3. Husserl i fenomenologiczna analiza aktu intencji znaczeniowej
W O znaczeniu wyrażeń Ajdukiewicz wielokrotnie odwołuje się do Badań logicznych
Edmunda Husserla, w szczególności zaś do jego teorii znaku. Sam stworzył własną
oryginalną koncepcję znaczenia, która częściowo jedynie nawiązuje do Husserla.
Asocjacjonsityczna teoria znaczenia utożsamiła znaczenie z pewnym przedstawieniem rzeczy,
czyli pewnym bytem umysłowym. Odrzucenie tej teorii nie musi jednak oznaczać rezygnacji
z przekonania, że użycie znaku językowego jest pewnym świadomym aktem psychicznym.
Dz
więki i napisy nie są bowiem znaczącymi wyrażeniami języka dzięki swym fizycznym
własnościom, lecz dzięki aktom psychicznym nadającym im znaczenie. W Badaniach
logicznych Husserl przeprowadził fenomenologiczną analizę tzw. aktu intencji znaczeniowej,
do której to analizy nawiązał bezpośrednio Ajdukiewicz.
Pojęcie aktu psychicznego u Brentana
Ajdukiewicz przejął od Husserla przekonanie, że znak jest  ożywiany77 przez pewien akt
psychiczny. Dzięki temu aktowi psychicznemu dz
więk, czyli fala akustyczna lub ślad
kontrastujący z tłem jest znakiem, a nie jedynie zjawiskiem fizycznym. Oczywiście słowo lub
napis może być również opisane w języku fizykalnym. Opis taki jest jednak niepełny i
nieadekwatny, gdyż dotyczy tylko pewnych aspektów zdarzeń fizycznych zwanych znakami
Jako taki może być przedmiotem zainteresowania fonologa lub grafologa. To, co nas tu
interesuje wykracza poza opis znaku jako zjawiska fizycznego i dotyczy p r z e ż y c i a
polegającego na użycia dz
więku lub napisu jako wyrażenia języka, czyli innymi słowy na
pewnym a k c i e p s y c h i c z n y m.
Pojęcie aktu (zjawiska, fenomenu) psychicznego zostało wprowadzone w Filozofii z
empirycznego punktu widzenia Franza Brentano, nauczyciela Edmunda Husserla:
Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje się tym, co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną
inegzystencją pewnego przedmiotu, a co my  jakkolwiek nie całkiem jednoznacznie  nazwalibyśmy
odniesieniem do pewnej treści, skierowaniem na pewien obiekt (przez który nie należy tu rozumieć coś
realnego) lub immanentną przedmiotowością. Każde [zjawisko psychiczne] zawiera coś jako obiekt, chociaż nie
77
To metaforyczne określenie pochodzi, o czym już wspominałem, z Dociekań filozoficznych Ludwiga
Wittegnsteina wydanych w roku 1953. Określenia tego używam jednak, podobnie jak Bell w 1990, w
każde w ten sam sposób. W przedstawieniu coś jest przedstawiane, w sądzie - uznawane lub odrzucane, w
miłości kochane, w nienawiści nienawidzone, w pożądaniu pożądane itd. (...) Ta intencjonalna inegzystencja jest
właściwa wyłącznie fenomenom psychicznym, Żaden fenomen fizyczny nie wykazuje czegoś podobnego. A
zatem fenomeny psychiczne możemy zdefiniować jako fenomeny, które intencjonalnie zawierają w sobie
pewien przedmiot78.
Zjawisko psychiczne tym zatem się różni od zjawiska fizycznego, że jest na coś skierowane
lub innymi słowy jest o czymś. Owo bycie  o czymś można nazwać intencjonalnością aktu
psychicznego79. To na co akt psychiczny jest skierowany stanowi dla Brentano jego część 
stąd bierze się określenie  inegzystencja , czyli  bycie w . Inegzystencją może być zarówno
zjawisko fizyczne, które Brentano rozumie jako zjawisko, które nie ma intencjonalnego
charakteru, lub też inne zjawisko psychiczne80.
