WYKA
AD DRUGI
zaproszona przez pewne kolegium w Pittsburghu, by wykładać o
fenomenologii, w szczególności zaś o Husserlu. Gdy bowiem mówi się
w Ameryce o fenomenologii, ma się na myśli Heideggera. a zatem
R. Ingarden,
egzystencjalizm. Husserl zaś jest prawie nieznany  jak również
Wstęp do fenomenologii Husserla.
podstawowe zagadnienia filozoficzne, które doprowadziły go do
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo
(15 wrzesień  17 listopad 1967), filozofii. Prawie ta sama sytuacja panuje we Francji. Przez
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,
fenomenologie rozumiano tam zaraz po wojnie tylko Jean-Paul Sartre'a
s. 30-55.
i Merleau-Ponty'ego. O tym, że wcześniej istniała we Francji
fenomenologia, prawie już zapomniano. A przecież od zakończenia
pierwszej wojny światowej działali tam dwaj bezpośredni uczniowie
Husserla: Alexander Koyré i Jean Kering. Koyré podjÄ…Å‚ i opublikowaÅ‚
WYKA
AD DRUGI
szereg prac z zakresu historii filozofii, póz
niej zaÅ› z zakresu historii
22 września 1967
nauk przyrodniczych. W latach trzydziestych wydawał poważne
czasopismo filozoficzne ,,Recherches philosophiques . Wychodziło
Zanim zajmiemy się bezpośrednio niektórymi zagadnieniami me-
ono przez szereg lat i grupowało wielu filozofów zbliżonych wówczas
rytorycznymi, pragnę jeszcze podać pewne informacje o pierwszym
do fenomenologii; m.in. J. P. Sartre ogłosił tam również artykuł o
okresie fenomenologii, mianowicie o tym, kiedy rozwijał się krąg
Husserlowskiej teorii Ja transcendentalnego1. Po drugiej wojnie
związany z Husserlem w Getyndze, zaś nieco póz
niej również w Mo-
światowej jednak.teren opanowany został przez Sartre'a, Merleau-
nachium. Chcę to uczynić, gdyż znajomość owych lat, jak również
Ponty'ego i Jean Wahla.
ówczesnej literatury fenomenologicznej, jest dziś na ogól dość ogra-
W Niemczech, poczÄ…wszy od lat trzydziestych, filozofia Heideg-
niczona. Wydaje się jakby cały ten okres, który nazywam okresem
:
gera i jego uczniów wyparła zupełnie Husserla i innych fenomeno-
,,rdzennej (originell) fenomenologii Husserla, zniknÄ…Å‚ do pewnego
logów z jego kręgu tak, że stali się tam oni właściwie nieznani. Dzięki
stopnia ze świadomości współczesnej. Mały przykład: gdy byłem w
opublikowaniu po wojnie 11 tomów spuścizny Husserla, zaczyna się
zimie 1959 roku w Stanach Zjednoczonych, działało tam bardzo
wprawdzie renesans jego filozofii, nie dzieje siÄ™ to jednak tak, jak
niewielu fenomenologów. W Nowym Yorku pracowali np. Dorion
można by oczekiwać. Powstaje nauka o fenomenologii, natomiast nie
Cairns. Dietrich von Hildebrand, Aron Gurwitsch. Alfred Schutz już
sięga się do Husserla po to, aby stworzyć żywą filozofię w jego duchu.
nie żył. Panował natomiast neopozytywizm, tzw. logical positivism.
Osobiście sądzę, że Husserl w sposób radykalny przerósł wszystkich
Mniej więcej dwa lata temu napisał mi ktoś, że sytuacja filozofii w
swoich następców, i że powaga i precyzja naukowa analiz
USA bardzo się zmieniła, że na wielu uniwersytetach kwitnie tam
fenomenologicznych zarówno jego własnych, jak i pierwszej generacji
fenomenologia. To było wszystko, czego się wówczas dowiedziałem 
fenomenologów, stoi o tyle wyżej od całej twórczości Heideggera i
i ucieszyłem się tym. Przed rokiem, po wizycie w Oslo, udałem się do
Paryża. Przyjechała tam wówczas, po drodze do Hannoveru na kongres
1
J. P. Sartre. La transcendance de l ego. Esquisse d'une description
poświecony Leibnizowi, moja dawna uczennica z Krakowa, pani
phenomenologique,  Recherches philosophiques , 1936. Przedruk w formie książki,
Tymieniecka-Houthakker. Opowiedziała mi ona, że została specjalnie opatrzony wstępem, uwagami i tekstami uzupełniającymi przez Sylvie le Bon, Paris
1972.
1
WYKA
AD DRUGI
jego następców, że osiągnięcia naukowe Husserla, jego przyjaciół i prowadzeniu seminarium i znacznie bardziej konkretny w
uczniów nie powinny pójść w zapomnienie. bezpośredniej rozmowie niż sam Husserl. Husserl był dla nas stale zbyt
Chciałbym zatem dostarczyć pewnych informacji o getyngeńskim mądry, zbyt trudny; gdy zadano mu jakieś pytanie, odpowiadał
kręgu fenomenologów oraz o fenomenologii ,,monachijskiej . rozważaniem, które zaczynało się niejako trzy kilometry wcześniej, aby
Początki fenomenologii w Monachium są dość osobliwe. Na po- dopiero na tej drodze dojść do postawionego pytania i rozwinąć je w
czątku wieku prowadził tam świetna działalność Theodor Lipps. Po- zespole związanych z nim zagadnień. Reinach natomiast odpowiadał
wstał też krąg jego uczniów i wszystko zdawało się wskazywać na to, krótko i posiadał na każde pytanie natychmiast gotową odpowiedz
,
że będzie tam działać silna szkoła Lippsa. Jednocześnie jednak opatrzoną często trafnym przykładem. Posiadał wskutek tego znaczny
pracował również w Monachium Alexander Pfander, który nie bez wpływ i uczniowie niezmiernie go żałowali, gdy poległ w Belgii, w
przyczyny nadał swej książce, wydanej w roku 1900, tytuł Fenome- zupełnie młodym wieku, w roku 1917.
nologia woli. Kilka lat póz
niej przeniósł się do Monachium Max Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912, grupa filozofów ota-
Scheler  i wkrótce zaczął studiować Badania logiczne Husserla i czająca Husserla była już wcale liczna i żywa. Często chodzili oni na.
omawiać je z grupą młodych przyjaciół. W ten sposób tworzyło się tam wspólne spacery lub jadali wspólnie, prowadząc żywe dyskusje o
stopniowo Towarzystwo Filozoficzne, którego członkami zostali, zagadnieniach fenomenologicznych. Również tu istniało już Towa-
oprócz dotychczas wymienionych, Moritz Geiger, Johannes Daubert, rzystwo Filozoficzne, na którego posiedzeniach omawiany był przez
Adolf Reinach, póz
niej zaś Dietrich von Hildebrand. Pewnego dnia cały rok jeden obrany temat. Fenomenologia była dla tych młodych
Daubert pojechał do Getyngi, poszedł na wykład Husserla i zaczął z ludzi czymś więcej niż duchową atmosferą; była pewnego rodzaju
nim rozmowę filozoficzną. Był to początek bezpośrednich kontaktów wspólną formą życia.
Husserla z  monachijczykami . Po pewnym czasie Husserl odwiedził Trzeba teraz powiedzieć coś o tych ludziach i ich pracach. Zacznę
Monachium i stosunki zaczęły się zacieśniać i ożywiać. może od grupy monachijskiej, która wprawdzie powstała póz
niej, ale
Johannes Daubert był osobliwą postacią. Zdaniem wszystkich posiadała swoje własne  różne od Husserlowskiego  oblicze.
moich przyjaciół monachijskich, którzy mi o nim opowiadali, był on Istniały również w jej obrębie rozmaite odcienie, wszystko to jednak
tam najmądrzejszym filozofem. Nigdy jednak nie napisał ani słowa  i razem było fenomenologią.
dziś nikt nie może stwierdzić, co wiedział i co zrobił w filozofii Najstarszym monachijczykiem był Alexander Pfander: po Fe-
Daubert. W pewnym jednak sensie był on centralną postacią grupy nomenologii woli ukazało się w roku 1904 jego Wprowadzenie do
monachijskiej. psychologii3  podręcznik, ale oparty już wyraz
nie o metodÄ™ opisowÄ….
W roku 1911 ukazała się księga pamiątkowa ku czci Theodora Następnie, we wspomnianej księdze pamiątkowej ofiarowanej
Lippsa pod tytułem Monachijskie rozprawy filozoficzne2; repre- Lippsowi, ukazała się mała, ale szczególnie ważna praca: Motyw i
zentowani są tam Reinach, Pfander, Geiger i inni  całe monachijskie motywacja4. Motyw i motywacja  to pojęcia psychologii opisowej,
Towarzystwo Filozoficzne. W tym czasie byli oni już wszyscy które również u Husserla zajmują miejsce pojęcia przyczyny. Następna
fenomenologami, Adolf Reinach zaś wkrótce habilitował się w Ge-
3
tyndze i nastÄ™pnie rozwinÄ…Å‚ tam nader żywÄ… dziaÅ‚alność nauczycielskÄ…. Alexander Pfander, Einführung in die Psychologie, Leipzig 1904. Wyd. drugie
1920.
Był zresztą znakomitym nauczycielem, znacznie bardziej uzdolniony w
4
Alexander Pfander, Motiv und Motivation, w: Münchener philosophische
2
Münchener philosophische Abhandlungen, Leipzig 1911. Abhandlungen, 1911.
