1

prof. Janusz Heller, Makroekonomia, wykład 41-42

Wykład 41-421

Etapy integracji gospodarczej w Europie

1. Strefa wolnego handlu

2. Unia celna

3. Wspólny rynek

4. Unia gospodarcza i walutowa

5. Pełna integracja gospodarcza

Literatura, pytania i problemy

Proponowane tematy prac licencjackich i magisterskich w Katedrze Makroekonomii

1. Etapy integracji gospodarczej w Europie

2. Strefa wolnego handlu jako pierwszy etap integracji gospodarczej

3. Unia celna, jej cechy i uwarunkowania ekonomiczne

4. Wspólny rynek w Europie

5. Unia gospodarcza i walutowa w Europie

6. Polska droga do Unii Europejskiej

Wprowadzenie

Integrację ekonomiczną można zdefiniować jako długotrwały proces tworzenia

jednolitej struktury gospodarczej w obrębie grupy krajów. W tym ujęciu, integracja jest

procesem właściwie niekończącym się, gdyż istnieje nieprzerwany rozwój produkcji, techniki

i nauki, czego konsekwencją jest rozwój form i metod powiązań międzynarodowych. Ale nie

jest to jedyny pogląd na integrację. Często bywa ona traktowana jako zjawisko, mające swój

kres, którym jest doprowadzenie do stworzenia pożądanej, docelowej struktury ekonomicznej,

wyodrębniającej grupę krajów z całokształtu gospodarki światowej. Wówczas dalszy rozwój

wymaga rozszerzenia jej zakresu lub zmiany form (Bożyk, Misala 2003, s.15).

Nie można jednak integracji gospodarczej traktować jako celu samego w sobie. Ma

ona służyć wyższym celom, zarówno ekonomicznym, jak i politycznym. Przede wszystkim

przynieść ma wzrost gospodarczy, głównie poprzez specjalizację produkcji i dzięki kooperacji

w ustalaniu polityki ekonomicznej. Każde państwo wchodzące do ugrupowania

gospodarczego liczy na szybszy wzrost, szczególnie kraje słabsze ekonomicznie, które

angażują się w procesy integracyjne ze względu na możliwość poprawy życia i ograniczenia

bezrobocia (Czarczyńska, Śledziewska 2003, s.2).

Jednocześnie nie można też nie doceniać celów politycznych integracji. Po pierwsze

dlatego, że integracja pozwala umocnić pozycję danego kraju w polityce światowej, gdyż

korzysta ono z autorytetu tego ugrupowania. Po wtóre zaś, zmniejsza ryzyko wystąpienia

konfliktu zbrojnego, a tego czynnika nigdy nie należy lekceważyć, mając na uwadze

zawirowania historii, szczególnie pierwszej połowy XX wieku. Wśród celów integracji

1 Wykład ten został opublikowany w formie artykułu w: Heller J., Galko K., Etapy integracji gospodarczej

w Europie, Zagadnienia Ekonomiczne nr 3, UWM Olsztyn 2005, s. 65-82.

ekonomicznej nie można pominąć demokracji, gdyż to na tym systemie opiera się

współczesna integracja europejska, sprawiając, że prawdopodobieństwo jego obalenia ulega

minimalizacji. Integracja gospodarcza przyczynia się również do poszanowania praw

człowieka, szczególnie wtedy, gdy kwestia ta potraktowana jest jako warunek wstępny

uczestnictwa w układzie (Molle 1995, s.8).

Integracja europejska realizuje więc cztery następujące cele (Heller 2003, s. 56):

• dobrobyt ekonomiczny;

• pokój;

• demokracja;

• prawa człowieka.

O kilkudziesięcioletnim powodzeniu tej inicjatywy w Europie nie decydują jednak jej

cele, a uzyskane efekty praktyczne. W ramach zjednoczonej Europy poszczególni członkowie

znacznie lepiej bronią tożsamości swoich narodów niż w pojedynkę. Dotychczasowe

przykłady dowodzą, że nawet najmniejsze państwa nie tracą na integracji, a wręcz przeciwnie

należą do grona najbogatszych w Unii Europejskiej (Luksemburg, Dania, Irlandia). Wspólnie

jest też łatwiej zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne i wspólną obronę, a także dbać o

środowisko dla przyszłych pokoleń. To są kolejne wyzwania, które stoją przed Unią

Europejską.

Należy jednak wyraźnie podkreślić, nieodłącznym warunkiem integracji gospodarczej

jest ograniczenie suwerenności wszystkich państw uczestniczących w tym przedsięwzięciu.

Pogłębianie procesów integracyjnych prowadzi do ograniczenia swobody działania

decydentów w krajach, będących członkami danego ugrupowania. Dochodzi wówczas do

przesuwania kompetencji od instytucji krajowych do instytucji ponadnarodowych, w

przypadku Unii Europejskiej – europejskich (Oziewicz 2001, s. 46).

Cel i zakres wykładu

Integracja, ażeby mogła realizować postawione przed nią cele, musi przebiegać

dwutorowo. Z jednej strony jest to proces powiększania terytorialnego. Tą drogą następuje

włączanie coraz większej liczby państw oraz obywateli do wspólnie realizowanej polityki.

Jest to proces, który możemy określić jako integracja pozioma. W ten sposób liczba państw

objętych integracją urosła z 6 do 25 – Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy,

Włochy (1958), Dania, Irlandia, Wielka Brytania (1973), Grecja (1981), Hiszpania, Portugalia

(1986), Austria, Finlandia i Szwecja (1995) oraz Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Słowenia,

Malta, Cypr, Estonia, Litwa i Łotwa, które dołączyły do tego grona 1 maja 2004 roku;

2

Drugą metodą jest integracja pionowa, która obejmuje proces pogłębiania skali oraz

zakresu powiązań między państwami. Podobnie jak integracja pozioma, tak samo integracja

pionowa odbywa się etapami. Przedmiotem zainteresowania prezentowanego opracowania

jest właśnie ta druga forma integracji, a dokładniej charakterystyka jej kolejnych etapów.

Teoria integracji państw, w których obowiązuje system gospodarki rynkowej,

wyróżnia pięć etapów procesu integracji między krajami.

