R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad drugi

WYKAAD DRUGI
ogłosił tam równie\ artykuł o Husserlowskiej teorii Ja transcendentalnego1. Po drugiej
wojnie światowej jednak.teren opanowany został przez Sartre'a, Merleau-Ponty'ego i Jean
R. Ingarden, Wahla.
Wstęp do fenomenologii Husserla. W Niemczech, począwszy od lat trzydziestych, filozofia Heideggera i jego uczniów
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo wyparła zupełnie Husserla i innych fenomenologów z jego kręgu tak, \e stali się tam oni
(15 wrzesień 17 listopad 1967), właściwie nieznani. Dzięki opublikowaniu po wojnie 11 tomów spuścizny Husserla, za-
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974, czyna się wprawdzie renesans jego filozofii, nie dzieje się to jednak tak, jak mo\na by
s. 30-55. oczekiwać. Powstaje nauka o fenomenologii, natomiast nie sięga się do Husserla po to,
aby stworzyć \ywą filozofię w jego duchu. Osobiście sądzę, \e Husserl w sposób
radykalny przerósł wszystkich swoich następców, i \e powaga i precyzja naukowa analiz
WYKAAD DRUGI fenomenologicznych zarówno jego własnych, jak i pierwszej generacji fenomenologów,
22 września 1967 stoi o tyle wy\ej od całej twórczości Heideggera i jego następców, \e osiągnięcia naukowe
Husserla, jego przyjaciół i uczniów nie powinny pójść w zapomnienie.
Zanim zajmiemy się bezpośrednio niektórymi zagadnieniami merytorycznymi, Chciałbym zatem dostarczyć pewnych informacji o getyngeńskim kręgu
pragnę jeszcze podać pewne informacje o pierwszym okresie fenomenologii, mianowicie fenomenologów oraz o fenomenologii ,,monachijskiej .
o tym, kiedy rozwijał się krąg związany z Husserlem w Getyndze, zaś nieco pózniej Początki fenomenologii w Monachium są dość osobliwe. Na początku wieku
równie\ w Monachium. Chcę to uczynić, gdy\ znajomość owych lat, jak równie\ prowadził tam świetna działalność Theodor Lipps. Powstał te\ krąg jego uczniów i
ówczesnej literatury fenomenologicznej, jest dziś na ogól dość ograniczona. Wydaje się wszystko zdawało się wskazywać na to, \e będzie tam działać silna szkoła Lippsa.
:
jakby cały ten okres, który nazywam okresem ,,rdzennej (originell) fenomenologii Jednocześnie jednak pracował równie\ w Monachium Alexander Pfander, który nie bez
Husserla, zniknął do pewnego stopnia ze świadomości współczesnej. Mały przykład: gdy przyczyny nadał swej ksią\ce, wydanej w roku 1900, tytuł Fenomenologia woli. Kilka lat
byłem w zimie 1959 roku w Stanach Zjednoczonych, działało tam bardzo niewielu pózniej przeniósł się do Monachium Max Scheler i wkrótce zaczął studiować Badania
fenomenologów. W Nowym Yorku pracowali np. Dorion Cairns. Dietrich von logiczne Husserla i omawiać je z grupą młodych przyjaciół. W ten sposób tworzyło się tam
Hildebrand, Aron Gurwitsch. Alfred Schutz ju\ nie \ył. Panował natomiast stopniowo Towarzystwo Filozoficzne, którego członkami zostali, oprócz dotychczas
neopozytywizm, tzw. logical positivism. Mniej więcej dwa lata temu napisał mi ktoś, \e wymienionych, Moritz Geiger, Johannes Daubert, Adolf Reinach, pózniej zaś Dietrich
sytuacja filozofii w USA bardzo się zmieniła, \e na wielu uniwersytetach kwitnie tam von Hildebrand. Pewnego dnia Daubert pojechał do Getyngi, poszedł na wykład
fenomenologia. To było wszystko, czego się wówczas dowiedziałem i ucieszyłem się Husserla i zaczął z nim rozmowę filozoficzną. Był to początek bezpośrednich kontaktów
tym. Przed rokiem, po wizycie w Oslo, udałem się do Pary\a. Przyjechała tam wówczas, Husserla z monachijczykami . Po pewnym czasie Husserl odwiedził Monachium i
po drodze do Hannoveru na kongres poświecony Leibnizowi, moja dawna uczennica z stosunki zaczęły się zacieśniać i o\ywiać.