Postrzeżenie pewnego dz
więku lub napisu również jest intencjonalne, gdyż
skierowane jest na ów dz
więk lub napis. Ten fakt nie pozwala jednak na wyróżnienie spośród
dz
więków i napisów tych, które są znakami. Do spostrzeżenia, czyli przeżycia, jak mówi
Ajdukiewicz w O znaczeniu wyrażeń, kształtu fizycznego, musi dołączyć się inny akt
psychiczny, akt psychiczny który  ożywi znak. Powróćmy na moment do omawianej
wcześnie teorii asocjacjonistycznej. Znaczenie wyrażenia było tam utożsamione z pewnym
wyobrażeniem, jakby zarysem lub kształtem przedmiotu, który jest oznaczany przez owo
wyrażenie. Stosując rozróżnienie Brentana mielibyśmy do czynienia z pewną myślą, która
jako akt psychiczny jest skierowana na ów pojawiający się w wyobraz
ni kształt lub zarys
przedmiotu81. Skojarzenie, czyli asocjacja, polegałaby na tym, że używając wyrażenia do
oznaczania pewnego przedmiotu, skojarzylibyśmy ów kształt pojawiający się w myśli z
owym wyrażeniem. Znaczną część O znaczeniu wyrażeń Ajdukiewicz poświęcił uzasadnieniu
tezy, że myśl skierowana na wyobrażenie przedmiotu skojarzone z wyrażeniem językowym
n i e j e s t aktem psychicznym ożywiającym znak, nie negując, że przeżycie  ożywiające
znak faktycznie ma miejsce. W uzasadnieniu tym Ajdukiewicz odwołuje się jednak nie do
poglądów samego Brentana, lecz Edmunda Husserla.
odniesieniu do teorii wcześniejszych, gdyż doskonale wyraża subtelną i trudną do uchwycenia zależność między
znakiem a jego znaczeniem.
78
Zob. Brentano 1874 (1999): 126-7.
79
Termin  intencjonalny nie należy wiązać z potocznym rozumieniem terminu  intencja , rozumianego jako
zamiar zrealizowania pewnego celu za pomocą określonych środków. Oczywiście intencja w tym sensie jest
również intencjonalna. Jednak intencjonalne są również akty psychiczne, które z tak rozumianymi intencjami nie
mają nic wspólnego.
80
Wiąże się to z przekonaniem Brentano, że to co nazywamy zjawiskiem fizycznym istnieje jedynie jako część
zjawiska psychicznego, czyli istnieje w zjawisku psychicznym. Problemu tego, jako nieistotnego dla obecnych
rozważań nie będę tutaj rozwijał.
Psychiczna podstawa znaczenia
Fenomenologia Husserla stanowiła zwrot w filozofii europejskiej. Zwrot ten polegał na
odwołaniu się do specyficznej analizy aktu psychicznego. Akt psychiczny jest bowiem tym,
co jest dla każdego z nas najbardziej  realne , gdyż do to do własnych aktów psychicznym
mamy bezpośredni dostęp i nie możemy wątpić w ich realność.
W odróżnieniu od doktryny Kartezjusza, który na  realności aktu myślenia oparł
pewność istnienia świata i wiedzy o świecie, Husserl skupił się na analizie samego aktu
psychicznego. Na tym tle sformułował teorię znaczenia, która opierała się akcie psychicznym
szczególnego rodzaju  a k c i e i n t e n c j i z n a c z e n i o w e j. Aktu tego Husserl nie
utożsamiał jednak ze znaczeniem, chociaż niewątpliwie to ów akt  ożywia znak, czyli
sprawia, że dz
więk lub napis nie jest jedynie zjawiskiem fizycznym jak szum drzew czy kleks
na papierze. Intuicja Husserla jest tu oczywista  dz
więki lub napisy nie posiadają jakiś
szczególnych właściwości fizycznych, które odróżniają je od innych zjawisk fizycznych. Jest
raczej tak, że pewne zjawiska fizyczne są znakami dla ludzi, gdyż to właśnie przeżywane
przez nie akty psychiczne sprawiają, że kształty fizyczne stają się słowami lub zdaniami.