2
WYKA
AD DRUGI
praca psychologiczna, wydana w tomie I  Rocznika Husserla, to Drugim filozofem działającym w Monachium był Moritz Geiger.
Psychologia usposobień. Póz
niej interesował się Pfander również Był nieco młodszy od Pfandera i znany jest przede wszystkim z prac
charakterologią i przez szereg lat wydawał  Jahrbuch fur estetycznych, wśród których wymienić należy szereg prac na temat
Charakterologie , w którym ogłosił swoje podstawy charakterologii. W wczucia, Fenomenologię rozkoszy estetycznej (op. cit.) oraz Drogi do
roku 1921 ukazała się jego Logika5. Nie jest to logika estetyki.7 Uprawia on estetykę fenomenologiczną zorientowaną
psychologistyczna, również jednak nie jest matematyczna ani w subiektywnie. Rzecz szczególna, że prócz tego zajmował się Geiger
jakikolwiek sposób algebraiczna. Jest poniekąd analityczno-opisowa i zupełnie inną problematyką; napisał np. Systematyczną aksjomatykę
stara się opisać twory logiczne (pojęcia, zdania, wnioskowania) w ich geometrii euklidesowej.8 Przeczytałem tę książkę z wielkim zainte-
strukturze i funkcji logicznej. Można by powiedzieć, że jest to przede resowaniem i jego ujęcie istoty i roli aksjomatów w systemie de-
wszystkim metodologiczny opis przedmiotów logicznych. W niektó- dukcyjnym było dla mnie, po zapoznaniu się w Getyndze z aksjo-
rych miejscach praca nie jest wolna od pewnych motywów psycho- matyką Hilberta, szczególnie interesujące i sympatyczne. Nie jestem
logicznych. Mowa jest np. o  myślach  i nie bardzo wiadomo, o co jednak powołany do oceny tej książki.
chodzi. Trudno rozstrzygnąć, czy są to pewne wytwory, twory logiczne Znacznie przewyższał zdolnościami innych członków grupy mo-
 czy też jakieś operacje świadomościowe. Logika Pfandera nie jest nachijskiej Max Scheler, który żył i działał w Monachium przez
też napisana dość ściśle, można jej postawić szereg zarzutów. Mimo to wiele lat. Jego dorobek filozoficzny jest tak duży i ważny, że na
stanowi ona ważny postęp w stosunku do sposobu, w jaki logika tego przedstawienie jego poglądów i ocenę jego roli trzeba by poświęcić
rodzaju była uprawiana, i przynosi cenne wyjaśnienia niektórych cały semestr. Przez wiele lat był on docentem prywatnym, w gruncie
tworów i funkcji logicznych. Póz
niej Pfander powraca do psychologii rzeczy  prywatnym uczonym , i żył w bardzo trudnych warunkach.
uprawianej fenomenologicznie i w latach trzydziestych ogłasza pracę Dopiero ostatnie dziesięciolecie przed swą przedwczesną śmiercią
pt. Dusza człowieka6. Wszystkie te szczegóły ważne są dla spędził jako profesor w Kolonu, gdzie mógł rozwinąć normalną
charakterystyki zarówno Pfandera, jak i całej grupy. Pfander nie był działalność akademicką. Ostatnie 15 lat życia Schelera wypełniła
może najzdolniejszy wśród nich  najzdolniejszy był na pewno Max niezmiernie bogata działalność pisarska na polu filozofii. Położył on
Scheler  wywarł jednak największy wpływ na środowisko i wielkie zasługi jako pionier nowego podejścia do zagadnień etycznych
podkreślał ciągle zagadnienia psychologiczne. Nie była to jednak, jak i jako twórca nowoczesnej antropologii filozoficznej. Jego badania
widzimy,  psychologia bez duszy , jak w wieku XIX, lecz właśnie etyczne rozwinął dalej Nicolai Hartmann. Z prowadzonych przez
psychologia uznająca dusze ludzką. Położenie nacisku na zagadnienia kilka lat wykładów antropologii filozoficznej Schelera pozostała tylko
psychologiczne było charakterystyczne dla całej grupy. Husserl rozprawa O sytuacji człowieka w kosmosie9, same wykłady, mimo
zarzucał potem monachijczykom często, że nie dotarli do pierwotnych oczekiwań, nie zostały dotąd ogłoszone. Chciałbym
autentycznych zagadnień filozoficznych fenomenologii teraz powiedzieć kilka słów o tych z getyngeńskich uczniów Husserla,
 transcendentalnej .
7
Moritz Geiger, Zugange zur Ästhetik, Leipzig 1928.
5 8
Moritz Geiger, Systematische Axiomatik der Euklidischen Geometrie,
Alexander Pfander, Logik,  Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische
Forschung , Bd IV: 1921. Augsburg 1924.
6 9
Alexander Pfander, Die Seele des Menschen; Versuch einer verstehenden Max Scheler, Die Stellung des Menschen im Kosmos,  Der Leuchter
Psychologie, Halle 1933. (Darmstadt) VIII: 1927. Wyd. książkowe: Darmstadt 1928. Wyd. 5, München 1949.
3
WYKA
AD DRUGI
którzy się u niego doktoryzowali. Należy do nich przede wszystkim bardzo osobliwa książka: Wplątani w historie12.  Historie  to różne
Wilhelm Schapp. W dedykacji swej pracy doktorskiej, Przyczynki do procesy, w których żyjemy i w których bierzemy udział, a więc
fenomenologii spostrzeżenia10, Schapp pisze, iż nie wie, kto właściwie historie, które docierają do nas z różnych stron,  historie naszych
jest jej autorem, on sam czy też Husserl. Książka bowiem powstała z krewnych i przyjaciół, różnych grup społecznych, do których należymy
rozmów z Husserlem; nie umiał więc oddzielić tego, co pochodziło od i którym się przeciwstawiamy, historie społeczne i polityczne, zmiany i
niego, co zaś od Husserla. W każdym razie  stwierdza  nie napisał prądy kulturalne itd. I oto żyjemy wplątani w tę lub ową  historię i w
nic, czego by sam nie zobaczył. Mówię o tym dlatego, że z książki tej jakiś sposób ją przekształcamy. Książka skierowana jest w tym sensie
można się dowiedzieć o pewnych elementach Husserlowskich przeciwko stanowisku Husserla, że Schapp chciałby zrezygnować z
poglądów na temat spostrzeżenia, które nie znalazły się w publikacjach jego koncepcji istoty; wszystko bowiem zmienia się w historii,
Husserla. W Ideach analiza zewnętrznego, transcendentnego również my pod naciskiem historii, w które jesteśmy ,,wplątani ,
spostrzeżenia gra rolę rozważań wstępnych, służących wprowadzeniu i ustawicznie się zmieniamy. Nie ma w nas nic trwałego, żadnej
ukazaniu roli fenomenologicznej redukcji transcendentalnej. stałej istoty, o której można by, lub trzeba by, postulować naukę
Wprowadza to do analizy spostrzegania nowe punkty widzenia oraz aprioryczną jako naukę najwyższą. Jest to teza dyskusyjna, książka
pewne modyfikacje, które jeszcze nie pojawiają się na poziomie jednak jest bardzo interesująca. Pozostaje ona, oczywiście, pod
rozważań Schappa; u Schappa nacisk spoczywa na tym, co w wpływem Diltheya i innych heglistów, może również Heideggera 
spostrzeżeniu rzeczy jest bezpośrednio, naocznie dane. Po raz pierwszy ale jest bardzo oryginalna i żywo napisana. Póz
niej napisał Schapp
zostało tam wykazane, że nie są to wyłącznie tzw. jakości ,,zmysłowe jeszcze inną książkę, Filozofię historii13, ale nie stoi już ona na tym
(barwa, jakości dz
więkowe, jakości dotykowe), lecz również samym pozornie, jest to już pewien system.
materiałowe określenia rzeczy; że np. w spostrzeżeniu wzrokowym Istnieje także druga rozprawa, która wyszła z kręgu
dane są również naocznie jakości niewzrokowe, jak np. gładkość, getyngeńskiego i ukazała się również około roku 1910 i uchodzi za
elastyczność itp.; że zatem nie istnieje w gruncie rzeczy spostrzeżenie pracę psychologiczną. Jest to praca doktorska Heinricha Hofmanna
czysto wzrokowe. Natomiast o danych wrażeniowych, odcieniach Badania nad pojęciem wrażenia14. Punktem wyjścia jest pojęcie
(wyglądach), które grają póz
niej tak ważną rolę w Ideach Husserla, nie wrażenia, wówczas bardzo rozpowszechnione wśród psychologów o
ma w książce Schappa w ogóle mowy. nastawieniu przyrodniczym. Hofmann związany był z Georgiem
To ujÄ™cie spostrzeżenia żywe byÅ‚o wÅ›ród uczniów Husserla mniej Eliasem Müllerem, ówczesnym profesorem i kierownikiem instytutu
więcej do czasu ukazania się Idei. Może to było m.in. przyczyną pew- psychologicznego w Getyndze, bardzo poważnym uczonym,
nego zaskoczenia, jakie wywołały wśród uczniów Idee. nastawionym w swej psychologii przyrodniczo. Hofmann niewątpliwie
Schapp nie byÅ‚ z zawodu naukowcem; [obok filozoficznego] miaÅ‚ wiele siÄ™ od niego nauczyÅ‚. Psychologia Müllera byÅ‚a klasycznÄ…,
wykształcenie prawnicze i był czynny jako adwokat. Po studiach w eksperymentalną psychologią elementów;  wrażenia różnych
Getyndze opublikował stosunkowo mało, m.in. książkę Nowa nauka o rodzajów stanowiły podstawowy temat prac instytutu. Hofmann
prawie.11 Dopiero w ostatnich prawie latach jego życia ukazała się
12
Wilhelm Schapp, In Geschichten verstrickt, Hamburg 1953.