1. Strefę wolnego handlu (free trade area),

2. Unię celną (customs union),

3. Wspólny rynek (common market),

4. Unię gospodarczą i walutową (economic and monetary union),

5. Pełną integrację gospodarczą (full economic union).

Przejścia między stadiami mają charakter płynny i w praktyce nie zawsze możliwe jest

ich jednoznaczne i pełne wyodrębnienie. Można natomiast dodatkowo wydzielać dość

charakterystyczne podetapy takie jak: niepełna unia celna, niepełny wspólny rynek, czy unia

polityczna. Co więcej, strefa wolnego handlu dotyczy integracji na płaszczyźnie rynków dóbr

i usług, a wspólny rynek obejmuje dodatkowo płaszczyznę rynku czynników produkcji,

podczas gdy kolejne etapy zachodzą w dużej mierze na płaszczyźnie politycznej. Jednakże

trzy pierwsze stadia, aby mogły osiągnąć pewną stabilność, muszą również nawiązywać do

pewnych form integracji polityki (Molle 1995, s.10-13).

Wykład ma dwa cele do zrealizowania: pierwszym jest zaprezentowanie w

syntetycznej formie cech charakteryzujących pierwsze cztery etapy integrujących się państw,

natomiast drugim celem jest wskazanie na tym tle obecnego (2005 r.) miejsca – etapu

integracji Polski z Unią Europejską. Pominięto natomiast etap piąty, czyli pełną unię

gospodarczą, jako etap jedynie teoretyczny o dość odległym horyzoncie do praktycznej

realizacji.

Strefa wolnego handlu

Strefa wolnego handlu jest najprostszą formą instytucjonalną realizacji idei wolnego

handlu w skali regionalnej. Jej istota sprowadza się do wyeliminowania wszelkich przeszkód

handlowych, takich jak cła importowe czy ograniczenia ilościowe pomiędzy partnerami

tworzącymi strefę. Wewnętrzny ruch towarów odbywa się swobodnie, ale każdy kraj ma

prawo stosować własne taryfy celne w stosunku do państw trzecich. Ponieważ istnieje groźba

zniekształcenia kierunków handlu, polegająca na wpływie na teren strefy towarów poprzez

kraj o najniższej taryfie celnej, towary będące przedmiotem handlu międzynarodowego muszą

3

być zaopatrzone w tzw. „świadectwa pochodzenia”, mówiące, w którym kraju dany towar

został wytworzony (Molle 1995, s.11).

Tylko towary wytworzone w całości lub w znaczącej części (ściśle zdefiniowanej we

wspólnych ustaleniach) wewnątrz strefy są zwolnione z opłat celnych przy przekraczaniu

granic państw członkowskich. Jeżeli zaś towar pochodzi z państw trzecich, to przy

przekraczaniu granicy pomiędzy krajami należącymi do strefy na towar ten nakłada się

dodatkowe cła (Jantoń – Drozdowska 1998, s.64).

Zniesienie ceł i ograniczeń ilościowych prowadzi do wyeliminowania sytuacji, w

której towary wytworzone na terenie strefy wolnego handlu nie byłyby traktowane

jednakowo. W praktyce utworzenie strefy poprzedzone jest wprowadzeniem różnego rodzaju

preferencyjnych układów handlowych, które polegają na stopniowym znoszeniu ceł. Zasadę

funkcjonowania strefy wolnego handlu przedstawia rysunek 1.

W

t=10%

t=20%

t=10%

t=20%

t= 0%

H

P

t= 0%

gdzie: H – kraj rodzinny, P – kraj partnerski, W – reszta świata;

Rys.1 Istota funkcjonowania strefy wolnego handlu

Źródło: Czarczyńska A., Śledziewska K., Teoria integracji europejskiej, Wydawnictwo C. H.

Beck, Warszawa 2003, s.6

Strefa wolnego handlu jest etapem, w którym państwa integrujące się nie prowadzą

wspólnej polityki handlowej w stosunku do państw trzecich, czyli tych, które nie należą do

obszaru podlegającego procesom integracji. W konsekwencji, każdy z integrujących się

krajów, czyli w tym przypadku kraj rodzinny oraz kraj partnerski, mają prawo stosowania

4

własnych ceł w stosunku do krajów spoza strefy, podczas gdy między krajami należącymi do

strefy stosowana jest zerowa stawka celna.

Konsekwencją swobody w zakresie kształtowania zewnętrznych stawek celnych może

być bardzo znaczne ich zróżnicowanie w poszczególnych krajach, co prowadzi do

konieczności stosowania wspomnianych „świadectw pochodzenia”. Jednocześnie nie można

zapomnieć o innym ważnym efekcie, będącym konsekwencją utworzenia strefy wolnego

handlu. Chodzi mianowicie o zniekształcenie w alokacji zasobów, a w konsekwencji

kształtowanie się nieefektywnych struktur produkcyjnych wewnątrz ugrupowania. Dotyczy to

przede wszystkim lokalizacji ośrodków wytwarzających te produkty, w których istotny udział

mają materiały i półfabrykaty importowane spoza strefy, a lokalizowane one są w tych

krajach strefy, które pobierają najniższe opłaty celne. Zniekształcenie to może dotyczyć

również inwestycji zagranicznych. Inwestorzy zagraniczni są skłonni lokować swój kapitał w

tych krajach, w których cła na surowce i półfabrykaty są najniższe (o ile oczywiście inne

czynniki decydujące o geograficznej strukturze inwestycji wewnątrz strefy są takie same lub

podobne) (Jantoń – Drozdowska 1998, s.64).

Ponadto skuteczne funkcjonowanie strefy wolnego handlu wymaga również pewnego stopnia

koordynacji polityki handlowej, czy też szerzej rozumianej zagranicznej polityki

ekonomicznej (Bożyk, Misala 2003, s.89).

Z charakterystyki tej wynika, że w sferze teoretycznej, strefa wolnego handlu dotyczy

przepływu dóbr i usług. W praktyce jednak można wyodrębnić tzw. realną strefę wolnego

handlu, w której istnieje pewna liberalizacja czynników produkcji, które przepływają w

sposób pośredni, razem z towarami i usługami. Jako samodzielny etap na drodze integracji,

strefa wolnego handlu nie może trwać zbyt długo, stąd należy ją łączyć z unią celną. Wariant

ten zastosowano w Europejskiej Współpracy Gospodarczej, czyli strefa wolnego handlu

została połączona z unią celną w jedną, przenikającą się całość.

Unia celna

Unia celna jest wyższą formą integracji niż strefa wolnego handlu. Kraje tworzące

unię celną stosują te same cła na import towarów spoza swojego obszaru. Ułatwia to bardzo

wzajemną wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi. Po drugie, państwa te

stają się silnym partnerem w negocjacjach handlowych z resztą świata.