Krakowa, pani Tymieniecka-Houthakker. Opowiedziała mi ona, \e została specjalnie Johannes Daubert był osobliwą postacią. Zdaniem wszystkich moich przyjaciół
zaproszona przez pewne kolegium w Pittsburghu, by wykładać o fenomenologii, w monachijskich, którzy mi o nim opowiadali, był on tam najmądrzejszym filozofem.
szczególności zaś o Husserlu. Gdy bowiem mówi się w Ameryce o fenomenologii, ma się Nigdy jednak nie napisał ani słowa i dziś nikt nie mo\e stwierdzić, co wiedział i co
na myśli Heideggera. a zatem egzystencjalizm. Husserl zaś jest prawie nieznany jak zrobił w filozofii Daubert. W pewnym jednak sensie był on centralną postacią grupy
równie\ podstawowe zagadnienia filozoficzne, które doprowadziły go do filozofii. Prawie monachijskiej.
ta sama sytuacja panuje we Francji. Przez fenomenologie rozumiano tam zaraz po wojnie W roku 1911 ukazała się księga pamiątkowa ku czci Theodora Lippsa pod tytułem
tylko Jean-Paul Sartre'a i Merleau-Ponty'ego. O tym, \e wcześniej istniała we Francji Monachijskie rozprawy filozoficzne2; reprezentowani są tam Reinach, Pfander, Geiger i inni
fenomenologia, prawie ju\ zapomniano. A przecie\ od zakończenia pierwszej wojny całe monachijskie Towarzystwo Filozoficzne. W tym czasie byli oni ju\ wszyscy
światowej działali tam dwaj bezpośredni uczniowie Husserla: Alexander Koyr� i Jean fenomenologami, Adolf Reinach zaś wkrótce habilitował się w Getyndze i następnie
Kering. Koyr� podjął i opublikował szereg prac z zakresu historii filozofii, pózniej zaś z
zakresu historii nauk przyrodniczych. W latach trzydziestych wydawał powa\ne
1
J. P. Sartre. La transcendance de l ego. Esquisse d'une description phenomenologique, Recherches
czasopismo filozoficzne ,,Recherches philosophiques . Wychodziło ono przez szereg lat i
philosophiques , 1936. Przedruk w formie ksią\ki, opatrzony wstępem, uwagami i tekstami
grupowało wielu filozofów zbli\onych wówczas do fenomenologii; m.in. J. P. Sartre
uzupełniającymi przez Sylvie le Bon, Paris 1972.
2
M�nchener philosophische Abhandlungen, Leipzig 1911.
1
WYKAAD DRUGI
rozwinął tam nader \ywą działalność nauczycielską. Był zresztą znakomitym jest te\ napisana dość ściśle, mo\na jej postawić szereg zarzutów. Mimo to stanowi ona
nauczycielem, znacznie bardziej uzdolniony w prowadzeniu seminarium i znacznie wa\ny postęp w stosunku do sposobu, w jaki logika tego rodzaju była uprawiana, i
bardziej konkretny w bezpośredniej rozmowie ni\ sam Husserl. Husserl był dla nas stale przynosi cenne wyjaśnienia niektórych tworów i funkcji logicznych. Pózniej Pfander po-
zbyt mądry, zbyt trudny; gdy zadano mu jakieś pytanie, odpowiadał rozwa\aniem, które wraca do psychologii uprawianej fenomenologicznie i w latach trzydziestych ogłasza
zaczynało się niejako trzy kilometry wcześniej, aby dopiero na tej drodze dojść do pracę pt. Dusza człowieka6. Wszystkie te szczegóły wa\ne są dla charakterystyki zarówno
postawionego pytania i rozwinąć je w zespole związanych z nim zagadnień. Reinach Pfandera, jak i całej grupy. Pfander nie był mo\e najzdolniejszy wśród nich najzdol-
natomiast odpowiadał krótko i posiadał na ka\de pytanie natychmiast gotową niejszy był na pewno Max Scheler wywarł jednak największy wpływ na środowisko i
odpowiedz, opatrzoną często trafnym przykładem. Posiadał wskutek tego znaczny podkreślał ciągle zagadnienia psychologiczne. Nie była to jednak, jak widzimy,
wpływ i uczniowie niezmiernie go \ałowali, gdy poległ w Belgii, w zupełnie młodym psychologia bez duszy , jak w wieku XIX, lecz właśnie psychologia uznająca dusze
wieku, w roku 1917. ludzką. Poło\enie nacisku na zagadnienia psychologiczne było charakterystyczne dla całej
Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912, grupa filozofów otaczająca Husserla grupy. Husserl zarzucał potem monachijczykom często, \e nie dotarli do autentycznych
była ju\ wcale liczna i \ywa. Często chodzili oni na. wspólne spacery lub jadali wspólnie, zagadnień filozoficznych fenomenologii transcendentalnej .