Fenomenologiczna analiza aktu intencji znaczeniowej doprowadziła Husserla do
ontologicznej charakterystyki znaczenia. Obiegowym sformułowaniem teorii znaczenia
Husserla z Badań logicznych82 jest określenie znaczenia wyrażenia jako species. Termin ten
oznacza u Husserla obiekt idealny, czyli uniwersale lub gatunek, który jest niezmienny i
pozaczasowy. Obiekt idealny może być egzemplifikowany przez obiekty rzeczywiste, które
są czasowe i zmienne83.
W rozdziale poświęconym Fregemu zwróciłem uwagę na pewną, dość
rozpowszechnioną interpretację jego poglądów, w myśl której sens wyrażenia jest
utożsamiany z pewnym obiektem idealnym. Frege nie podał jednak, w odróżnieniu od
Husserla, właściwie żadnej charakterystyki owych bytów idealnych, które miały być
znaczeniami wyrażeń. Warto również podkreślić, że obaj filozofowie doszli do podobnych
konkluzji na zupełnie różnych drogach. Husserl, w odróżnieniu od Fegego, definiował
znaczenia poprzez analizę fenomenologiczną aktu intencji znaczeniowej. W rezultacie tej
analizy Husserl s k o n s t r u o w a ł byty idealne, które utożsamił ze znaczeniami wyrażeń.
81
Uwagi tej nie należy rozumieć w ten sposób, że Brentano był zwolennikiem asocjacjonizmu. Staram się
jedynie użyć pojęć Brantana do sprecyzowania tego stanowiska.
82
Zob. Husserl 1901 (2000).
Ajdukiewicz przejął po Husserlu przekonanie, że znak jest ożywiany przez akt psychiczny,
ale odrzucił husserlowską konstrukcję znaczeń.
Od Brentana Husserl przejął sposób rozumienia aktu psychicznego, jako czegoś, co
posiada zawartość intencjonalną, czyli jest na coś skierowany, jest o czymś. Zawartość
intencjonalna u Husserla nie stanowi jednak, w przeciwieństwie do intencjonalnej
inegzystencji Brentano, części aktu psychicznego. Nie oznacza to jednak, że akt psychiczny
jest czymś całkowicie prostym. Analiza aktu psychicznego pozwala na myślowe wyróżnienie
w nim pewnych części, które Husserl nazwał obiektami psychicznymi lub m o m e n t a m i.
Moment aktu psychicznego nie jest to część tego aktu, która wyróżniona jest na tej podstawie,
że przeżywa się ją jako część czasu trwania aktu psychicznego  przed lub po innej części
tego aktu. Jest to coś, co da się w akcie psychicznym pomyśleć, nie zaś oddzielnie przeżyć.
Tak rozumiane, abstrakcyjne pojęcie momentu aktu psychicznego posłużyło Husserlowi do
zdefiniowania znaczeń.
Teoria znaczenia Husserla
U Husserla znaczenie wyrażenia zawsze konstytuuje odniesienie wyrażenia do obiektu lub
stanu rzeczy. Dzieje się tak dzięki aktowi intencji znaczeniowej, który stanowi jedność aktu
przeżycia fizycznego kształtu wyrażenia oraz innego aktu psychicznego, który owo
odniesienie przedmiotowe konstytuuje. Jest to jednocześnie intuicja, która, jak się zdaje,
zmyliła przedstawicieli asocjacjonizmu. Przeżycie, tj. wypowiedzenie, usłyszenie lub jedynie
pomyślenie słowa  stół polega bowiem na akcie przeżycia fizycznego kształtu tego słowa
przy jednoczesnym przeżyciu aktu skierowanego na stół  konkretny lub wyobrażony.
Właśnie ów akt konstytuujący odniesienie przedmiotowe wyrażenia  ożywia pewien
fizyczny kształt i sprawia, że kształt ten (napis lub ślad na papierze) nazwiemy znakiem stołu.