W teorii integracji spotkać się można z podetapem unii celnej, a mianowicie niepełną

unią celną (incomplete customs union). Jest ona tym etapem integracji rynków wyrobów i

usług, w którym przeszkody w handlu zostają zniesione. Ponadto uzgodniona zostaje wspólna

zewnętrzna taryfa celna, która znosi potrzebę okazywania świadectw pochodzenia na

5

granicach wewnętrznych. Przy czym dla pewnych kategorii dóbr i usług w dalszym ciągu

stosowane są pewne bariery. Pełna unia celna eliminuje wszelkie przeszkody swobodnego

przepływu towarów między partnerami, bez względu na kategorię produktu czy rodzaj

bariery. Jednocześnie utrzymana jest jednolita zewnętrzna taryfa celna (Molle 1995, s.11).

Istotę pełnej unii celnej między czterema krajami przedstawia rysunek 2.

Sytuacja przed

Sytuacja po utworzeniu

utworzeniem unii celnej

unii celnej

1%

6%

A

A

1%

1,5%

12%

3%

D

B

6%

D

0%

B

6%

9%

4,5%

C

C

8%

6%

Rys.2 Istota pełnej unii celnej między czterema krajami

Źródło: Bożyk P., Misala J., Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003, s.111

Przed utworzeniem unii celnej każdy z czterech krajów ustala własne taryfy celne w

relacjach handlowych z innymi krajami. Wprowadzenie unii celnej radykalnie zmienia

sytuację, gdyż państwa do niej należące nie napotykają już żadnych przeszkód w wymianie

handlowej między sobą. W praktyce oznacza to zerową stawkę celną pomiędzy krajami

członkowskimi. Zaś w przypadku relacji z krajami trzecimi, każdy z krajów należących do

unii celnej, stosuje wobec nich jednakową taryfę celną (Milczarek, Nowak 2003, s.269).

Z punktu widzenia teorii integracji gospodarczej niezmiernie ważne są efekty

realizacji unii celnej. W teorii unii celnej wyróżnia się efekty statyczne oraz efekty

dynamiczne.

Teoria statycznych efektów funkcjonowania unii celnej opiera się na kilku

istotnych założeniach. Po pierwsze na rynku towarów i czynników wytwórczych istnieje

konkurencja doskonała, a wykorzystanie wszystkich zasobów jest optymalne. Po drugie

występuje doskonała mobilność czynników wytwórczych w ramach krajów i ich

niemobilność w skali międzynarodowej. Po trzecie ceny wewnętrzne są określone tylko przez

6

koszty wytwarzania, a procesy dostosowawcze w gospodarce przebiegają szybko i mają

zerowy koszt (Jantoń – Drozdowska 1998, s.58). Efekty statyczne, czyli krótkoterminowe

unii celnej generowane są przez dwie przeciwstawne tendencje, występujące zarówno w

strefie wolnego handlu, jak i w unii celnej. Chodzi mianowicie o liberalizację wymiany

handlowej wewnątrz ugrupowania z jednej strony, a z drugiej, protekcjonizm wobec

zewnętrznych

partnerów

handlowych.

Wobec

powyższego

należy

wyróżnić

proefektywnościowy efekt kreacji handlu oraz antyefektywnościowy efekt przesunięcia

handlu (Proniewski, Niedźwiecki 2004, s.41).

Kreacji handlu (trade creation) towarzyszy efekt produkcyjny, który oznacza

zastępowanie drogiej produkcji krajowej przez tańszy import z innego kraju unii. Prowadzi to

do poprawy alokacji zasobów. W kraju mniej efektywnym zasoby produkcyjne wycofywane

są z produkcji konkurującej z importem i przesuwane do innych rodzajów produkcji, również

do produkcji proeksportowej. Drugim efektem kreacji handlu jest efekt konsumpcyjny, który

oznacza wzrost konsumpcji całkowitej w wyniku obniżenia się cen krajowych do poziomu

cen w unii celnej. Przy danym poziomie dochodów nominalnych prowadzi to do możliwości

zakupu większej ilości produktów krajowych i zagranicznych przez konsumentów

(Milczarek, Nowak 2003, s.275). Kreacja handlu jest przede wszystkim rezultatem różnic w

kosztach produkcji między krajami członkowskimi unii celnej, dzięki czemu możliwa jest

realokacja zasobów do zastosowań cechujących się możliwie najwyższym poziomem

efektywności (Proniewski, Niedźwiecki 2004, s.41).

Efekt przesunięcia handlu (trade diversion), zwany odwróceniem handlu, związany

jest ze zmianą dotychczasowych kierunków wymiany państw członkowskich unii celnej

(dotyczy również strefy wolnego handlu). Wynika to z ułatwień w cyrkulacji towarów

wewnątrz ugrupowania, przy jednoczesnym zaostrzeniu ograniczeń w imporcie z krajów

spoza ugrupowania, na skutek istnienia dyskryminacyjnych barier handlowych. Efekt ten

oznacza zastąpienie tańszego importu z krajów „trzecich”, importem droższym z krajów

członkowskich unii celnej. Przesunięcie handlu prowadzi również do zmniejszenia

konsumpcji, spowodowanego wzrostem cen wskutek podniesienia stawek celnych w taryfie

zewnętrznej wspólnoty (Hansen 2003, s.145). Najbardziej spektakularnym przykładem efektu

przesunięcia handlu w Polsce, po wejściu do Unii Europejskiej, był wzrost detalicznych cen

bananów, który został spowodowany koniecznością podniesienia ceł na te produkty

kupowane wówczas spoza obszaru Wspólnoty Europejskiej.

Podstawowy problem polega więc na zbilansowaniu efektów (statycznych)

zachodzących między kreacją handlu a efektem jego przesunięcia. Jeśli utworzenie unii

7

celnej częściej kreuje handel, niż przesuwa go na niekorzyść krajów nieczłonkowskich,

wówczas korzyści dla zintegrowanego obszaru gospodarczego będą większe. W sytuacji

odwrotnej, czyli gdy przesunięcia handlu są silniejsze od jego kreacji, mamy do

czynienia z efektem negatywnym dla państw integrujących.

Oprócz efektów statycznych, unia celna charakteryzuje się występowaniem

określonych efektów dynamicznych, czyli długookresowych. Pojawienie się tych efektów

związane jest z reakcją i dostosowaniem się podmiotów gospodarczych, władz państwowych i

siły roboczej do nowej sytuacji rynkowej, wynikającej z utworzenia unii celnej, dlatego

nazywane są również w literaturze efektami restrukturyzacyjnymi. Konsekwencje tych

procesów dostosowawczych w sposób pośredni bądź bezpośredni dynamizują wzrost

gospodarczy krajów wchodzących w skład unii celnej, a uwidaczniają się w stopie wzrostu

PKB (Jantoń – Drozdowska 1998, s.67).

