zredukowanej powierzchni gniazd;
• usuwanie drzew drugiego piętra i warstwy podszytowej w kilkumetrowym
pasie (ok. 5 m) wokół gniazd; zabieg ten dodatkowo przeciwdziała procesowi
stopniowemu zmniejszania się średnicy (światła) gniazda w wyniku rozrastania
się koron drzew liściastych z warstw podokapowych, co w wielu przypadkach
stanowi dodatkowy czynnik obniżenia przyrostu i żywotności młodych drzew
na obrzeżu gniazda;
• zakładanie szerszych gniazd.
4. Kształt i orientacja gniazd
Dążąc do zwiększenia wielkości gniazd przy jednoczesnym utrzymaniu korzystnych
warunków mikroklimatycznych w ich obrębie należy preferować gniazda o wydłużonym
kształcie (prostokątne lub eliptyczne), zorientowane dłuższą osią w kierunku wschód–zachód
lub północny-wschód – południowy-zachód. Gniazda takie, w porównaniu z gniazdami
okrągłymi o tej samej wielkości, pozwalają na uzyskanie większego udziału ich powierzchni
na pasie manipulacyjnym. Dodatkowymi ich zaletami są łatwość wyznaczenia i określenia
powierzchni. Na dużych gniazdach okrągłych (o średnicy ponad 50 m) może dochodzić do
niekorzystnych zjawisk mikroklimatycznych (silne wypromieniowanie ciepła w centralnej
części gniazda i zwiększone zagrożenie wystąpienia przymrozków).
Zwiększenie szerokości gniazd do ok. 2 wysokości otaczającego drzewostanu (40-50
m) nie ma ujemnego wpływu na wzrost odnowień dębu i buka. Zarówno na gniazdach
wąskich (1H), jak i szerokich (do 1,5-2H) gatunki te uzyskują podobną, a niejednokrotnie na
szerszych gniazdach większą wysokość. Nie stwierdzono także negatywnych następstw
związanych z wydłużeniem gniazd w kierunku wschód–zachód. Zwiększanie wielkości
gniazd pod odnowienie dębu i buka należy osiągać poprzez ich wydłużenie (do 60-80 m) i
zwiększenie szerokości co najmniej do 30-35 m, a maksymalnie do 1¾-2 H drzewostanu (40-
50 m). Szerokość gniazd o długości ponad 60 m nie powinna być większa niż 40 m. W
przypadku buka maksymalna szerokość gniazda nie powinna przekraczać 40 m, a w
przypadku dębu 50 m.
Zwiększenie wielkości gniazd należy szczególnie postulować na siedliskach
wilgotnych i żyznych, dla których wykazano lepszy wzrost młodych upraw dębowych na
dużych, ponad 20-arowych gniazdach.
6. Modyfikacja gniazd
Na żyźniejszych siedliskach (począwszy od LMśw) powiększenie kęp i ogólnego
udziału w docelowym drzewostanie gatunków wymagających osłony w młodości można
osiągnąć poprzez ich jednoczesne wprowadzanie na gniazdach oraz pod przerzedzonym
okapem drzewostanu na poszerzeniach gniazda od strony południowej lub południowej i
zachodniej (rys. 1). Poszerzenie może mieć szerokość 10-15 m, co daje zwiększenie kępy
odnawianego gatunku o dodatkowe 5-10 arów zależnie od długości gniazda. Takie
rozwiązanie należałoby szczególnie preferować w odniesieniu do buka, który bardzo dobrze
znosi ocienienie górne, wykazując przy tym zmniejszoną tendencję do tworzenia rozwidleń.
Metoda ta pozwoli na uzyskanie co najmniej 40% udziału pożądanego gatunku i tym
samym uprości postępowanie hodowlane w dalszych etapach rębni.
N
.m 53
m 51
Gniazdo
Drzewostan przerzedzony z odnowieniem podokapowym
60 m
N
.m 53
m 51
70 m
Gniazdo
Drzewostan przerzedzony z odnowieniem podokapowym
Rys. 1. Powiększenie gniazda poprzez przerzedzenie pasa drzewostanu od strony południowej
(góra) lub południowej i zachodniej (dół) i jednoczesne odnowienie podokapowe gatunkiem
wysadzanym na gnieździe
7. Rozmieszczenie gniazd na pasie manipulacyjnym
Geometryczna analiza rozmieszczenia gniazd na pasie manipulacyjnym wykazała, że
chcąc zachować odpowiedni odstęp między nimi (co najmniej 1H drzewostanu) i od
wschodniego brzegu drzewostanu nie ma możliwości na pasie o szerokości 100 m rozmieścić
dwóch rzędów gniazd o wielkości co najmniej 15 arów. Gniazda takie mogą się zmieścić
dopiero na pasie o szerokości min. 140 m, dając wówczas, zależnie od ich parametrów i
długości pasa manipulacyjnego, około 30-40% pokrycia powierzchni.