Należy podkreślić, że oba akty psychiczne składające się na akt intencji znaczeniowej
stanowią jedność w tym sensie, że przeżywamy je łącznie. Aby zatem  fizyczny kształt który
wypowiadany, słyszymy, widzimy lub tylko myślimy o nim, był faktycznie wyrażeniem musi
mieć miejsce złożony akt psychiczny: do aktu psychicznego skierowanego na kształt
fizyczny, tj. aktu wypowiedzenia, słyszenia, widzenia lub myślenia, dołącza się inny akt
psychiczny, skierowany na pewien przedmiot różny od owego kształtu fizycznego. Ten drugi
akt nazywa Husserl a k t e m p r z e d s t a w i e n i a p r z e d m i o t o w e g o. Gdy
83
Np. uniwersale  człowiek jest egzemplifikowane przez poszczególnych ludzi.
przeżywamy pewien fizyczny kształt (dz
więk lub odcisk czegoś) bez towarzyszącego mu aktu
przedstawienia przedmiotowego, to ów kształt fizyczny nie jest przez nas rozumiany jako
znak. Jest zatem jedynie pewnym zjawiskiem fizycznym, arabeską, szumem, hałasem, czy
narysowanym zygzakiem, który nic nie znaczy. Z drugiej strony możemy przeżywać pewne
akty przedstawienie przedmiotowego bez przeżycia pewnego, różnego od przedstawianej
rzeczy, fizycznego kształtu. Możemy bowiem percypować (słyszeć, widzieć, dotykać, wąchać
lub czuć smak) pewien przedmiot lub wyobrażać sobie ten przedmiot, bez przeżycia
fizycznego kształtu odpowiadającego mu znaku. Dopiero połączenie, jedność dwóch aktów
psychicznych, tj. akt intencji znaczeniowej,  ożywia kształt fizyczny, który staje się znakiem
odnoszącym się do oznaczanej rzeczy.
Akt psychiczny skierowany jest zawsze na obiekt rozumiany przez Husserla jako
obiekt intencjonalny. Należy jednak pamiętać, że termin  obiekt intencjonalny jest
rozumiany przez Husserla niezwykle szeroko  po prostu jako to, na co skierowuje się
dowolny akt psychiczny, bez względu na to, czy ów akt psychiczny polega na percypowianiu
pewnej rzeczy czy też na wyobrażaniu sobie rzeczy. Obiektem intencjonalnym jest również
fizyczny kształt wyrażenia. Mamy zatem dwa obiekty intencjonalne, na który skierowany jest
akt intencji znaczeniowej: fizyczny kształt wyrażenia i oznaczany przez to wyrażenie
przedmiot. Tak rozumiany akt intencji znaczeniowej, a właściwie jedność dwóch aktów,
konstytuuje relację oznaczania, czyli relację odniesienia przedmiotowego. Na akt ten składają
się bowiem akt przedstawienia przedmiotowego wraz aktem przeżycia kształtu fizycznego
wyrażenia, które tworzą tzw. j e d n o ś ć f e n o m e n o l o g i c z n ą. Idea jedności aktów
psychicznych pojawiła się już u Brentano. Ajdukiewicz również przyjął, że akt przeżycia
kształtu fizycznego wyrażenia tworzy jedność z pewną myślą, która związana jest ściśle ze
znaczeniem tego wyrażenia. Jednak Ajdukiewicz rozumiał jedność fenomenologiczną aktów
psychicznych inaczej niż Husserl. Twierdził on mianowicie, że używając wyrażenia
językowego mamy do czynienia z j e d n y m aktem, który może być o p i s a n y na dwa
sposoby, jako przeżycie fizycznego kształtu wyrażenia i pomyślenie sobie czegoś84.
Husserlowska definicja znaczenia
W teorii znaczenia Husserla podstawowa jednostką znaczenia jest wyraz, a dokładniej nazwa
jednostkowa. Różni to jego teorię znaczenia zarówno od teorii Fregego, jak również od teorii
znaczenia Ajdukiewicza, w których podstawą jednostką znaczenia było zdanie. Poszczególne
nazwy jednostkowe posiadają, niezależne od zdań, w których występują, z n a c z e n i a
n o m i n a l n e. Znaczenia nazw jednostkowych rozumiane są jako uniwersalia, gatunki lub
species i są egzemplifikowane przez momenty aktów przedstawienia przedmiotowego,
właściwego dla danej nazwy. Egzemplifikowanie jest, o czym już była mowa, relacją między
indywiduum a gatunkiem, np. poszczególni ludzie lub wyobrażenia poszczególnych ludzi
egzemplifikują gatunek  człowiek . W takim samym sensie momenty aktów przedstawienie
przedmiotowego właściwego dla danej nazwy, egzemplifikują znaczenie owej nazwy. To, że
moment skierowania się aktu na obiekt intencjonalny egzemplifikuje znaczenie danej nazwy
zapewnione jest przez to, że akt przedstawienia przedmiotowego tworzy jedność z aktem
przeżycia fizycznego kształtu wyrażenia.