10 13
Wilhelm Schapp, Beiträge zur Phänomenologie der Wahrnehmung, Halle Wilhelm Schapp, Philosophie der Geschichten, Leer 1959.
14
1910. Wyd. 2, Halle 1925.
Heinrich Hofmann, Untersuchungen über den Empfindungsbegriff,
11
Wilhelm Schapp, Die neue Wissenschaft vom Recht, 1930.  Archiv für die Gesamte Psychologie , Bd XXVI: 1913.
4
WYKA
AD DRUGI
był jednak również uczniem Husserla. W swej pracy postawił sobie dotykowym16. Zawiera ona analizy spostrzegania dotykowego i tego, co
zadanie: najpierw odróżnić rozmaite pojęcia wrażeń, aby następnie w nim jest dane. Moim zdaniem jest to piękna fenomeno-logiczna
przedostać się w nurt prowadzący do teorii czy fenomenologii analiza opisowa, która jednak przedstawiona została jako rozważanie
spostrzeżenia zewnętrznego. W przeciwieństwie do Schappa, który nie psychologiczne specjalnego rodzaju. Jest to przykład przyswojenia
uznawał żadnych danych wrażeniowych, przeprowadza Hofmann sobie i rozwinięcia przez wybitnego psychologa metody
piękne analizy sposobów wzrokowego ukazywania się rzeczy, w fenomenologicznego opisu.
szczególności zaś tego, co Husserl nazywa wówczas  wyglądem Bardzo ważną rolę w fenernenologii getyngeńskiej odgrywał
(Ansicht). Książka napisana jest bardzo sugestywnie i zgadza się nie Adolf Reinach. Nie zdążył on ogłosić wielu prac, gdyż w młodym
tylko z tym, co Husserl napisał w Ideach I, lecz wychodzi w opisie poza wieku zginął w pierwszej wojnie światowej. Po wojnie wydano jego
znane wówczas opisy Husserla. Natomiast Hofmann nie zajmuje się Pisma zebrane,17 obejmujące w jednym tomie wszystkie jego publi-
pytaniem o to, co jest  względnie nie jest   efektywną częścią kacje. Wśród nich może najlepiej znana jest rozprawa O ta/c zwanym
spostrzeżenia zewnętrznego, a co Husserl rozważa w Ideach ze sądzie negatywnym (1911). Napisał również polemikę z teorią
specjalnym naciskiem. Praca Hofmanna pozwala wnioskować o tym, co przyczynowości Hume'a. Najważniejsza praca Reinacha nosi tytuł O
wykładał Husserl przed rokiem 1912 o spostrzeżeniu zewnętrznym; apriorycznych podstawach prawa cywilnego i została pierwotnie
mówiąc to nie zamierzam bynajmniej obniżać zasług samego Hof- ogłoszona w pierwszym tomie  Rocznika Husserla w roku 1913. W
manna. ułamkach odtworzono rozprawę o ruchu  z notatek do ostatniego
Przy tym rzecz szczególna: Hofmann-zaprzyjaz
niony był z ów- seminarium, jakie prowadził w roku 1913/14 i częściowo z protokołów
czesnym docentem psychologii w Instytucie getyngeńskim, uczniem G. tego seminarium. Pozostaje ona w związku z paradoksami Zenona i jest
E. Müllera, Davidem Katzem. Katz pisaÅ‚ w tym samym czasie co próba ich przezwyciężenia. ByÅ‚o to może najpiÄ™kniejsze seminarium, w
Hofmann książkę opartą na badaniach eksperymentalnych, która jakim w swym życiu brałem udział. Niestety, wybuch wojny
póz
niej ukazała się pod tytułem Sposoby pojawiania się barw.15 Obaj uniemożliwił dokończenie tych badań.
autorzy doszli do tych samych zagadnień i umówili się, że nie będą o Najwybitniejszą uczennicą Husserla była Hedwig Martius, póz
niej
nich rozmawiać. Mimo to, okazało się w rezultacie, że książka Katza Conrad-Martius. Doktoryzowała się ona u Husserla na wiosnę 1912
zawiera szereg wyników eksperymentalnych zgodnych z tym, co roku. Przebywała póz
niej przeważnie w Monachium, pisząc tam
napisał Hofmann w swojej rozprawie o  wrażeniach . David Katz był swoje książki. Po drugiej wojnie światowej wykładała kilka lat na
psychologiem eksperymentalnym, pozostawał jednak, oczywiście, pod Uniwersytecie Monachijskim, Jej praca doktorska dotyczyła
wpływem atmosfery Husserla. Do pewnych zagadnień podchodzi on epistemologicznych podstaw pozytywizmu (1912). Następna rozprawa,
fenomenologicznie, jednak w omawianej książce nie widać tego skierowana w gruncie rzeczy przeciw Husserlowi, nosi tytuł Z
wyraz
nie; zaznacza się to dopiero w póz
niejszej jego pracy o świecie antologii i nauki o pojawianiu się realnego świata zewnętrznego.18
Zasadnicza część tej pracy jest szczegółową analizą podłoża zmysło-
15 16
David Katz, Die Erscheinungsweisen der Farben und ihre Beeinflussung David Katz, Der Aufbau der Tastwelt, Leipzig 1925.
17
durch die individualle Erfahrung,  Zeitschrift für Psychologie , Ergänzungsband VI - Adolf Reinach, Gesammelte Schriften, Halle 1921.
18
VII, 1911. Wydana póz
niej pod tytułem Der Aufbau der Farbwelt, 1930. Skrócony
Hedwig Conrad-Martius, Zur Ontologie und Erscheinungslehre der
przekÅ‚ad angielski: The World of Colour, London 1935. realen Außenwelt, ,,Jahrbuch... III; 1916.
5
WYKA
AD DRUGI
wego spostrzeżenia zewnÄ™trznego. Autorka podejmuje próbÄ™ opisu książek z tego zakresu, np. Filozofia Jakuba Böhme, Descartes i
mnogości danych wrażeniowych na terenie różnych zmysłów; wszystko scholastyka, Trzy wykłady o Kartezjuszu.21 Następnie zwrócił się ku
to czynione jest z zamiarem uzasadnienia pewnego rodzaju reali- historii nowożytnego przyrodoznawstwa, od Kopernika i Galileusza
stycznego ujęcia świata. Conrad-Martius nie towarzyszyła Husserlowi zaczynając, i stał się [z czasem] wybitnym historykiem nauk
w jego przejściu do transcendentalnego idealizmu. Widać to przyrodniczych, bardzo cenionym we Francji i Stanach Zjednoczonych.
najwyraz
niej z rozdziału wstępnego omawianej rozprawy, w którym Fenomenologia pozwoliła mu zrozumieć tendencje nowożytnego
ukazany jest fenomen autonomii bytowej świata realnego. Dalsze przyrodoznawstwa, których nie dostrzegła philosophy of science.
rozdziały jednak poświęcone są analizie prezentacji  wrażeniowej i Jean Hering, póz
niej profesor teologii w Strassburgu, był jednym z
 zjawiskowej (Empfindungs und Erscheinungsgegebenheit) w do- najbliższych uczniów i przyjaciół Husserla jeszcze z czasów
świadczeniu zmysłowym. Jest to jedna z najważniejszych prac getyngeńskich. Rozpoczął u niego pracę doktorską na temat a priori w
fenomenologicznych dotyczących tej problematyki, napisana z filozofii Hermanna Lotzego, pierwsza wojna światowa przerwała
niezwykłym talentem żywego, naocznego ukazywania konkretnych jednak jego studia. Jako Alzatczyk, stał się po roku 1918 obywatelem
zjawisk. Do tematu charakteru bytowego świata powraca autorka w francuskim i skończył studia we Francji; pisał następnie tylko po
następnej swej ważnej rozprawie, w Ontologii realności.19 To jest francusku. Jednak część jego pracy o Lotzem ukazała się pod tytułem
właściwie pierwsza praca fenomenologiczna poświęcona analizom Uwagi o istocie, jakości idealnej i idei22 w czwartym tomie  Rocznika
egzystencjalnym; odsłania ona z wielką przenikliwością pewne w roku 1921. Jest to artykuł o objętości około czterdziestu stron, jednak
pierwotne momenty bytowe i inne podstawowe, ontologiczne szczególnie godny uwagi jako pierwszy krok ku dalszemu opracowaniu
stany rzeczy. Niestety, obie te prace nie zostały zakończone, a pani pojęcia istoty, wychodzący poza to, co w tej sprawie zrobił Husserl. Jak
Conrad-Martius zajęła się póz
niej innymi zagadnieniami z dziedziny już wspomniałem, w Badaniach logicznych Husserl broni species jako
filozofii przyrody i metafizyki. Jej póz
niejsze dzieła, liczne i przedmiotów szczególnego rodzaju; nie opracował on jednak pojęcia
niewątpliwie ważne, wychodzą już poza problematykę species (jak również pojęcia  ideacji jako aktu, w którym species są
charakterystyczną dla Husserla i fenomenologii getyngeńskiej i nie ujmowane). W Ideach wprowadza autor termin  istota (Wesen) oraz
możemy ich tu omawiać. Jeszcze poniekąd do wczesnego okresu  równolegle  termin  zobaczenie istoty (Wesenserschauung); nie
fenomenologii należy artykuł Conrad--Martius o czasie.20 wypracował jednak bliżej pojęcia tego, czym jest istota czegoś. W
Było oczywiście również wielu innych, spośród których mogę czasie czytania Idei w roku 1913 wszyscy odczuliśmy dotkliwie
wymienić tylko niektórych: Alexander Koyre, Rosjanin z Odessy  po niedojrzałość zawartej w tym dziele nauki o istocie. Było zatem rzeczą
pierwszej wojnie osiedlił się w Paryżu. Zaczął on studia filozoficzne u naturalną, że Jean Hering, zająwszy się zagadnieniem a priori u
Husserla, nie doktoryzował się jednak u niego i ukończył studia dopiero Lotzego, starał się. najpierw sprecyzować nieco teorię istoty.
we Francji. Interesował się pierwotnie problematyką filozofii Nawiązując do niektórych pojęć Arystotelesa odróżnił on  istotę
systematycznej, póz
niej zajął się historią filozofii i napisał szereg pewnego przedmiotu indywidualnego od jakości idealnej (Wesenheit)
19 21
Alexander Koyre, La philosophie de Jacob Boehme, Paris 1929; Descartes
Hedwig Conrad-Martius, Realontologie. Erstes Buch,  Jahrbuch...