prowadząc \ywe dyskusje o zagadnieniach fenomenologicznych. Równie\ tu istniało ju\ Drugim filozofem działającym w Monachium był Moritz Geiger. Był nieco
Towarzystwo Filozoficzne, na którego posiedzeniach omawiany był przez cały rok jeden młodszy od Pfandera i znany jest przede wszystkim z prac estetycznych, wśród których
obrany temat. Fenomenologia była dla tych młodych ludzi czymś więcej ni\ duchową wymienić nale\y szereg prac na temat wczucia, Fenomenologię rozkoszy estetycznej (op. cit.)
atmosferą; była pewnego rodzaju wspólną formą \ycia. oraz Drogi do estetyki.7 Uprawia on estetykę fenomenologiczną zorientowaną subiektywnie.
Trzeba teraz powiedzieć coś o tych ludziach i ich pracach. Zacznę mo\e od grupy Rzecz szczególna, \e prócz tego zajmował się Geiger zupełnie inną problematyką;
monachijskiej, która wprawdzie powstała pózniej, ale posiadała swoje własne ró\ne napisał np. Systematyczną aksjomatykę geometrii euklidesowej.8 Przeczytałem tę ksią\kę z
od Husserlowskiego oblicze. Istniały równie\ w jej obrębie rozmaite odcienie, wielkim zainteresowaniem i jego ujęcie istoty i roli aksjomatów w systemie dedukcyjnym
wszystko to jednak razem było fenomenologią. było dla mnie, po zapoznaniu się w Getyndze z aksjo-matyką Hilberta, szczególnie
Najstarszym monachijczykiem był Alexander Pfander: po Fenomenologii woli ukazało interesujące i sympatyczne. Nie jestem jednak powołany do oceny tej ksią\ki.
się w roku 1904 jego Wprowadzenie do psychologii3 podręcznik, ale oparty ju\ wyraznie o Znacznie przewy\szał zdolnościami innych członków grupy monachijskiej Max
metodę opisową. Następnie, we wspomnianej księdze pamiątkowej ofiarowanej Scheler, który \ył i działał w Monachium przez wiele lat. Jego dorobek filozoficzny
Lippsowi, ukazała się mała, ale szczególnie wa\na praca: Motyw i motywacja4. Motyw i jest tak du\y i wa\ny, \e na przedstawienie jego poglądów i ocenę jego roli trzeba by
motywacja to pojęcia psychologii opisowej, które równie\ u Husserla zajmują miejsce poświęcić cały semestr. Przez wiele lat był on docentem prywatnym, w gruncie rzeczy
pojęcia przyczyny. Następna praca psychologiczna, wydana w tomie I Rocznika Hus- prywatnym uczonym , i \ył w bardzo trudnych warunkach. Dopiero ostatnie
serla, to Psychologia usposobień. Pózniej interesował się Pfander równie\ charakterologią i dziesięciolecie przed swą przedwczesną śmiercią spędził jako profesor w Kolonu, gdzie
przez szereg lat wydawał Jahrbuch fur Charakterologie , w którym ogłosił swoje mógł rozwinąć normalną działalność akademicką. Ostatnie 15 lat \ycia Schelera
podstawy charakterologii. W roku 1921 ukazała się jego Logika5. Nie jest to logika wypełniła niezmiernie bogata działalność pisarska na polu filozofii. Poło\ył on wielkie
psychologistyczna, równie\ jednak nie jest matematyczna ani w jakikolwiek sposób zasługi jako pionier nowego podejścia do zagadnień etycznych i jako twórca nowoczesnej