Jak pamiętamy Husserl zalicza do aktów przedstawienia przedmiotowego akty
wyobrażenia sobie przedmiotu oznaczanego przez daną nazwę lub akty percypowania
przedmiotu oznaczanego przez ową nazwę. Ów wyobrażany sobie lub percypowany
przedmiot stanowi zawartość intencjonalną owych aktów. Moment, o który chodzi, to ta część
aktu intencji znaczeniowej, czyli w tym przypadku przedstawienia przedmiotowego, która
skierowuje ów akt na przedmiot intencjonalny. Innymi słowy jest to coś, co można w akcie
wyróżnić (stanowi zatem jego część), co sprawia, że akt ten skierowuje się na pewien
przedmiot. Ów moment stanowi podstawowy, dalej nieredukowalny element, który da się w
akcie przedstawienia przedmiotowego myślowo wyróżnić.
Moment aktu przedstawienia przedmiotowego nie jest jednak znaczeniem wyrazu. Akt
przedstawienia przedmiotowego jest bowiem pewnym zdarzeniem psychicznym, które
towarzyszy przeżyciu fizycznego kształtu nazwy. Fizyczny kształt nazwy nie może być
bowiem utożsamiany z nazwą. Nazwa jest to bowiem pewien obiekt idealny, który jest
egzemplifikowany przez poszczególne kształty fizyczne, tj. dz
więki (wypowiedzenia) lub
napisy. Rozróżnienie to odpowiada klasycznemu na gruncie semiotyki rozróżnieniu na z n a k
o k a z i z n a k t y p. W związku z tym rozróżnieniem pojawia się kolejny problem
dotyczący znaczenia: czy nośnikiem znaczenia jest znak okaz, czy też znak typ. Husserl
jednoznacznie uznaje za nośnik znaczenia znak typ.
84
Jak łatwo zauważyć taka interpretacja jedności fenomenologicznej jest ściśle związana z poglądami
konwencjonalistycznymi Ajdukiewicza.
Za odniesienia zdań Husserl uznał, w odróżnieniu od Fregego, nie wartości logiczne,
lecz stany rzeczy85. Zatem zdania oznajmujące posiadają znaczenia propozycjonalne, które są
egzeplifikowane przez momenty aktu przedstawienia przedmiotowego, czyli wyobrażenia
sobie stanu rzeczy lub percypowania stanu rzeczy. Zdanie o z n a c z a pewien stan rzeczy
oraz w y r a ż a pewien sens (znaczenie).
Warto w tym miejscu wspomnieć, że Ajdukiewicz oparł swą teorię o znaczenia zdań.
Zatem akt psychiczny ożywiający znak był to akt skierowany na zdanie, akt nadający
znaczenie zdaniu. Słowa zaś posiadają znaczenia jedynie z racji bycia częściami zdań. Zatem
akt psychiczny ożywiający pewien kształt fizyczny jako zdanie polegał, wedle Ajdukiewicza,
na przeżyciu kształtu fizycznego zdania i jakimś pomyśleniu sobie tego zdania. W dalszej
części będę starał się uzasadnić, że owo pomyślenie sobie tego zdania, czy, jak mówi
Ajdukiewicz uwierzenie w zdanie jest skierowane nie na stan rzeczy, czy to rzeczywisty, czy
to wyobrażony, lecz na samo zdanie jako należące do pewnego języka.