VI: 1923. und die Scholastik, Bonn 1923; Trois leçons sur Descartes, le Caire 1938.
20 22
Jean Hering, Bemerkungen über das Wesen, die Wesenheit und die Idee,
Hedwig Conrad-Martius, Die Zeit,  Philosophischer Anzeiger 1927/28, H. 2
s. 143 - 182 oraz H. 4 s. 354 - 90.  Jahrbuch... IV: 1921.
6
WYKA
AD DRUGI
oraz od  idei ; starał się również określić dokładniej istotę czegoś Ja i cudzych przeżyć świadomych posiada dla Husserla podstawowe
indywidualnego. W ten sposób otworzył on drogę dla dalszych znaczenie. Jak wiemy, w IV i V Medytacji zmierza on do tego, by ująć
badań nad problematyką związaną z pojęciem istoty, badań świat jako korelat żyjącej we wzajemnym porozumieniu wielości
realizowanych następnie przez innych. Do nauki Husserla o redukcji podmiotów świadomościowych; do tego zaś konieczne było wy-
fenomenologicznej i do transcendentalnego idealizmu zarówno jaśnienie  wczucia . Również Max Scheler pracował nad tym za-
Hering, jak i Koyre nastawieni byli negatywnie. gadnieniem.24 Temat dysertacji Edith Stein stał zatem w centrum
(Wreszcie pragnę tu jeszcze wspomnieć o Edith Stein. Nie wiem, zainteresowań ówczesnej fenomenologii (był również rozważany przez
czy jest ona znana w Norwegii, po ostatniej wojnie stała się jednak niemieckich estetyków  Theodora Lippsa i Johannesa Volkelta).
bardzo znana w Niemczech i Francji, a także w Ameryce, Stała się Póz
niej Stein napisała również kilka wartościowych prac z zakresu
nieoczekiwanie bardzo sławna, jednak nie wskutek swej działalności filozoficznych podstaw psychologii25. Z czasu jej pobytu w klasztorze
filozoficznej. Pochodzenia żydowskiego, około roku 1920 przeszła na pochodzi ważna książka Byt skończony i byt wieczny,26 która jednak
katolicyzm, następnie w roku 1933 wstąpiła do klasztoru i jako za- stylem rozważania różni się już od fenomenologii getyngeńskiej.
konnica została aresztowana w Holandii i spalona w Oświęcimiu. Zainteresowanie Edith Stein podstawami filozoficznymi psycho-
Ostatnio otwarto jej proces beatyfikacyjny. Była uczennicą Husserla i w logii jest rzeczą bardzo charakterystyczną. Jako pierwsza z fenome-
roku 1916 doktoryzowała się u niego na podstawie rozprawy O nologów posiadała ona wgląd w rękopisy Husserla i musiała się już
zagadnieniu wczucia.23 W jesieni 1916 roku została asystentką Husserla wówczas orientować, jakie znaczenie musiało mieć dla Husserla od-
i pracowała przez kilka lat nad przygotowaniem do druku jego graniczenie psychologii od fenomenologii transcendentalnej. Losy
rękopisów. Tom drugi i trzeci Idei jak również Wykłady z feno- psychologii w filozofii Husserla są zresztą dość osobliwe. Najpierw,
menologii wewnętrznej świadomości czasu wydane zostały w oparciu o jako uczeń Brentana, był on psychologiem opisowym. Potem przestał
jej redakcję. W swej rozprawie doktorskiej Stein zajmuje się nim być, określił jednak swą fenomenologię jako psychologię opisową
zagadnieniem, nad którym pracował również Husserl i które posiada  i to jeszcze w chwili, gdy napisał książkę będącą ostrą krytyką
bardzo duże znaczenie dla jego filozofii; można to wyraz
nie stwierdzić  psychologizmu w logice. Potem przez długi czas zdawało się, że j est
na podstawie lektury Medytacji Kartezjańskich Husserla. Treść tej również zdecydowanym przeciwnikiem samej psychologii. Przez wiele
książki była w zasadniczym zarysie przedmiotem jego wykładów w lat zawsze bronił się twierdząc, że fenomenologia nie ma nic
Paryżu w roku 1929, opublikowana jednak została dopiero w roku wspólnego z psychologią. Psychologia jest nauką wewnątrz-światową
1931. Zagadnienie wczucia włączone jest tam w całokształt proble- (mundan) empiryczną o pewnych szczególnych przedmiotach w
matyki idealizmu transcendentalnego. W Ideach I wydaje się, że po świecie, tj. o ludziach. Fenomenologia zaś nie dotyczy świata, jest
redukcji fenomenologicznej pozostaje jedno tylko czyste Ego,
24
Max Scheler, Zur Phänomenologie und Theorie der Sympathiegefühle und
mianowicie  moje , filozofujące Ja; inne Ego są już  wzięte w nawias ,
von Liebe und Hass. Mit einem Anhang über den Grund zur Annahme der Existenz
podlegają redukcji, jakby należały do świata realnego. Idealizm
des fremden Ich, Halle 1913. Wyd. drugie rozszerzone pt. Wesen und Formen der
transcendentalny przybiera w ten sposób charakter solipsyzmu, co
Sympathie, Bonn 1923.
25
Por. Edith Stein, Beitrage zur philosophischen Begründung der Psychologie
stawia pod znakiem zapytania trafność rozstrzygnięcia idealistycznego.
und der Geisteswissenschaften, ,,Jahrtauch... V: 1922.
W ten sposób zagadnienie  wczucia jako sposobu ujęcia innych
26
Edith Stein, Endliches und Ewiges Sein. Versuch eines Aufstiegs zum Sinn des
23
Edith Stein, Zum Problem der Einfühlung, Halle 1917. Seins. Edith Steins Werke, Bd II, Louvain 1950.
7
WYKA
AD DRUGI
czystym badaniem transcendentalnym, w którym ma być ukazane, w Husserla w okresie pisania przez niego pierwszego tomu Idei. Dopiero
jaki sposób konstytuuje się świat realny jako korelat czystej świa- wiele lat po pierwszej wojnie  jak już wspomniałem  miał Husserl
domości. Również to, co u Husserla nazywa się psychologia racjonalną, wejść na drogę do swego ujęcia psychologii fenomenologicznej jako
jako nauka ejdetyczna miało być różne od czystej fenomenologii, gdyż dyscypliny uprawianej obok czystej fenomenologii transcendentalnej,
taka psychologia zajmuje się  lub ma się zajmować  badaniem idei przez co zbliżył się pod tym względem do stanowiska Edith Stein.
realnych indywiduów psychicznych, nie zaś czystej świadomości i W pismach opublikowanych przez samego Husserla
czystego Ja. zauważyć można dążenie do wprowadzenia psychologii w krąg swych
Jakkolwiek Edith Stein stoi w swej rozprawie doktorskiej na rozważań dopiero w artykule do Encyklopedii Brytyjskiej27, który po-
stanowisku bardzo bliskim poglądom Husserla z jego Idei I to jednak wstał w roku 1927 jak zwykle w wielu redakcjach. W jego odczytach,
pewne tendencje tej pracy różnią się od jego postawy. Stein szczególnie zaś w wykładach uniwersyteckich, tendencja ta zarysowała
studiowała obok filozofii historię, germanistykę i psychologię i inte- się już wcześniej, jak wiemy z opublikowanych ostatnio w serii
resowała się bardzo zagadnieniem stworzenia podstaw nauk huma- Husserliana rękopisów. Zachował on tam wprawdzie negatywne
nistycznych tak, jak je w czasie jej studiów traktował przede wszystkim stanowisko wobec Diltheyowskiego ujęcia psychologii rozumiejącej,
Dilthey. Toteż rozpatruje ona zagadnienie wczucia od razu w ale równocześnie rozwinął koncepcje psychologii fenomenologicznej,
ścisłym związku z problematem ugruntowania psychologii rozu- która w pewien sposób zbliżała się do fenomenologii.