Jednym z ważniejszych efektów dynamicznych tego etapu integracji gospodarczej są

korzyści skali produkcji, przejawiające się w obniżeniu jednostkowych kosztów

wytwarzania, będącego następstwem zwiększenia rozmiarów produkcji. Producenci działają

na szerokim rynku wewnętrznym całej unii, następuje rozszerzenie rynków tych towarów,

które ograniczane były przez istnienie barier celnych. Uzasadnienie dla możliwości

wystąpienia korzyści skali stanowi opisany wcześniej efekt kreacji handlu, dzięki któremu

mniej efektywny producent zaprzestaje produkcji, a bardziej efektywny producent jest w

stanie obniżyć jednostkowe koszty produkcji i zwiększyć jej skalę, zaspokajając cały popyt na

dany towar w unii (Milczarek, Nowak 2003, s.284).

Powstanie unii celnej, powodując poszerzenie się rynku, prowadzi także do

intensyfikacji konkurencji, gdyż zniesione są bariery w handlu będące jednocześnie

przeszkodami dla funkcjonowania i rozwoju konkurencji. Zwiększeniu ulega liczba

przedsiębiorstw w danej gałęzi i konkurujących na tych samych rynkach towarowych. Co

więcej, połączenie rynków wewnętrznych w jeden obszar ekonomiczny ułatwia przepływ

informacji o produktach, rynkach i cenach, co wpływa na zaostrzenie konkurencji. Łącznym

efektem korzyści skali i zaostrzenia konkurencji jest powiększanie się rozmiarów

przedsiębiorstw. Firmy przystosowują się w ten sposób do nowej sytuacji rynkowej, w której

większe jednostki mają szansę zająć lepszą pozycję na rynku. Chcąc sprostać silnej presji

konkurencji przedsiębiorstwa muszą inwestować, generując w ten sposób dodatkowe

zatrudnienie i dochody. Poziom technologiczny tych inwestycji musi być odpowiednio

wysoki, gdyż ich celem ma być podniesienie efektywności produkcji. Co więcej, rozmiary

rynku pobudzają nowe inwestycje w infrastrukturę, które z kolei sprzyjają ogólnemu

8

wzrostowi ekonomicznemu i podniesieniu efektywności całej gospodarki. Utworzenie unii

celnej sprzyja również przepływowi kapitału w postaci zagranicznych inwestycji

bezpośrednich, zarówno w skali unii, jak i z państw trzecich. Firmy z krajów trzecich, chcąc

zmniejszyć negatywne skutki przesunięcia handlu i zrekompensować ograniczenia w

eksporcie na obszar unii celnej, lokują tam zagraniczne inwestycje bezpośrednie (Jantoń –

Drozdowska 1998, s.67 – 72).

Obrazem pierwszych etapów integracji gospodarczej w praktyce jest geneza powstania

Unii Europejskiej. Po sukcesie jednej z pierwszych prób integracji w Europie Zachodniej,

jaką było utworzenie, na mocy Traktatu Paryskiego z 18 kwietnia 1951 roku, Europejskiej

Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), podjęto decyzję o poszerzeniu procesów integracyjnych.

Rozszerzenie zakresu integracji wyraziło się w utworzeniu, na podstawie decyzji Traktatu

Rzymskiego z 25 marca 1957 roku, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Traktat,

który wszedł w życie 1 stycznia 1958 roku, podpisany został przez sześć krajów: Belgię,

Francję, Holandię, Luksemburg, Niemcy, i Włochy. Do głównych zadań EWG, nakreślonych

przez Traktat Rzymski, należało przyczynianie się do harmonijnego rozwoju życia

gospodarczego, większej stabilności, szybszego wzrostu stopy życiowej i ściślejszych

związków między państwami członkowskimi. Środkami, jakie miały służyć realizacji tych

zadań, było m.in. stopniowe wyeliminowanie w handlu między państwami członkowskimi

opłat celnych i ograniczeń ilościowych oraz wszelkich innych środków o podobnych

skutkach, ustanowienie wspólnej taryfy celnej i prowadzenie wspólnej polityki handlowej

wobec państw trzecich. Traktat Rzymski zakładał także zniesienie przeszkód w wolnej

cyrkulacji osób, usług i kapitału, czyli ustanowienie wspólnego rynku czynników produkcji,

prowadzenie wspólnej polityki rolnej, transportowej czy zapewnienie wolnej konkurencji na

wspólnym rynku przez zakaz praktyk ograniczających konkurencję (Michałowska –

Gorywoda 2002, s.19).

Działania wymienione w Traktacie Rzymskim, wskazywały, że kontynuacją

dotychczasowych procesów integracyjnych ma być utworzenie unii celnej i wspólnego rynku

– obszaru o swobodnym przepływie towarów, usług, ludzi i kapitału. Proces ten miał się

zakończyć w ciągu dwunastoletniego okresu przejściowego. Redukcję ceł importowych w

handlu wewnętrznym między krajami członkowskimi Wspólnoty rozpoczęto w 1959 roku,

zmniejszając o 10% cła podstawowe na wszystkie towary. Proces ten został zdynamizowany

począwszy od 1961 roku, by w połowie 1968 roku praktycznie zrealizować koncepcję handlu

wewnętrznego z pominięciem barier celnych. Unia celna formalnie rozpoczęła

funkcjonowanie 1 lipca 1968 roku, a więc półtora roku wcześniej niż przewidywał Traktat

9

Rzymski.

Przy

czym

cła

eksportowe

wyeliminowano

całkowicie

w

handlu

wewnątrzwspólnotowym 31 grudnia 1961 roku, podobnie jak ograniczenia ilościowe w

handlu towarami przemysłowymi. Całkowita redukcja ograniczeń ilościowych oraz

zniesienie ceł importowych nastąpiło w EWG w połowie 1968 roku. Wprowadzenie

wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, zostało potraktowane wówczas jako ukoronowanie

powstania pełnej unii celnej i zakończenie pierwszego oraz drugiego etapu integracji

ekonomicznej.