Uwaga ta prowadzi nas do poruszanego już w rozdziale o Fregem problemu związku
między znaczeniem a odniesieniem. Dla Husserla wyrażenie posiada odniesienie, czyli jest
nazwą obiektu lub, w przypadku zdań, stanu rzeczy, jedynie dzięki temu, że posiada
znaczenie. Obiektu nie należy jednak utożsamiać z czymś, co istnieje niezależnie od
poznającego podmiotu. Na tym polega kolejna różnica między Fregem a Husserlem. Frege
stał bowiem wyraz
nie na stanowisku monizmu egzystencjalnego i uważał, że rzeczy mogą
istnieć jedynie w sposób realny i niezależny od poznającego podmiotu. Z tego powodu Frege
uważał, że pewne wyrażenia mogą nie mieć odniesienia, lecz mogą mieć sens. Tak było w
przypadku nazw postaci fikcyjnych lub mitologicznych. Z kolei zdania orzekające coś o tych
postaciach miały u Fregego sens, lecz nie miały odniesienia, czyli wartości logicznej. U
Husserla, który stał na stanowisku pluralizmu egzystencjalnego, każde wyrażenie sensowne
miało odniesienie, nawet jeśli to odniesienie nie mogło być przedmiotem percepcji, lecz
wyobrażenia. Husserl nie charakteryzuje w  Badaniach logicznych statusu obiektu
intencjonalnego. Przestrzega natomiast przed dwoma błędnymi koncepcjami związanymi z
tym pojęciem. Obiekt intencjonalny nie jest ani częścią aktu psychicznego, ani  odbiciem ,
 cieniem lub  reprezentacją czegoś, co istnieje realnie.
Na zakończenie tego paragrafu podsumujmy dotychczasowe ustalenia w postaci
schematu, wzorowanego na schemacie podanym w monografii Davida Bella Husserl86.
85
Nie będę w tym miejscu analizował tego pojęcia, poprzestając na jego intuicyjnym rozumieniu.
86
Zob. Bell 1990.
Schemat ten odzwierciedla wzajemne zależności między znaczeniem, odniesieniem, aktem
intencji znaczeniowej, wyrażeniem okazem i wyrażeniem typem, dla nazw jednostkowych i
zdań. W schemacie wyróżnimy dwa  poziomy : poziom bytów indywidualnych (konkretnych
aktów psychicznych, znaków okazów) i poziom bytów idealnych (znaków typów, gatunków,
species). Byty z poziomy indywiduów egzemplifikują byty z poziomu gatunków. Należy
jednak wyraz
nie zaznaczyć, że w fenomenologii Husserla gatunku nie utożsamia się ze
zbiorem indywiduów, a co za tym idzie, relacji egzemplifikowania nie utożsamia się z relacją
bycia elementem zbioru87.
Znaczenie
Typ (species,
wyraża
gatunek)
wyrażenia
(nazwy
indywiduowe
j lub zadania)
oznacza
___________________________________________________________________________
Moment
Wyrażenie
Obiekt
aktu
okaz (fizyczny
intencjonalny
Skierowany na przedstawie Skierowany na
kształt
dla nazwy
nia
(dot. aktu (dot. aktu
wypowiedzenia
Akt
przeżycia przedmioto przedstawienia jednostkowej
lub pomyślenia
fizycznego wego przedmiotowe
intencji
lub stan
sobie pewnego
kształtu go)
znaczeniowej
rzeczy dla
wyrażenia)
wyrażenia)
(jedność aktu
zdania
przeżycia kształtu
fizycznego znaku i
aktu przedstawienia
przedmiotowego
Teoria znaczenia Husserla jest rezultatem analizy aktu intencji znaczeniowej. Od
analizy tej Husserl doszedł do konstrukcji znaczenia jako bytu idealnego. Teoria znaczenia
Husserla nie wyjaśnia jednak mechanizmu funkcjonowania języka, nie odpowiada bowiem na
pytanie na to, jak możliwa jest komunikacja językowa. W Badaniach logicznych Husserl,
87
Zastrzeżenie to jest konieczne, gdyż współcześnie tak właśnie rozumie się często gatunki.
Byty idealne
(gatunki,
species
)
Byty indywidualne
podobnie jak wcześniej Brentano, przybrał postawę s o l i p s y z m u metodologicznego88.