miejącej i nauk humanistycznych. Dlatego też rozwija w swej dysertacji W artykule do Encyklopedii Brytyjskiej Husserl wyraża się w ten
rozważanie  jak pisze  ,,konstytutywne struktury człowieka sposób, jakby fenomenologia i psychologia stały bardzo blisko siebie, a
jako istoty cielesno-psychiczno-duchowej (eines leiblich-- nawet jakby fenomenologia była przede wszystkim i pierwotnie
seelisch-geistigen Wesen). Badanie to stanowi główny rozdział roz- psychologią. Wydaje się tam, jakby wystarczyło dokonać pewnego
prawy i pozwala jej dopiero rozważyć, co jest właściwie przedmiotem przegięcia czy pewnej modyfikacji sensu, aby od psychologii dojść do
poznania przez  wczucie . Ono mianowicie pozwala nam odkryć czystej fenomenologii transcendentalnej. Czy był to jednak pewien
cielesno-psychiczną istotę człowieka, natomiast dopiero nadbudowu- chwyt dydaktyczny, aby obcej publiczności brytyjskiej ułatwić dostęp
jące się nad wczuciem rozumienie otwiera dostęp do ludzkiego bytu do fenomenologii, czy też próba, aby  po ukazaniu się książki Sein
duchowego. W ten sposób mają być stworzone podstawy psychologii und Zeit Heideggera i wywieraniu przez tę książkę coraz większego
rozumiejącej w sensie Diltheya oraz nauk humanistycznych w ogóle; wpływu  stworzyć w psychologii fenomenologicznej przeciwwagę
chodzi przy tym o psychologię, która ma istnieć i być tworzona jako Heideggerowskich rozważań  egzystencji ludzkiej?
osobna nauka obok czystej fenomenologii transcendentalnej. Trzeba Również wątek ostatniej książki Husserla, którą częściowo sam
przy tym podkreślić, że Stein w czasie pisania swej rozprawy opublikował, Krisis, przebiega przez długi czas w ten sposób, jakby w
doktorskiej nie znała jeszcze rękopisów Husserla, które służyły jej fenomenologii chodziło o pewnego rodzaju psychologię. Dopiero przy
potem jako podstawa redakcji drugiego tomu Idei. Z rękopisów tych końcu okazuje się jednak, że należy przeprowadzić radykalną redukcję
dowiedziała się ona w latach 1916 - 1918, jak bliskie były jej poglądy
27
Edmund Husserl,  Phenomenology , w: Encyclopaedia Britannica, 14-th ed.,
na ciało i duszę człowieka poglądom Husserla. Jej próba stworzenia
vol. 17, London 1929, przekład C. V. Salmona. Niemieckie rękopisy oryginalne
podstaw psychologii rozumiejącej w sensie zbliżonym do
opublikowano w IX tomie Husserliana (Phänomenologische Psychologie), Haag
Diltheyowskiego była jednak raczej dość daleka od stanowiska
19G2, s. 237- 301.
8
WYKA
AD DRUGI
fenomenologiczną, dzięki temu opuścić teren psychologii i dotrzeć do Husserl w wyniku wieloletniej pracy osiągnął w zakresie stawiania i
problematyki czystej fenomenologii transcendentalnej. Wygląda to tak, rozwiązywania zagadnień, wykracza daleko poza taką reakcję.
jakby psychologia fenomenologiczną stanowiła nie tylko łatwiejszy Husserl był myślicielem samodzielnym lub też, powiedzieć można,
dostęp, lecz również, że tak powiem, naturalny przedsionek samoukiem. Tym, co kierowało jego pracą, były jego (jak nieraz
fenomenologii, choć ta ostatnia na swym transcendentalnym, mówił)  pomysły , jego intuicje  zaś niezadowolenie z istniejącej
,,absolutnym terenie zasadniczo różni się od wszelkiej psychologii. filozofii stanowiło dla niego tylko zewnętrzny bodziec do samodziel-
Choć jednak drogi Husserla i Stein zdają się we wczesnych latach nego myślenia. Mimo to, będzie rzeczą pożyteczną uświadomienie
dwudziestych przebiegać w omawianych punktach bardzo blisko, od sobie, przeciw jakim twierdzeniom i prądom mógł się on zwracać w
połowy tych lat Edith Stein oddala się coraz bardziej od Husserla. Z swych pracach. Przeciwstawienie takie ułatwi nam zrozumienie jego
jednej strony oddala się od jego transcendentalnego idealizmu, z własnych dążeń.
drugiej, w związku ze swym przejściem na katolicyzm, zainteresowanie W atmosferze tej wyróżnić można dwa czynniki, które być może
jej zwraca się ku wielkim problematom metafizycznym, które zbliżają były dla Husserla najważniejsze  a może nie tylko dla niego. Oczy-
ją do Tomasza z Akwinu i zarazem do Arystotelesa. Ta zmiana wiście, nie wolno przy tym zapominać, że był on pierwotnie mate-
zaznaczyła się już w małej rozprawce Fenomenologia Husserla a matykiem. Jednym z owych czynników, już wyżej wspomnianym, była
filozofia św. Tomasza z Akwinu,28 przybrała zaś wyraz
ną postać w sytuacja w Niemczech po załamaniu się szkoły Heglowskiej:
opublikowanej dopiero pośmiertnie, lecz napisanej już w latach 1933-6, powstanie psychologii empirycznej, eksperymentalnej, ale również i
książce Byt skończony i wieczny (op. cit.). opisowej i rozwijający się na tym podłożu psychologizm. Czynnikiem
Spośród getyngeńczyków wymienić jeszcze trzeba Fritza drugim jest postać, jaką w tym czasie przyjęła filozofia, która nie
Kaufmanna oraz Hansa Lippsa, który został póz
niej profesorem w Ge- chciała zrezygnować z pozostania filozofią. Psychologowie bowiem
tyndze, a następnie poległ w Rosji w drugiej wojnie światowej. Tak zrezygnowali niejako z filozofii, w najlepszym przypadku chcieli oni
zatem przedstawiałby się w ogólnych zarysach obraz  koła stworzyć jej namiastkę  psychologię, która chciała być podstawową
getyngeńskiego , któremu czuję się osobiście bardzo bliski, choć prace nauką filozoficzną, ale jednak tylko podstawową nauką. Obok tych
moje zaczęły się ukazywać w czasie, gdy gentyngeński okres fenome- psychologów istnieli jednak również filozofowie w sensie tradycyjnym.
nologii należał już do przeszłości. Do tego koła należał jeszcze szereg Kto zatem kontynuował filozofię po katastrofie Hegla i całego
utalentowanych młodych ludzi, którzy zginęli na froncie w pierwszej idealizmu niemieckiego? A także: z czego wyrósł pierwszy nowy prąd
wojnie światowej. filozoficzny? Otóż  z nauki o filozofii. Jaka zaś nauka o filozofii
Obecnie pragnę przejść do omówienia poszczególnych zagadnień istniała w tym czasie? Była to historia filozofii, którą uprawiano
fenomenologicznych. wówczas bardzo gorliwie. Brano, że tak powiem, poszczególny cli
Stwierdzenie, iż fenomenologia Husserla począwszy od filozofów i poszczególne prądy filozoficzne pod lupę i analizowano
Badań logicznych jest reakcją przeciwko atmosferze filozoficznej, jaka treść ich nauk. Najwybitniejszym historykiem początku tego okresu w
panowała w Niemczech w latach dziewięćdziesiątych, latach jego mło- drugiej połowie wieku XIX był Kuno Fischer. Napisał on wiele bardzo
dości  jest naturalnie uproszczeniem. Oczywiście bowiem to, co interesujących tomów. Był heglistą, posiadał więc wyczucie historii, a
zajmował się przede wszystkim filozofią nowożytną. Było również
28
Edith Stein, Husserls Phänomenologie und die Philosophie des hl. Thomas
wielu innych historyków filozofii. Inną grupę stanowili filologowie
von Aquino w: Husserl-Festschrift,  Jahrbuch... , Ergänzungsband, Halle 1929.
9
WYKA
AD DRUGI
klasyczni, studiujący z zapałem filozofię grecką, którzy przyczynili się marburska, w której Liebmann, prócz dania jego pierwszego impulsu,
do zachowania dawnych tradycji filozoficznych. W ten sposób póz
niej właściwie nic nie zrobił. Jednak w roku 1883 ogłosił on
powstała nauka, cała wiedza o istniejącej filozofii. Oddalała się ona, interesującą pracę pt. O analizie rzeczywistości31  to jednak już
powiedzieć można, coraz bardziej od filozofii, od zagadnień i od zupełnie inna sprawa. Natomiast szkoła marburska wydała, jak
świata, którym zajmuje się sama filozofia; nawiązywała wciąż tylko do wiadomo, Hermanna Cohena, który ogłoszoną w latach
dzieł, do książek filozoficznych. Pracowano tu stale nad cudzymi siedemdziesiątych Teorię doświadczenia Kanta32 rozbudował póz
niej
myślami, pojęciami i twierdzeniami. Powstał w pewnym sensie do wielu tomów. Drugim obok niego głównym przedstawicielem
szczególny sposób filozofowania, filozofia pojęć, w której szkoły był Paul Natorp. Istniał jeszcze szereg innych, którzy nie byli
wypreparowywano, opracowywano, kombinowano itd. cudze pojęcia. już  sit venia verbo  tak czysto ,,marburscy , np. Ernst Cassirer,
Postępowało to coraz dalej i coraz bardziej oddalało się od rzeczy- pierwotnie historyk, autor wielkiego dzieła Zagadnienie poznania.