Wspólna taryfa celna w wyniku wieloletnich zmian, dostosowań i udoskonaleń,

przybrała formę Zintegrowanej Taryfy Wspólnot Europejskich – TARIC (Michałowska –

Gorywoda 2002, s.120). Pierwotnie stanowiła ona średnią arytmetyczną stawek celnych

obowiązujących 1 stycznia 1957 roku na czterech terytoriach celnych, które początkowo

tworzyły EWG. Stawki te były bardzo zróżnicowane. W RFN średni poziom ceł importowych

wynosił 10%, we Francji – 24%, we Włoszech – 25,5%, zaś w krajach Beneluksu 9%. Zatem

zastosowanie jednolitej taryfy celnej w relacjach z krajami trzecimi oznaczało dla Włoch i

Francji względną liberalizację importu z krajów spoza wspólnoty, natomiast dla RFN i

Beneluksu zaostrzenie ochrony przed importem zewnętrznym (Proniewski, Niedźwiecki

2004, s.54). Obecnie Zintegrowana Taryfa Wspólnot Europejskich TARIC oparta jest na

zharmonizowanym systemie, scalonej nomenklaturze i specyficznych postanowieniach.

Towary kodowane są według jedenastocyfrowej nomenklatury TARIC. Pierwsze osiem cyfr

odpowiada danemu towarowi, cyfra dziewiąta zarezerwowana jest na potrzeby statystyk

narodowych krajów członkowskich. Cyfry dziesiąta i jedenasta kodują specyficzne

wspólnotowe reguły i postanowienia np.: cła antysubwencyjne, opłaty wyrównawcze, zakaz

importu czy nadzór eksportu. Możliwe jest stosowanie dodatkowego czterocyfrowego kodu

odnoszącego się do ceł antydumpingowych i wyrównawczych, cen odniesienia czy zwrotów

eksportowych. Taryfa publikowana jest corocznie, natomiast co tydzień kraje członkowskie

otrzymują jej uaktualnienie (Michałowska – Gorywoda 2002, s.121).

Pozytywne skutki pierwszego etapu integracji były szczególnie widoczne do początku

lat siedemdziesiątych. Państwa członkowskie EWG wykazywały wysokie tempo wzrostu,

przy niskiej stopie bezrobocia i inflacji oraz wysokim poziomie wzrostu nakładów

inwestycyjnych. Co więcej dynamicznie rozwijał się handel między państwami Wspólnoty, a

także jej eksport. Te pozytywne tendencje uległy wyraźnemu odwróceniu z początkiem lat

siedemdziesiątych. Było to konsekwencją przede wszystkim kryzysu naftowego i załamania

się światowego systemu walutowego w 1973 roku. Choć z jednej strony załamanie

koniunktury wywołało osłabienie tendencji integracyjnych oraz nasiliło jednostronne

10

działania rządów w celu ochrony własnych gospodarek, to właśnie tym negatywnym

zjawiskom zawdzięczać należy przyspieszenie decyzji o kontynuowaniu procesów

integracyjnych, a więc o wstąpieniu na drogę tworzenia wspólnego rynku (Popiuk – Rysińska

1998, s.53 –55).

Wspólny rynek

Wspólny rynek to kolejny, po strefie wolnego handlu i unii celnej, etap

międzynarodowej integracji ekonomicznej. Jego istotą jest całkowita eliminacja między

krajami członkowskimi ugrupowania barier swobodnego przepływu, nie tylko dóbr i usług,

lecz również podstawowych czynników wytwórczych. Chodzi przede wszystkim o usunięcie

wszelkich przeszkód dla międzynarodowej migracji siły roboczej i kapitału. Unia celna

stanowi niejako pierwszy element wspólnego rynku. Początkowo, na etapie niepełnego

wspólnego rynku, przepływy czynników wytwórczych liberalizowane są tylko częściowo,

obejmując wybrane ich segmenty. Dopiero później następuje w pełni swobodne

przemieszczanie się czynników produkcji i powstają wspólne zewnętrzne regulacje, zarówno

wobec wyrobów, jak i czynników wytwórczych (Molle 1995, s.11).

Swoboda przepływu usług oznacza zniesienie ograniczeń w świadczeniu usług przez

obywateli wszystkich krajów członkowskich na terenie całej wspólnoty. Swobodny przepływ

osób to przede wszystkim możliwość osiedlania się i podejmowania pracy przez obywateli

każdego kraju członkowskiego na terenie wszystkich państw członkowskich. To również

zniesienie dyskryminacji stosowanej ze względu na obywatelstwo, bądź różnice w systemie

szkolnictwa, w dziedzinie zatrudnienia, płac lub innych warunków pracy. Swoboda

przepływu kapitału na wspólnym rynku oznacza możliwość lokowania kapitału przez

obywateli jednego kraju członkowskiego tego ugrupowania integracyjnego na terenie innych

krajów członkowskich, na tych samych warunkach, jakie przysługują osobom mieszkającym

w danym kraju. Ponadto, w ugrupowaniu integracyjnym jakim jest wspólny rynek, państwa

członkowskie prowadzą wspólną politykę gospodarczą, mającą na celu ochronę interesów

konsumentów, jak też przedsiębiorców działających w warunkach wolnorynkowych.

Teoria wspólnego rynku skupia się na kilku fundamentalnych kwestiach, z których do

najważniejszych zaliczamy m.in.: konsekwencje liberalizacji rynku czynników produkcji,

podziału dochodów pomiędzy poszczególne grupy społeczne, a także kształtowanie się cen

czynników produkcji, bilansu płatniczego, jak również wzajemne relacje pomiędzy rynkiem

dóbr i rynkiem czynników produkcji w fazie tworzenia wspólnego rynku. Najogólniej

ujmując teoria wspólnego rynku wykazuje, że integracja rynków czynników produkcji

prowadzi do bardziej efektywnej alokacji kapitału i pracy.

11

Rozumowanie w teorii wspólnego rynku oparte jest na neoklasycznym, statycznym

modelu. Zakłada się, że ugrupowanie integracyjne składa się z dwóch krajów i jest

odizolowane od wpływu międzynarodowego. Usunięcie przeszkód w przepływie kapitału w

wyniku integracji rynków kapitałowych sprawia, że właściciele kapitału mogą go przesuwać z

kraju, gdzie przynosi on relatywnie niski dochód, do kraju, gdzie stopa procentowa jest

wyższa. Przy założeniu jednakowego ryzyka i niepewności związanej z zagranicznymi i

krajowymi aktywami oraz założeniu, iż nie ponoszone są żadne dodatkowe koszty, będzie to

prowadzić do presji w górę na stopę procentową w kraju, w którym dotąd była ona relatywnie

niższa. Odwrotna tendencja będzie występowała w kraju o relatywnie wyższej stopie

procentowej. W odległym horyzoncie czasowym należy oczekiwać, że jednym z efektów

utworzenia wspólnego rynku będzie wyrównywanie się produktywności kapitału, czemu

towarzyszyć będzie wzrost efektywności ich wykorzystania w integrujących się gospodarkach

(Milczarek, Nowak 2003, s.292 – 293).