Pod tym względem koncepcja Fregego wygląda o wiele bardziej obiecująco. W kwestii
znaczenia Frege wprawdzie doszedł do niemal tych samych rezultatów co Husserl, ale jego
punktem wyjścia było skonstatowanie faktu, że ludzie komunikują się za pomocą języka i
przekazują za pomocą języka informacje. Sens Fregego, nawet jeśli uznamy go za byt
idealny, jest  chwytany . Jego obiektywność gwarantuje jednocześnie, przynajmniej w
zamyśle Fregego, jego intersubiektywność. Owa intersubiektywność oparta jest jednak na
założeniu, że wszyscy uczestnicy komunikacji językowej  chwytają te same byty idealne.
Jednak  chwytanie sensu jest również aktem psychicznym, którego Frege żadnej analizie nie
poddał. Akty psychiczne charakteryzują się tym, że każdy z nas ma dostęp do własnych i
tylko do własnych aktów psychicznych. W rezultacie solipsyzm stanowi zagrożenie również
dla teorii sensu Fregego. Być może zatem droga, którą podążyli Husserl i Frege (przy
założeniu platońskiej interpretacji teorii sensu), nie pozwala na wyjaśnienie fenomenu
komunikacji językowej. W przypadku komunikacji językowej, którą można metaforycznie
określić jako komunikowanie znaczeń, istotną rolę pełnią bowiem
i n t e r s u b i e k t y w n i e d o s t ę p n e ś w i a d e c t w a. Świadectwa te mogą być
jedynie przedmiotem percepcji, nie zaś wyobrażenia. Tak rozumiane świadectwa mogą
również posłużyć do reprezentowania znaczeń.
Charakterystyka ontologiczna znaczenia czy reprezentacja?
W tym rozdziale była mowa o wyrażeniach językowych jako o znakach,  ożywianych przez
akty intencji znaczeniowej. Wypowiadane przez kogoś wyrażenie językowe pełni również
rolę oznaki. Oznaka jest to taki stan rzeczy, który pozwala nam domyślać się lub
przypuszczać, że zachodzi inny stan rzeczy. W tym sensie dym jest oznaką ognia,
podwyższona temperatura ciała oznaką choroby, zaś ziewanie - o ile nie jest udawane -
oznaką zmęczenia lub znudzenia. Husserl nazywa relację między oznaką, a oznaczanym
stanem rzeczy, relacją w s k a z y w a n i a. Zatem gdy słyszymy pewną wypowiedz
lub
widzimy pewien napis, domyślamy się lub przypuszczamy, że miał miejsce akt psychiczny
intencji znaczeniowej. Innymi słowy pewien fizyczny kształt może stanowić oznakę, czyli
wskazywać na akt intencji znaczeniowej przezywany przez naszego rozmówcę. Może to
88
Zagrożenie solipsyzmem stanowi bolączkę fenomenologii, z która próbowali się zmierzyć zarówno Husserl,
jak i Ingarden (w analizie przedmiotów intencjonalnych). Należy bowiem zapewnić intersubiektywność
znaczeń, które są w pewien sposób oparte na  prywatnych przeżyciach psychicznych,
dotyczyć również wypowiedzi których nie rozumiemy, np. gdy nie znamy języka. Mimo to,
niekiedy przypuszczamy, że owe fizyczne kształty coś znaczą. Oczywiście nie zawsze mamy
rację  niekiedy ktoś może emitować dz
więki przypominające swym kształtem dz
więki
jakiegoś języka, a my błędnie mniemamy, że wskazują one na jakieś akty intencji
znaczeniowej89. Z drugiej strony nie przypisujemy aktów intencji znaczeniowej nawet
doskonale wyszkolonej gadającej papudze.