wistości. Póz
niej rozpoczął on szereg swych prac teoretycznych książką Pojęcie
Spośród owych historyków wymienić trzeba dwu badaczy, którzy substancji i pojęcie funkcji, aby dojść do nowego stanowiska 
wprawdzie również uprawiali wspomniany sposób filozofowania, filozofii form symbolicznych, w którym zbliżył się pod pewnymi
równocześnie jednak umieli wykorzystać istniejącą filozofię jako względami do fenomenologii33. W ostatnich latach przed pierwszą
bodziec dla własnego filozofowania i zapoczątkować nowy prąd filo- wojną światową należał do nich również Nicolai Hartmann; kształcił
zoficzny. Jednym z nich był Friedrich Albert Lange, autor Historii się on w Marburgu i tam się habilitował, póz
niej jednak nie
materializmu29, może najpoważniejszej książki na ten temat. Był on pozostał wierny neokantyzmowi. Gdy Reinach pojechał na wiosnę
jednak również pierwszym neokantysta. 1914 roku do Marburga, aby wygłosić tam odczyt o fenomenologii,
Drugim był Otto Liebmann. Georg Simmel powiedział kiedyś o powiedział nam po powrocie: ,,Z Hartmannem można mówić, z
nim żartobliwie:  Otto Liebmann był tak nadzwyczajny, że mógł być nim możemy się wzajemnie zrozumieć , Hartmann, idąc dalej w tym
tylko nadzwyczajnym profesorem . Jego pierwsza książka, która dała kierunku, doszedł póz
niej do szczególnej odmiany fenomenologii,
impuls do dalszych badań, nosiła tytuł Kant i epigoni.30 Kant  to pozostającej pod znacznym wpływem Kanta jak również neokantyzmu;
Krytyka czystego rozumu itd.; epigoni zaś  to Fichte, Schelling, w ciągu długich lat ulegał też Hartmann wpływowi idealizmu
Hegel. Jest to zatem historia związanej z Kantem filozofii od Kanta aż niemieckiego (por. Zagadnienie bytu duchowego). W latach
do punktu szczytowego idealizmu niemieckiego. Naprawdę jednak nie póz
niejszych, pod wpływem zwłaszcza Maxa Schelera, w swojej etyce
jest to jedynie historia, gdyż nauka każdego z epigonów poddana jest i w swej czterotomowej ontologii rozwinął własną odmianę
dokładnej analizie i ostrej krytyce. Każdy zaś rozdział kończy się fenomenologii.34
znanym zdaniem: ,,Powróćmy do Kanta! . Epigoni nie liczą się 
31
Otto Liebmann, Analysis der Wirklichkeit, Strassburg 1876. 4. wyd. roz-
powróćmy do Kanta! I to był właściwie początek neokantyzmu.
szerzone 1911.
Odrębną odmianą neokantyzmu była tzw. szkoła 32
Hermann Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, Berlin 1871. 2 wyd.
33
Ernst Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft
29
Friedrich Albert Lange, Geschichte des Materialismus, Iserlohn und Leipzig der neueren Zeit, 3 Bde, Berlin 1906-1920; The Problem of Knowledge, New Haven
1866. TÅ‚um. polskie, Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w 1950; Substanzbegrijf und Funktionsbegriff, Berlin 1910; Philosophie der
teraz
niejszości, 2 t., tłum. A. Swiętochowski i F. Jezierski, Warszawa 1881. Symbolischen Formen, 3 Bde, Berlin 1923 - 29.
30 34
Otto Liebmann, Kant und die Epigonen, Stuttgart 1965. Nicolai Hartmann, Das Problem des gestigen Seins. Untersuchungen zur
10
WYKA
AD DRUGI
Mniej więcej w tym czasie, kiedy Husserl pisał i publikował -Ba- wątpliwość. Jednak sama matematyka jako pewna całość [als Einheit]
dania logiczne, a zatem około roku 1900 i w latach następnych, szkoła niewątpliwie istnieje). A zatem idea jednej filozofii, nie zaś wielu
marburska i w ogóle neokantyzm był filozofią panującą, przynajmniej kierunków, była motorem pracy Husserla w ciągu całego jego życia.
w Niemczech. Husserl jednak był uczniom Brentana, Brentano zaś był Podejmował on ciągle próby ugruntowania jednej filozofii; próbował
nastawiony wyraz
nie przeciw Kantowi, a jeszcze bardziej przeciw zaś to urzeczywistnić na różne sposoby. Starał się o to z najwyższym
idealizmowi niemieckiemu i w ogóle przeciw niemieckiej filozofii. zapałem i entuzjazmem aż po ostatni rok swego życia. Jaka jednak
Dotyczy to również brentanistów  Husserla, Twardowskiego, miała to być filozofia? Na to pytanie trzeba właśnie odpowiedzieć.
Meinonga i in. Neokantyzm był wówczas potęgą, obok której Husserl Co jednak nie podobało mu się w psychologizmie, w psychologii?
najpierw przeszedł mimo. Być może, pozostawał on w bliższych Przede wszystkim  gdy już dostrzegł, że w Filozofii arytmetyki szedł
stosunkach osobistych z Natorpem. Jednak najpierw ani nie walczył z błędną droga  to, że dochodzi tam do nienaturalnego sfałszowania
neokantyzmem, ani nie wypowiedział się za nim, po prostu przeszedł pojęciowego przedmiotów, o których się mówi; że nie trafia się we
mimo niego. właściwy przedmiot badania. Z jakiego powodu? Oczywiście pod
Tym, czemu Husserl przeciwstawiał się wewnętrznie w latach wpływem, psychologii  i to może nie tyle eksperymentalnej, ile
dziewięćdziesiątych i póz
niej, była z jednej strony filozofia pojęć raczej opisowej, którą od dawna uprawiano w filozofii nowożytnej;
(Begriffsphilosophie)  owa nauka o filozofii  z drugiej zaś strony częściowo zaś pod naciskiem psychologii genetycznej.
właściwie nie tyle psychologia, ile psychologizm wraz z jego Po drugie zaś: czemu teorie psychologistyczne tak bardzo fałszo-
przyrodniczą metodą poznawczą. Z tym nie mógł się Husserl pogodzić wały przedmiot? Wynikało to z historycznej sytuacji owego czasu. Cóż
i przeciw temu musiał się zwrócić. więc wówczas uległo załamaniu? Filozofia, która wyszła od Kanta, a
Czemu Husserl był tak przeciwny filozofii pojęć? Piętnując sytu- zatem wierzyła, że jedyną możliwością odpowiedzialnego uprawiania
ację ówczesnej filozofii użył on pewnego wyrażenia; powiedział mia- filozofii jest filozofia aprioryczna (w sensie Kantowskim), przy czym
nowicie, że osobiście oburzał go w niej Hader  sprzeczki, swary owo  a priori związane było z Kantowską teorią apriorycznych form
różnych kierunków i szkół. To, że nie można było mieć jednej filozofii, naoczności i kategorii, U Kanta doprowadziło to niestety do powstania
lecz jedynie spierano się ze sobą, pozytywiści z kantystami, kantyści z między nami a rzeczywistością ściany  kategorii i form naoczności
pozytywistami itd.; wszystko to zaś działo się w takim oddaleniu od  tak iż rzecz w sobie pozostawała właściwie niedostępna. Tę ścianę
samych rzeczy, przy posługiwaniu się ciągle tylko przyswojonymi trzeba było jednak w jakiś sposób przebić.
sobie cudzymi pojęciami itd.! Tego nie można przecież wytrzymać! Jak wiadomo, istnieją dwie różne interpretacje Kanta: jedna 
Musi przecież istnieć jedna nauka, jedna filozofia: istniała przecież w powiedzieć można  antropologiczna, którą niektórzy określają jako
tym czasie jedna matematyka. (Nie wiem, czy istnieje jeszcze dziÅ›, tj. Kantowski psychologizm. W interpretacji tej kategorie i formy na-
czy istnieje dziś jedna interpretacja matematyki; można to podać w oczności uważane są za szczególne formy intelektu i naoczności
konieczne dla człowieka. Tego rodzaju byłoby zatem jedynie poznanie
ludzkie. To my bylibyśmy tak szczęśliwi, czy tak nieszczęśliwi, że
Grundlegung der Geschichtsphilosophie und Geschichtswissenschaften, Berlin 1933.
Ethik, Berlin 1926; Zur Grundlegung der Ontologie, Berlin 1935; Möglichkeit und musielibyÅ›my siÄ™ z koniecznoÅ›ciÄ… posÅ‚ugiwać tymi formami naocznoÅ›ci
Wirklichkeit, Berlin 1938; Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen
i tymi kategoriami. Szczęśliwi  gdyż, zdaniem Kanta, możemy na tej
Kategorienlehre, Berlin 1940; Die Philosophie der Natur. Abriss der speziellen
drodze dotrzeć do poznania obiektywnego  tj. możemy w ramach
Kategorienlehre, Berlin 1950.