Do niewątpliwych efektów realizacji koncepcji wspólnego rynku można też zaliczyć

konsekwencje, które wyodrębniły już teorie unii celnej. Chodzi mianowicie o kreację i

przesunięcie handlu oraz długoterminowy efekt związany z restrukturyzacją gospodarek

narodowych w celu sprostania wzrastającej konkurencji w wyniku procesów integracyjnych,

czyli o statyczny i dynamiczny efekt integracji.

Kolejną grupę tworzą efekty lokalizacyjne, zwane również efektami przestrzennej

koncentracji działalności gospodarczej. Część krajów lub regionów wspólnego rynku rozwija

się szybciej, część zaś wolniej i w ostatecznym efekcie może występować zjawisko

zróżnicowania poziomu dobrobytu obywateli tych krajów czy regionów. Dzieje się tak

dlatego, że kraje (regiony) są znacznie zróżnicowane ze względu na stopień atrakcyjności

rozumiany zarówno jako stan środowiska naturalnego, jak i stopień mobilności siły roboczej

dysponującej określonymi kwalifikacjami. Jednakże najważniejsze znaczenie odgrywa

kapitał, gdyż jest on najbardziej mobilnym czynnikiem wytwórczym. Jego wysoka mobilność

i związana z nią przestrzenna koncentracja rynków finansowych jest najważniejszą przyczyną

występowania efektów lokalizacyjnych (Bożyk, Misala 2003, s.150).

W ramach wspólnego rynku można zaobserwować ogólną tendencję przepływu

kapitału do krajów czy regionów, w których najbardziej efektywnie się go użytkuje, a więc

instytucje finansowe lokalizowane są w obrębie tych gospodarek narodowych, które

odznaczają się relatywnie wysokim poziomem stopy zwrotu z zaangażowanych środków

finansowych. Z jednej strony wzrasta wówczas możliwość wykorzystania efektów skali i

synergii, tak pożądanych z punktu widzenia efektywności gospodarowania, ale jednocześnie

12

pozbawia to inne regiony elementów infrastruktury społecznej, niezbędnych dla dynamizacji

procesów rozwojowych. W konsekwencji wpływa więc na umocnienie polaryzacji społeczno

– gospodarczej wewnątrz ugrupowania (Proniewski, Niedźwiecki 2004, s.68).

D. Czykier-Wierzba podaje nie tylko teoretyczne podstawy pogłębiania się

dysproporcji regionalnych, które wywodzą się z postępującej integracji gospodarczej w

Europie (unia celna). Wskazuje ponadto na peryferyjne położenie regionów zacofanych,

niewystarczające ich wyposażenie w kapitał, niski poziom kwalifikacji ogólnych i

zawodowych ludności, a także na niekorzystną strukturę gospodarki z dominacją rolnictwa i

wysokim poziomem bezrobocia. Ważnym czynnikiem okazało się ponadto powiększenie

Wspólnoty w roku 1973 o Danię, Irlandię oraz Wielką Brytanię. W konsekwencji zaistniała

więc konieczność zapoczątkowania polityki regionalnej w EWG (Czykier-Wierzba 1998, s.

33-34).

Praktyka pokazała, że pomimo tych negatywnych konsekwencji, koncepcja wspólnego

rynku nie tylko jest możliwa do zrealizowania, ale stała się atrakcyjną formą współdziałania

państw. W przypadku ugrupowania integracyjnego jakim jest Unia Europejska, formą

realizacji idei wspólnego rynku był Jednolity Rynek Europejski. W jego rozwoju szczególne

znaczenie odgrywał Traktat Rzymski, podpisany w 1957 roku, który ustanawiał Europejską

Wspólnotę Gospodarczą. Wówczas po raz pierwszy zastosowano sformułowanie „wspólny

rynek”, często używane jako synonim EWG.

Utworzenie wspólnego rynku wymagało usunięcia szeregu barier hamujących

swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału. Należało wyeliminować bariery

administracyjne czyli m.in. kontrole urzędowe na granicach państw, którym podlegają ludzie i

towary, a stanowiące jednocześnie koszty podnoszące ceny towarów, przedłużające czas

transportu i utrudniające komunikację międzynarodową. Do barier tych należy zaliczyć

również bariery techniczne. Są to przede wszystkim zróżnicowane normy, standardy i

przepisy krajowe w zakresie dostępu towarów, usług i kapitałów z zagranicy na własne rynki,

a ograniczające zasadniczo ich przepływ. Swobodny przepływ towarów ograniczany był

również przez bariery fiskalne, a więc zróżnicowane krajowe systemy podatków pośrednich.

Wszystkie te bariery w znaczący sposób zakłócały konkurencję między firmami z różnych

państw oraz podwyższały koszty transakcji międzynarodowych, na czym tracili zarówno

producenci, jak i konsumenci.

W roku 1985 opublikowano tzw. Białą Księgę, która była kompleksowym

programem intensyfikacji działań mających na celu wdrożenie koncepcji wspólnego rynku do

praktyki gospodarczej EWG. Biała Księga, która została opracowana przez Komisję

13

Wspólnot Europejskich, zawierała prawie 300 aktów prawnych zmierzających do

ustanowienia Jednolitego Rynku Europejskiego. Był to zestaw rozporządzeń, które musiały

być wprowadzone w celu stworzenia wspólnego rynku wewnętrznego do końca 1992 roku.

Państwa Wspólnoty, podpisując w 1986 roku Jednolity Akt Europejski, zobowiązały się do

realizacji zaleceń tejże Księgi (Michałowska – Gorywoda 2002, s.109).

Jednolity Akt Europejski, który wszedł w życie 1 lipca 1987 roku, położył szczególny

nacisk na urzeczywistnienie wspólnego rynku, ustanowił środki mające przyspieszyć jego

realizację, stwarzając tym samym podstawy do organizacji Jednolitego Rynku Europejskiego,

jako obszaru bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ

towarów, osób, usług i kapitału oraz działań gospodarczych. Głównym celem Jednolitego

Aktu Europejskiego było ułatwienie przyjęcia w przeciągu kilku lat kilkuset regulacji

prawnych normujących zasady funkcjonowania europejskiego wspólnego rynku, a proces ten

formalnie zakończył się 1 stycznia 1993 roku, który był pierwszym dniem faktycznego

funkcjonowania Jednolitego Rynku Europejskiego.

Unia gospodarcza i walutowa

Kolejnym szczeblem w teorii integracji gospodarek rynkowych jest unia gospodarcza i

walutowa (UGW, ang. economic and monetary union – EMU). Unia monetarna stanowi

rozwinięcie strefy wolnego handlu, unii celnej i wspólnego rynku o dwa dodatkowe elementy.