Definiując znaczenia jako byty idealne, Husserl faktycznie przeprowadził bardzo
wnikliwą charakterystykę ontologiczną. Charakterystyka dotyczy jednak, o czym już była
mowa, indywidualnego aktu intencji znaczeniowej, akty tej osoby, która ową charakterystykę
przeprowadza. Charakterystyka ta nie pozwala jednak na przypisanie tych samych znaczeń
innym osobom  nie wyjaśnia zatem komunikacji językowej. Nieco wcześniej zwróciłem
uwagę na to, że słowom wypowiadanym przez innych ludzi przypisujemy znaczenia, bez
względu na to czym są owe znaczenia, na podstawie dostępnych świadectw. Owe świadectwa
umożliwiają nam reprezentowanie znaczeń90. Co więcej, w codziennej komunikacji
językowej nie potrzebujemy faktycznie ontologicznej charakterystyki znaczenia. Przypisać
wyrażeniu wypowiedzianemu przez drugiego człowieka jakieś znaczenie nie polega bowiem
na dosłownym przyporządkowaniu mu bytu określonego rodzaju  jest to błąd popełniany
przez obie prototeorie znaczenia  lecz na ustaleniu pewnej relacji synonimiczności między
tym wyrażeniem, a wyrażeniem, które my byśmy wypowiedzieli w tych samych
okolicznościach i wobec tych samych świadectw.
W rozdziale poświęconym Fregemu zwróciłem uwagę na dwa odmienne sposoby
reprezentowania znaczeń. Pierwszy z nich został zasugerowany przez Fregego, a rozwinięty
przez Davidsona. Polega on, mówiąc z pewnym uproszczeniem, na reprezentowaniu znaczeń
za pomocą warunków prawdziwości zdań. W tym przypadku świadectwem na rzecz
przypisania tych samych znaczeń zdaniom wypowiadanym przez różnych ludzi, tj.
przypisaniem ich tych samych warunków prawdziwości, jest skonfrontowanie tych zdań z
rzeczywistością. Owo konfrontowanie zdań wypowiadanych przez drugą osobą z
rzeczywistością Davidson nazywa i n t e r p r e t a c j ą. Drugi sposób łączony jest zazwyczaj
z w prowadzonym przez Wittgensteina pojęciem użycia wyrażenia. Znaczenia wyrażeń
reprezentowane są przez pewne  cechy i okoliczności ich użycia, które stanowią świadectwa
89
Wyobraz
my sobie osobę pochodzenia chińskiego, która nie zna tego języka, lecz dla żartów imituje
charakterystyczne dla tego języka dz
więki lub rysuje coś, co przypomina ideogramy, których faktycznie nie zna.
na rzecz przypisania znaczeń wyrazeniem. Tą właśnie drogą podążył Ajdukiewicz, który
wprawdzie znał i cenił Badania logiczne Husserla, ale odrzucił proponowana przez Husserla
ontologiczną charakterystykę znaczenia. Wprawdzie Ajdukiewicz utrzymywał za Husserlem,
że znak ożywiany jest przez akt psychiczny, ale faktycznie swą teorię oparł na
reprezentowaniu znaczeń wyrażeń w oparciu o pewne cechy i okoliczności użycia.
Jak pamiętamy Husserl stał na stanowisku pluralizmu ontologicznego. Przedmiotem
aktów psychicznych są bowiem nie tylko przedmioty  materialne , ale również wyobrażenia i
przedmioty fikcyjne. Jest to, z punktu widzenia filozofii języka sytuacja niedogodna, gdyż
wymaga przyjęcia pewnych założeń ontologicznych dotyczących odniesienia wyrażeń. W
kwestii odniesienia wyrażeń Ajdukiewicz poszedł drogą wyznaczona przez rozwijający się w
okresie międzywojennym neopozytywizm, szczególnie w tzw. Kole Wiedeńskim. Zgodnie z
panująca tendencją nie używa terminów  odniesienie ,  przedmiot91 lub  stan  rzeczy , lecz
mówi od danych doświadczenia, nawiązując tym samym do tradycji empiryzmu angielskiego.
90
Owe świadectwa nie muszą być bezpośrednio dostępne w momencie, gdy słyszymy dane wypowiedzenie.
Wypowiedzenie zdania  Pada deszcz rozumiemy nawet wtedy, gdy deszcz nie pada. Jest to możliwe dzięki
temu, że ze świadectwem  padającym deszczem  mieliśmy wielokrotnie do czynienia w przeszłości.
91
Oczywiście niekiedy pojawia się u niego ten termin, ale należy to traktować jako pewien skrót myślowy.