11
WYKA
AD DRUGI
uwarunkowanego subiektywnie poznania ludzkiego uzasadniać nauki przyrodnicze. One jako zwycięskie już od z górą stu lat
twierdzenia ogólne, lub lepiej: intersubiektywnie ważne (matematyczne opanowały teren; tylko, że filozofowie czasem się bronią i nie chcą się
itd.). Nieszczęśliwi, gdyż owe konieczne formy odcinają nas od świata; od razu poddać. Cóż zatem pozostaje filozofii, jeśli ma jeszcze istnieć?
pozostajemy zamknięci w świecie zjawisk. Natomiast rzeczy same w Albo  jak często twierdzono  winna ona stać się syntezą wyników
sobie pozostają niedostępne dla nas, ludzi, którzy musimy posługiwać nauk przyrodniczych, w ogóle nauki, science, jak np.  filozofia nauki
się tymi formami naoczności i kategoriami. Wielu sądzi jednak, że (Philosophy of science). Albo też musi filozofia zdobyć sobie jakiś
Krytyki czystego rozumu nie można uważać za teorie antropologiczną, własny teren badania. Nauki przyrodnicze  fizyka, chemia, biologia
lecz że jest ona, że tak powiem,  czystą ' krytyka poznania  opanowały cały świat materialny. Pozostaje zatem tylko sfera
przeprowadzoną dla transcendentalnego podmiotu; podmiot ten zaś nie psychiki, którą miałaby się zajmować psychologia. W owym czasie, po
jest identyczny z człowiekiem, lecz jest podmiotem poznającym roku 1850, panuje wszak przekonanie, iż istnieją tylko dwa rodzaje
wziętym w ogólności. Jeśli zatem musza być z koniecznością bytu: to, co fizyczne, i to, co psychiczne; jest to godny uwagi dualizm
stosowane kategorie i formy naoczności, to nie tylko my, ludzie, lecz  nieprawdaż: skoro coś nie jest fizyczne, a jednak w jakiś sposób
każde poznające Ja jest w ogóle odcięte od świata realnego, od świata istnieje, zatem jest psychiczne. Jeśli więc ktoś chce pozostać
rzeczy w sobie.  filozofem , może jedynie uprawiać psychologie. W jaki jednak sposób
Póz
niej, wiele lat po zaproponowaniu tych dwu interpretacji można uprawiać psychologię? Jako aprioryczną naukę o istocie? Broń
Kanta, Heidegger zwrócił uwagę na to, że w Krytyce czystego rozumu Boże  twierdzono  oczywiście, że nie! Tu można postępować tylko
jest mowa o Intellectus Archetypus, tj. o Bogu, który wolny jest od empirycznie. W konsekwencji psychologia, czy to Brentana, czy też
kategorii. Intelekt skończony natomiast, nie boski, nie ma dostępu do psychofizjologów  jest nauką empiryczną i posługuje się, rzecz jasna,
rzeczy realnych, do rzeczy samych w sobie. Taki wniosek wynika z przyrodniczymi metodami poznawczymi. Szczególnie psychologowie
książki Heideggera. eksperymentalni uważają to za całkiem oczywiste. Wspomniałem
Wcześniej jednak, w wieku XIX, podejmowano przede wszystkim przedtem o stosunkowo póz
nym przedstawicielu psychologii
szereg prób przebicia owej Å›ciany, która miaÅ‚a nas oddzielać od Å›wiata empirycznej, Georgu Eliasie Müllerze. ByÅ‚ on autentycznym
realnego (Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer). Póz
niej powstała przyrodnikiem, stosował bardzo ściśle wszystkie metody empiryczne:
inna interpretacja: odrzućmy rzecz w sobie. Jest to pojęcie graniczne, eksperyment, metody statystyczne itd.; był niezmiernie rzetelny w
którego wcale nie potrzebujemy. W ten sposób otrzymuje się pracy i uważał za oczywiste, iż psychologia jest nauką przyrodniczą.
neokantowskÄ… interpretacjÄ™ marburska: idealizm transcendentalny bez Na czym jednak polega owa przyrodnicza metoda poznawania?
rzeczy w sobie. Trzeba tu wskazać na pewne punkty, przeciwko którym będzie też
W każdym razie filozofia pokantowska, w której starano się od- walczył Husserl, gdy zwróci się przeciw psychologizmowi. Na pierw-
zyskać w jakiś sposób dostęp do rzeczy samych w sobie, była również szy rzut oka wydaje się, że przejmuje on wówczas coś bardzo ważnego
,,aprioryczna , choć odrzucała pewne teorie Kanta dotyczące a priori. I z psychologizmu; wkrótce jednak okaże się, że jednak rozumie on to
ta  aprioryczna filozofia idealizmu niemieckiego załamała się około inaczej. Jakaż jest zatem naczelna zasada empiryzmu? Jest to teza, że
połowy XIX wieku. Co pozostało potem? Pogląd, że istnieje jedynie doświadczenie jest podstawowym rodzajem wszelkiego poznawania.
poznanie empiryczne. Jakiego rodzaju? Oczywiście doświadczenie Bez doświadczenia nie ma nauki. Czym jednak jest  doświadczenie ?
zmysłowe. Któż bowiem wyszedł z kryzysu zwycięsko? Empiryczne Uważano, że jest to doświadczenie zmysłowe, doświadczenie
12
WYKA
AD DRUGI
 zewnętrzne : widzenie, słyszenie itd. Co najwyżej istnieje jeszcze nie zwraca się zbytnio uwagi na pełną obecność tego, co się pojawia.
druga odmiana doświadczenia. Jest nią tzw.  refleksja czy Badacz skupia się zawsze tylko na pewnych momentach, pewnych
,,introspekcja , względnie doświadczenie  wewnętrzne . Powiedzia- stronach tego, co dane  momentach, które dziwnym zbiegiem
łem:  co najwyżej  gdyż, jak wiemy, August Comte, twórca pozy- okoliczności są zmienne, natomiast inne czynniki zostają w sposób
tywizmu, wypowiedział się stanowczo przeciwko niej. Dużo wcześniej, sztuczny, dzięki sposobowi prowadzenia eksperymentu, względnie
trzeba się tu cofnąć przynajmniej do Locke'a, zaproponowane zostało ustalone. Nie trzeba przy tym widzieć całości rozgrywającego się
owo doświadczenie  wewnętrzne ideas of reflexion. Mimo to jednak, procesu, lecz wystarczy uważać na to, jak zmienia się odnośny moment
w wieku XIX i póz
niej, aż do czasów dzisiejszych, wielokrotnie przy włączeniu pewnego czynnika przyczynowego. Można by wtedy
atakowano tego rodzaju doświadczenie. już zrezygnować ze spostrzegania: wystarczy mieć aparaty, które to
Drugim ważnym sposobem postępowania metody przyrodniczej same widzą i stwierdzą, co zmienia się przy włączeniu pewnego
jest eksperyment, i to uprawiany na wzór eksperymentu w fizyce: określonego czynnika, np. prądu elektrycznego o określonym napięciu.
uzyskane w nim wyniki opracowuje się za pomocą metod statystycz- Zbudowano też bardzo dokładne aparaty pomiarowe o subtelności i
nych, obliczania wartości średnich, rozrzutu itd. Psychologia nie czułości przekraczającej znacznie możliwości ludzkich zmysłów. W
stanowi tu również żadnego wyjÄ…tku. Jako uczeÅ„ George Eliasa Müllera pewnym sensie robiÄ… teraz wszystko maszyny; czÅ‚owiek jest tylko po
robiłem to wszystko w instytucie psychologicznym w Getyndze. to, by przygotować i uruchomić całość, dalej zaś wszystko odbywa się
Następnie mamy indukcję. Każda nauka empiryczna jest nauka samo  i wyniki są już gotowe. Można je nawet zaraz obliczyć,
indukcyjną  indukcyjnym rozszerzaniem, indukcyjnym uogólnia- zostało już bowiem odkryte odpowiednie prawo, przyczynowe prawo
niem. A rezultaty? Mniej lub bardziej prawdopodobne twierdzenia fizyki.
ogólne, które nie mogą być nigdy w pełni uzasadnione. Wynika to ze Rola doświadczenia bezpośredniego jest w ten sposób powoli
struktury indukcji. coraz bardziej redukowana. Żywy człowiek i jego bezpośredni kontakt
Jeszcze jedna rzecz: każda nauka przyrodnicza, fizyka, chemia, z rzeczywistością staje się sprawą drugorzędną. Najważniejsze są owe
biologia, itd. poszukuje przyczyn. Dopóki dla pewnego faktu, danego w prawa przyczynowe; najważniejszą sprawą jest rzeczywistość, która
jakikolwiek sposób, w jakimkolwiek doświadczeniu, nie zostaną zostaje wstawiona w miejsce tego, co widzimy, słyszymy, czujemy 
podane czynniki przyczynowe, dopóty stwierdzenie tego faktu nie jest rzeczywistość w sobie wcale nie określona jakościowo. Jest to świat,
właściwie uważane za tezę naukową. Zadanie polega właśnie na który można jedynie pojęciowo określić, ,,chmura atomów i
znalezieniu owych czynników przyczynowych, przy czym zazwyczaj elektronów, cząstek elementarnych itd., poruszających się, z szaloną
dla pewnego danego faktu istnieje ich wiele i razem składają się na szybkością w przestrzeni euklidesowej lub nieeuklidesowej. To zaś, co
pełną przyczynę względnie prowadzą do pewnego skutku. Zagadnienia widzimy, nie odgrywa tu w gruncie rzeczy żadnej roli  to może
genetyczne  i to takie, które prowadzą do genetycznych, ogólnych zarejestrować również maszyna.