Pierwszym z nich jest wspólny rynek kapitałowy integrujących się krajów. Drugim

elementem jest unia kursowa, która polega na wprowadzeniu pełnej wymienialności walut

krajów integrujących się lub stosowanie we wzajemnych rozliczeniach wspólnej waluty.

Prawidłowe funkcjonowanie unii walutowej wymaga nie tylko pełnej unifikacji polityki

pieniężnej integrujących się państw, ale również utworzenia wspólnego banku centralnego

oraz połączenia rezerw dewizowych tych krajów (Marszałek 2004, s.309).

Dopełnieniem unii walutowej jest unia ekonomiczna (gospodarcza). Jej istotą jest

zobowiązanie się wszystkich krajów członkowskich do przestrzegania zasad wolnego handlu

we wzajemnych obrotach towarowych i usługowych, swoboda przepływu między nimi

podstawowych czynników wytwórczych oraz wysoki stopień koordynacji wszystkich

rodzajów polityki ekonomicznej. W przypadku polityki makroekonomicznej chodzi w

szczególności o koordynację polityki cenowej, kursu walutowego, stopy procentowej czy

polityki budżetowej i fiskalnej. Z punktu widzenia polityki rozwoju gospodarczego, głównym

założeniem jest koordynacja polityki zatrudnienia, płac, polityki edukacyjnej oraz polityki

związanej z rozwojem technologii. Koordynacja polityki mikroekonomicznej dotyczy

polityki przemysłowej, rolnej, energetycznej czy transportowej, ale również polityki ochrony

14

środowiska naturalnego oraz polityki regionalnej. Zatem unia ekonomiczna realizuje

skoordynowaną w skali ugrupowania integracyjnego politykę krajową (Bożyk, Misala 2003,

s.177).

Z punktu widzenia teorii unii monetarnej, niezmiernie ważna jest teoria optymalnych

obszarów walutowych sformułowana przez R. A. Mundella. Jest ona niejako punktem wyjścia

rozważań na temat istoty unii walutowej, a jednocześnie stanowi najważniejszą konstrukcję

teoretyczną jej dotyczącą. Zdaniem Mundella obszar walutowy to pewien region, w obrębie

którego znajdują się w obiegu dwie lub większa ilość walut, których wzajemne kursy

wymienne zostają usztywnione (Orłowski 2004, s.14). Jednocześnie na obszarze walutowym

istnieje brak jakichkolwiek ograniczeń wpływających na wzajemną wymianę tych walut oraz

funkcjonuje system kursów zmiennych w stosunku do walut zewnętrznych (Zawojska 2000,

s.48 – 49).

Wg Mundella na bazie sprawnie funkcjonującego obszaru walutowego może powstać

optymalny obszar walutowy, na którym funkcjonowanie wspólnej waluty nie spowodowałoby

zmniejszenia dobrobytu. Mechanizm rynkowy takiego optymalnego obszaru powinien

prowadzić do automatycznego usuwania bezrobocia i nierównowagi bilansu płatniczego,

wykluczając jednocześnie konieczność stosowania instrumentów polityki pieniężnej i

fiskalnej. Mechanizmy, które automatycznie przywracają równowagę opierają się przede

wszystkim na mobilności czynników produkcji. Mobilność czynników sprawia, że

przepływają one z obszarów o niższych cenach, do obszarów, w których ceny tychże

czynników są wyższe. Proces ten z kolei prowadzi do bilansowania się odpowiednich

płatności między tymi obszarami. Zatem mobilność czynników produkcji zastępuje w

procesie dostosowań zmiany kursu walutowego.

Koncepcje teoretyczne w zakresie jednorodnych obszarów monetarnych skupiają się

przede wszystkim na problematyce funkcjonowania takiego obszaru, ale także na

formułowaniu warunków niezbędnych dla jego optymalności. Dlatego warto w tym

momencie zwrócić uwagę na koncepcję R. McKinnona, który określił dodatkowe kryteria

optymalności obszaru walutowego. Po pierwsze do wspólnych działań w ramach

optymalnego obszaru walutowego najlepiej przystosowane są kraje charakteryzujące się

wysokim stopniem otwartości ich gospodarek. Miernikiem otwartości gospodarki ma być

stosunek dóbr wymienialnych w skali międzynarodowej, do dóbr niewymienialnych. Im

wyższa jest relacja między tymi dobrami, tym większy jest stopień otwartości gospodarki

takiego integrującego się kraju. Po wtóre zaś, ważnym kryterium jest możliwość efektywnego

oddziaływania polityki ekonomicznej na realizację najistotniejszych celów rozwoju

15

gospodarczego tego obszaru, a więc: pełnego zatrudnienia, równowagi bilansu płatniczego i

stabilnego poziomu cen w długim okresie (Zawojska 2000, s.49 – 50).

Jednym z ważniejszych zagrożeń związanych z ustanowieniem unii walutowej jest

utrata zdolności każdego państwa w niej uczestniczącego do prowadzenia własnej polityki

pieniężnej. W warunkach pełnej unii walutowej bank centralny albo przestaje istnieć, albo nie

ma realnej władzy. Każdy kraj, który przystępuje do unii walutowej traci możliwość

bezpośredniego wpływu na kształtowanie kursu swej waluty oraz określanie ilości pieniądza

krajowego w obiegu.

Unia walutowa niesie ze sobą również niewątpliwe korzyści. Przede wszystkim

pozwala wyeliminować koszty transakcyjne, związane z wymianą jednej waluty na inną.

Koszty te znikają, gdy kraje przechodzą na wspólną europejską walutę. Wśród

najważniejszych korzyści wynikających z osiągnięcia etapu unii gospodarczej i walutowej

wymienia się także poprawę efektywności funkcjonowania rynków dóbr, usług, kapitału i

pracy poprzez eliminację niepewności handlowców i inwestorów, co do kształtowania się

przyszłych kursów wymiany i zbędnych kosztów transakcyjnych. Co więcej, eliminacja

premii za ryzyko kursowe prowadzi do spadku stóp procentowych, prowadząc do wzrostu

krajowych inwestycji. Ponadto, jest wysoce prawdopodobne, że wspólna waluta utworzona w

ramach danego ugrupowania integracyjnego, będzie miała większe znaczenie w

międzynarodowych stosunkach pieniężnych niż wszystkie pieniądze krajowe przed

utworzeniem unii walutowej, awansując tym samym do rangi waluty światowej. Kraj lub

obszar walutowy emitujący rezerwową walutę światową osiąga z tego tytułu znaczące

korzyści: wzmacnia swoją pozycję przetargową na światowym rynku i narzuca innym krajom

rozliczenia we własnej walucie. Jeśli waluta kraju (obszaru) jest powszechnie używana przez

inne kraje w charakterze waluty rezerwowej, jej emisja jest większa, niż wynikałoby to z

potrzeb własnej gospodarki. Innymi słowy, część zysku z emisji płaci zagranica (Orłowski

2004, s.16).