Na pasie manipulacyjnym o szerokości 100 m, największy udział powierzchniowy
gniazd (nawet do 45%) przy systematycznym ich rozmieszczeniu jest możliwy do osiągnięcia
wtedy, gdy tworzą one jeden szereg, a ich wielkość wynosi 20-30 arów (40 x 60-70 m).
W konkretnym drzewostanie sposób rozmieszczenia gniazd w dużym stopniu zależy
od lokalnych warunków topograficznych, mikrosiedliskowych i struktury drzewostanu. Przy
znacznym zróżnicowaniu mikrosiedliskowym odnawianej powierzchni należy odejść od
schematycznego zakładania gniazd i dążyć do maksymalnego wykorzystania potencjału
siedlisk przy wprowadzaniu gatunków liściastych. W takich warunkach należy zakładać
możliwie jak największe gniazda z ich jednoczesnym poszerzeniem w formie cięcia
przerzedzającego drzewostan rębny na południowym i zachodnim brzegu gniazda.
W terenie pofałdowanym należy unikać lokalizacji gniazd w obniżeniach i
zagłębieniach bezodpływowych ze względu na zwiększone zagrożenie szkodami
przymrozkowymi. Na wystawie bardziej nasłonecznionej należy preferować odnowienie
dębu, a odnowienie buka - na bardziej ocienionej.
Przy lokalizacji gniazd należy dążyć do ich „dosuwania” do dróg leśnych i wizurek,
zwłaszcza wtedy, gdy pozostawałyby wąskie kilku metrowe pasy powierzchni pomiędzy
gniazdem a obiektem liniowym.
8. Ograniczanie szkód w odnowieniach podczas ich odsłaniania
Aby nie dopuścić do szkód w odnowieniach rosnących na gniazdach podczas drugiego
etapu cięć, powinno się podczas wycinania gniazd (pierwszy etap cięć) usuwać wszystkie
sosny i inne gatunki drzew z warstwy górnej drzewostanu, które rosną poza gniazdem, lecz są
mocno pochylone w jego kierunku. Przy ich ścince nie ma możliwości wyboru kierunku
obalania. Pozostawienie ich do następnego etapu cięć nieuchronne będzie prowadzić do
dużych szkód w odnowieniach.
9. Długość okresu odnowienia i moment zakładania gniazd na kolejnym pasie
manipulacyjnym
Długość okresu odnowienia w rębni gniazdowej zupełnej przy odnawianiu dębu i buka
na gniazdach jest podobna, a czynnikiem różnicującym jest siedlisko. Na żyźniejszych
siedliskach (LMśw, LMw, Lśw, Lw) wskazane jest odsłanianie odnowień tych gatunków po
6-8 latach od posadzenia, podczas gdy na siedliskach uboższych (BMśw) okres odnowienia
powinien być o 2-4 lata dłuższy i wynosić przeciętnie 10 lat. Podane wartości mają charakter
orientacyjny. W konkretnych obiektach może zachodzić konieczność wydłużenia okresu
odnowienia z powodu niezadowalającego tempa wzrostu odnowień, szkód od zwierzyny lub
innych czynników.
Optymalny moment odsłonięcia to osiągnięcie przez odnowienie wysokości
zabezpieczenia biologicznego (1,5-3 m). Dłuższe przetrzymywanie gniazd zmniejsza
stabilność drzew na obrzeżu gniazda oraz pogarsza możliwości harmonijnego powiązania
odnowień na gniazdach i odnowień na pozostałej powierzchni.
Gniazda bukowe, ze względu na dużą tendencję tego gatunku do rozbudowy koron,
wskazane jest obsadzać modrzewiem jako szybkorosnącym gatunkiem „kontaktowym”, który
zdobędzie przewagę wysokościową nad bukiem i ograniczy jego ekspansję.
W drzewostanach rębnych o dużej powierzchni, w których zachodzi konieczność
założenia dwóch lub więcej pasów manipulacyjnych wycinanie gniazd na kolejnym pasie
manipulacyjnym powinno mieć miejsce w połowie przyjętego okresu odnowienia (tj. po 4-5
latach od założenia gniazd na poprzednim pasie manipulacyjnym) po stwierdzeniu dobrej
udatności odnowienia na gniazdach pierwszej strefy.
10. Ochrona odnowień przed szkodami od zwierzyny
Należy bardzo mocno podkreślić, że uzyskanie dobrej jakości hodowlanej odnowienia
na gniazdach w bardzo dużym stopniu zależy od skutecznej ochrony przed szkodami od
zwierzyny. Na etapie uprawy największe zagrożenie stanowi sarna, szczególnie w uprawach
dębowych. Najbardziej skutecznym sposobem ochrony nasadzeń jest grodzenie siatką.
Nie można także zapominać o dalszych zagrożeniach na etapie młodnika,
powodowane przez nadmierne zagęszczenie jeleni i łosi. W ostatnich latach w wielu
regionach kraju niepokojąco wzrasta pogłowie łosia, który niweczy wieloletni wysiłek pracy
leśnika, powodując, że poniesione nakłady na hodowlę i ochronę są stracone. Należy zatem
apelować o podjęcie działań mających na celu ograniczenie liczebności tego gatunku.