praw indukcyjnych, do ,,praw przyczynowych , stanowią rdzeń Maszyny są tak doskonałe, fizyka zaszła dziś tak daleko, że rola
problematyki badań przyrodniczych. bezpośredniego doświadczenia coraz bardziej się zmniejsza. I mówi się
Całe doświadczenie, doświadczenie bezpośrednie, w jeszcze więcej: świat jest taki, jak określiła go fizyka teoretyczna;
szczególności spostrzeżenie zmysłowe, jest tu tylko początkiem, od określiła go zaś ona w ten sposób, że nie można go sobie w ogóle
którego przechodzi się do czegoś innego  początek, przy którym już wyobrazić  jest nie tylko niespostrzegalny, ale w ogóle
13
WYKA
AD DRUGI
niewyobrażalny. idee konkretne bowiem składają się zawsze z wielu elementów. Ujęcie
W młodych latach Husserla sprawy nie zaszły jeszcze tak daleko: takie żywe było w tradycji filozoficznej co najmniej aż do Johna
w każdym jednak razie rola doświadczenia bezpośredniego bardzo się Stuarta Milla, który w wieku XIX wprowadza je z powrotem na kon-
zmniejszyła. Nie było ono traktowane jako coś ważnego dla siebie, lecz tynent europejski; odgrywa ono bowiem przez długi czas ważną rolę w
jedynie jako środek do przejścia do czegoś innego. Poza tym całość rozwoju nowożytnego przyrodoznawstwa i oczywiście również
lego, co dane, została w pewnym sensie ograniczona i zafałszowana. nowożytnej filozofii. Używa się tu ciągle tych samych pojęć podsta-
Ograniczona  gdyż, jak już powiedziałem, dla praw przyczynowych wowych; idee  proste i  złożone  oraz ich  kojarzenie .
interesujący jest nie całokształt tego, co się dzieje, lecz jedynie wybrane Przychodzi następnie Ernst Mach, który, jak wiemy, nie wierzył w
właśnie i poddane rozważaniu momenty pewnej rzeczy czy też istnienie atomów, uważając je za konstrukcję naukową. Wkrótce
pewnego procesu. Reszta może odpaść resp. można jej nie stwierdzono jednak, że nie są one konstrukcją, lecz odpowiadają
uwzględniać. pewnej rzeczywistości. Ale w swej filozofii, resp. psychologii, Ernst
Powiedziałem też; ,,zafałszowana . W jakim sensie? To już spra- Mach był  atomistą . Cóż to są za ,,atomy ? Są to tzw.  elementy ,
wa bardziej skomplikowana. Z jednej strony jednak sugerują to inaczej określane jako wrażenia (,.proste idee ). Cóż zaś istnieje poza
rezultaty badań naukowych, nauk przyrodniczych, w szczególności tym? Kompleksy elementów; a więc mamy tylko idee proste i złożone.
fizyki, która postępuje, jak wiadomo, coraz dalej w kierunku teorii Za tym tkwi oczywiście również Berkeley i jego idealizm. W pewnym
atomów, elektronów, cząstek elementarnych itd. Jest to świat rozbijany sensie również Mach jest idealistą36.
na coraz mniejsze entia. Wszystko, co jest rzekomo jedną, rzeczą, ma Mamy tu zatem koncepcję świadomości, w myśl której jest ona
,,w rzeczywistości być ogromną mnogością jąder atomowych i szczególną kombinacją elementów oraz kompleksów. Czym zaś jest
elektronów, poruszających się z niewiarygodna szybkością; lecz  świat (materialny)? Jest to inna kombinacja kompleksów, złożonych
jeśli powrócimy teraz do naoczności  w żaden sposób nie ostatecznie z elementów. Świadomość  to przede wszystkim
określonych jakościowo. Jest to rezultatem  z jednej strony  coraz elementy, inaczej mówiąc  wrażenia , sensations, elementarne jed-
dalej idącej analizy, z drugiej zaś wyeliminowania jakości. Jest to stara nostki, w których nie można już wyróżnić elementów prostszych.
tradycja, która w czasach nowożytnych sięga do Kartezjusza i Locke'a. Następnie istnieją różnorodne kompleksy elementów, w jakiś sposób
U Kartezjusza mianowicie znajdujemy rozważanie, w sklejające się ze sobą lub złączone itd. Określone kompleksy nie muszą
którym podkreśla on ważność analizy dla badania zmysłów i jednak występować w doświadczeniu, można równie dobrze utworzyć z
świadomości (cogitationis). U Locke'a zaś występują najpierw dwa danych elementów inne. Nie są one niczym wiecznym, mogą być tak
rodzaje idei: ideas of sensation i ideas oj reflection.35 Dalej istnieją lub inaczej składane. Z tego, że posiadamy świadomość tych
 idee proste i  idee złożone  innych idei nie ma. Wszystkie zaś elementów i kompleksów, nic już u Macha nie zostało. Jak jednak
idee złożone sprowadzić można do prostych. Przy dokładnym czytaniu wówczas może dochodzić do powstawania kompleksów, kto względnie
Locke'a stwierdzamy, że idee proste są w gruncie rzeczy abstrakcyjne, co je tworzy  pozostaje nie wyjaśnione. Z żywej świadomości jako
strumienia również nic nie zostało. Istnieje jedynie owa  świadomość
35
Skraca się to mówiąc po prostu sensations (wrażenia). Właściwie nie jest to rozpadająca się na kawałki, elementy. Nie jest to jednak w gruncie
jednak prawidłowe, gdyż mowa jest przecież o ideas of sensation  sensation jest tu
36
zatem funkcją. Zaś ideas of sensation są to idee, które osiągamy za pomocą tej funkcji Por. np. pierwszy rozdział Analizy wrażeń, cyt. wyd., pt. Rozważania
 posiadania wrażeń (des  Empfindens ). antymetafizyczne (Antimetaphysische Bemerkungen).
14
WYKA
AD DRUGI
rzeczy  świadomość , istnieją tylko wrażenia, elementy  wszak jednak znacznie dalej. Lecz rzecz szczególna; filozofia ta stawia szereg
kompleksy także są już poniekąd iluzją, rozmaitych zasad metodologicznych. Pierwsza z nich, nazwana póz
niej
Taką sytuację zastał zatem Husserl i przeciwko niej musiał wy- przez Husserla  zasadą wszystkich zasad , którą zatem sam również
stąpić. Protesty odzywały się zresztą już wcześniej. Jeden z nich, jak wysuwa, brzmi; nie ma wiedzy bez doświadczenia l przede wszystkim
wspomniałem, był Husserlowi znany; William James wystąpił przeciw trzeba to, co doświadczamy, uchwycić w doświadczeniu  i wszystko
tej sytuacji w swej psychologii37. Husserl czytał jego książkę w inne musi być również wydobyte z doświadczenia, rozwinięte i
przekładzie niemieckim w każdym razie przed napisaniem Badań ostatecznie uzasadnione przez doświadczenie. Na to jednak
logicznych. Nam zaś mówił: ,,Czytajcie Jamesa, zaszedł on bardzo odpowiadają pozytywiści: my również chcemy tak postępować; nie jest
daleko . to nic nowego! Husserl zaś mówi potem w Ideach;  My jesteśmy
Drugi protest, opublikowany rok lub dwa wcześniej od Filozofii pozytywistami, właściwymi pozytywistami! Skoro zasada ta głoszona
arytmetyki  zawarty jest w książce O danych bezpośrednich świa- jest i przyjmowana za hasło przez obie zwalczające się strony, jest ona
domości Henri Bergsona. Jest to ostry atak na psychologię asocjacyjną; zatem, naturalnie, [jakoś] wieloznaczna. Psychologowie bowiem i
wydaje się przy tym, że skierowany jest przede wszystkim przeciw pozytywiści zakładają jeden tylko rodzaj doświadczenia, najwyżej zaś
Brytyjczykom, również jednak przeciw Hipolitowi Taine i jego jeszcze ponadto doświadczenie wewnętrzne  Husserl głosi natomiast
Filozofii sztuki.38 istnienie wielu podstawowych typów doświadczenia, lepiej:
Zdaniem Bergsona, istnieją dwa aspekty świadomości: tzw. aspekt bezpośredniego poznania. Jednak również pojęcie samego
statyczny  jest to świadomość ujęta na wzór przestrzeni  gdyż, jak doświadczenia, poznania bezpośredniego, jest u Husserla zupełnie inne
mówi Bergson, ,,przestrzeń jednorodna i czas, to to samo 39; jest to niż owo pojęcie  doświadczenia przyjęte w ówczesnej filozofii i
jedno- lub wielowymiarowa jednorodna mnogość. Aspekt statyczny psychologii. Tam było to posiadanie wrażeń, doznawanie wrażeń (die
świadomości jest fikcją intelektu. Zaś rzeczywista, autentyczna Empfindung). Temu również przeciwstawi się Husserl.
Å›wiadomość  c'est la durée pure, jest czystym trwaniem; jest to Ale sama zasada pozostaje: doÅ›wiadczenie jako autentyczne,
świadomość płynąca, świadomość, w której nie ma żadnych bezpośrednie poznanie jest ostateczną podstawą wszelkiej wiedzy i jego
elementów. Elementy są fikcjami, tworzonymi drogą analizy. To, co prawo do tego musi być uznane. Omówimy tę sprawę szerzej w
konkretnie przeżywamy, jest jednością, jedną całością. W pewnym następnym wykładzie.
sensie nie jest to nawet całość, lecz jedynie przechodzenie  coś, co
powstaje i znika, co właśnie płynie.
Tej pracy Bergsona Husserl nie znał. Jednak jego koncepcja szła w
tym samym kierunku, razem z Jamesem i Bergsonem, przeciw
ówczesnej psychologii i filozofii elementów40. Jego protest sięgał
37
William James, The Principles of Psychology, New York 1890.
38
Hippolyte-Adolphe Taine, Philosophie de l'art, Paris 1865; drugie, roz-
szerzone wydanie  1880.
39
L'espace homogene et le temps, c'est la meme chose.
40
W następnym wykładzie omówimy odpowiedz
, jakiej udzielił on ówczesnej
filozofii.
15