Stopień zaawansowania procesów integracyjnych w Europie Zachodniej w roku 2005

jest bardzo wysoki. Unia Europejska na obecnym etapie swojego rozwoju stanowi już unię

gospodarczą i walutową, która łączy 12 krajów wspólną walutą euro. Kwestią zaś kilku

następnych lat jest przyłączenie się do UGW pozostałych krajów unijnych.

Zakończenie

Polska przystępując 1 maja 2004 do Unii Europejskiej nie uzyskała jeszcze statusu

państw najbardziej zaawansowanych pod względem integracji. Poziom ten możemy określić

jako pełna unia celna i niepełny wspólny rynek.

16

Proces integracji walutowej w ramach Unii Europejskiej, choć jest procesem

długotrwałym, jest zarazem nieuniknionym. Wspólna waluta euro, która jest oficjalnym

środkiem płatniczym dwunastu krajów UE, z czasem swoim zasięgiem obejmie pozostałe

kraje członkowskie, w tym Polskę. Jednakże stopień zaawansowania tego procesu zależy od

spełnienia przez dany kraj ubiegający się o członkostwo w unii gospodarczej i walutowej,

kryteriów konwergencji. Kryteria te, ustanowione Traktatem z Maastricht, stanowią podstawę

oceny sytuacji gospodarczej. Dotyczą one stabilności cen, poziomu długoterminowych stóp

procentowych, stabilności kursu walutowego oraz stanu finansów publicznych.

Polska, jako państwo członkowskie Unii Europejskiej, postrzegane jest automatycznie

(podobnie jak dziewięć pozostałych krajów, które do UE przystąpiły 1 maja 2004 roku) jako

przyszły uczestnik strefy euro. Kwestią czasu będzie więc konieczność spełnienia kryteriów

zbieżności przez nasz kraj. A jak przedstawia się obecny stan konwergencji polskiej

gospodarki w połowie 2005 r.?

Stopa inflacji mierzona wskaźnikiem HICP, po etapie gwałtownego spadku, od

początku 2004 roku zaczęła wzrastać. Jednakże w ostatnich miesiącach powoli, acz

systematycznie spada, co pozwala mieć nadzieję na to, iż w niedługim czasie Polska znowu

będzie krajem o jednej z najniższych stóp inflacji w Europie. Poziom długoterminowych stóp

procentowych jest zasadniczo odzwierciedleniem poziomu inflacji. Wraz ze wzrostem inflacji

HICP, wzrosły stopy procentowe. Wobec czego w 2004 roku było to kolejne kryterium

konwergencji, którego Polska nie spełniała. Należy jednak oczekiwać, że obserwowany

spadek inflacji wywoła podobną reakcję za strony długoterminowych stóp procentowych.

W przypadku stanu finansów publicznych, w ostatnich latach deficyt budżetowy

przekraczał traktatowe 3% PKB. Jednakże dług publiczny nie przekraczał wartości

referencyjnej 60% PKB. Proces integracji walutowej wymagać od nas będzie znaczącej

poprawy stanu finansów publicznych. Jeśli sprawdzą się oczekiwania Ministerstwa Finansów

zawarte w Programie Konwergencji, już w 2007 roku Polska będzie spełniała kryterium

stabilności finansów publicznych, ustanowione Traktatem z Maastricht. Jednak największym

wyzwaniem na polskiej drodze do euro będzie spełnienie kryterium stabilności kursu

walutowego. Dwuletnie uczestnictwo w mechanizmie kursowym ERM II będzie się wiązało z

utrzymaniem kursu złotego do euro w określonym przedziale wahań. O ile jednak pasmo +/-

15% nie będzie stanowiło większego kłopotu, to prawdopodobne zawężenie do +/- 2,25%,

może stanowić bardzo duże wyzwanie a nawet zagrożenie dla kursu złotego.

Choć obecnie nie spełniamy jeszcze kryteriów zbieżności, zmiany w gospodarce są tak

dynamiczne, że należy oczekiwać stałej poprawy stanu konwergencji. Proces integracji

17

walutowej jest procesem niezmiernie ciekawym, stanowiącym olbrzymie wyzwanie dla

polskiej gospodarki. Jednocześnie przez kilka najbliższych lat będzie to proces wpisany w

polską rzeczywistość gospodarczą, natomiast moment, w którym euro stanie się oficjalnym

środkiem płatniczym w Polsce, będzie tym, w którym to my zaczniemy znacznie pełniej tę

europejską rzeczywistość gospodarczą współtworzyć.

Literatura

Bożyk P., Misala J., Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003.

Czarczyńska A., Śledziewska K., Teoria integracji europejskiej, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2003.

Czykier-Wierzba D., Polityka regionalna Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998.

Hansen J. D. /red./, Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.

Heller J., Integracja Polski z Unią Europejską, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2003.

Heller J., Galko K., Etapy integracji gospodarczej w Europie, Zagadnienia Ekonomiczne nr 3, UWM Olsztyn 2005, s. 65-82.

Jantoń – Drozdowska E., Regionalna integracja gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1998.

Marszałek A., /red./, Integracja europejska, podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2004.

Michałowska – Gorywoda K. /red./, Unia Europejska. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Milczarek D., Nowak A., /red./, Integracja europejska, wybrane problemy, Centrum Europejskie Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2003.

Molle W., Ekonomika integracji europejskiej: teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk 1995.

Orłowski W. M., Optymalna ścieżka do euro, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004

Oziewicz E. /red./, Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Popiuk – Rysińska I., Unia Europejska. Geneza, kształt, konsekwencje integracji, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.

Proniewski M., Niedźwiecki A., Formy europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.

Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska: dostosowania w Polsce w dziedzinie polityk, PWE, Warszawa 2004.

Zawojska A., Unia Europejska: Unia Gospodarcza i Walutowa, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000.

Pytania i problemy

1. Etapy integracji gospodarczej

2. Strefa wolnego handlu

3. Unia celna

4. Wspólny rynek

5. Unia gospodarcza i walutowa

6. Pełna integracja gospodarcza

18