algebraiczna. Jest poniekąd analityczno-opisowa i stara się opisać twory logiczne (pojęcia, antropologii filozoficznej. Jego badania etyczne rozwinął dalej Nicolai Hartmann. Z
zdania, wnioskowania) w ich strukturze i funkcji logicznej. Mo\na by powiedzieć, \e jest prowadzonych przez kilka lat wykładów antropologii filozoficznej Schelera pozostała
to przede wszystkim metodologiczny opis przedmiotów logicznych. W niektórych tylko rozprawa O sytuacji człowieka w kosmosie9, same wykłady, mimo pierwotnych
miejscach praca nie jest wolna od pewnych motywów psychologicznych. Mowa jest np. o oczekiwań, nie zostały dotąd ogłoszone. Chciałbym teraz powiedzieć kilka słów o tych
myślach i nie bardzo wiadomo, o co chodzi. Trudno rozstrzygnąć, czy są to pewne z getyngeńskich uczniów Husserla, którzy się u niego doktoryzowali. Nale\y do nich
wytwory, twory logiczne czy te\ jakieś operacje świadomościowe. Logika Pfandera nie
6
Alexander Pfander, Die Seele des Menschen; Versuch einer verstehenden Psychologie,
3
Alexander Pfander, Einf�hrung in die Psychologie, Leipzig 1904. Wyd. drugie 1920. Halle 1933.
4 7
Moritz Geiger, Zugange zur �sthetik, Leipzig 1928.
Alexander Pfander, Motiv und Motivation, w: M�nchener philosophische Abhandlungen,
8
1911. Moritz Geiger, Systematische Axiomatik der Euklidischen Geometrie, Augsburg 1924.
5 9
Alexander Pfander, Logik, Jahrbuch f�r Philosophie und ph�nomenologische
Max Scheler, Die Stellung des Menschen im Kosmos, Der Leuchter (Darmstadt) VIII: 1927.
Forschung , Bd IV: 1921. Wyd. ksią\kowe: Darmstadt 1928. Wyd. 5, M�nchen 1949.
2
WYKAAD DRUGI
przede wszystkim Wilhelm Schapp. W dedykacji swej pracy doktorskiej, Przyczynki do oryginalna i \ywo napisana. Pózniej napisał Schapp jeszcze inną ksią\kę, Filozofię historii13,
fenomenologii spostrze\enia10, Schapp pisze, i\ nie wie, kto właściwie jest jej autorem, on sam ale nie stoi ju\ ona na tym samym pozornie, jest to ju\ pewien system.
czy te\ Husserl. Ksią\ka bowiem powstała z rozmów z Husserlem; nie umiał więc Istnieje tak\e druga rozprawa, która wyszła z kręgu getyngeńskiego i ukazała się
oddzielić tego, co pochodziło od niego, co zaś od Husserla. W ka\dym razie stwierdza równie\ około roku 1910 i uchodzi za pracę psychologiczną. Jest to praca doktorska
nie napisał nic, czego by sam nie zobaczył. Mówię o tym dlatego, \e z ksią\ki tej Heinricha Hofmanna Badania nad pojęciem wra\enia14. Punktem wyjścia jest pojęcie
mo\na się dowiedzieć o pewnych elementach Husserlowskich poglądów na temat wra\enia, wówczas bardzo rozpowszechnione wśród psychologów o nastawieniu
spostrze\enia, które nie znalazły się w publikacjach Husserla. W Ideach analiza przyrodniczym. Hofmann związany był z Georgiem Eliasem M�llerem, ówczesnym
zewnętrznego, transcendentnego spostrze\enia gra rolę rozwa\ań wstępnych, słu\ących profesorem i kierownikiem instytutu psychologicznego w Getyndze, bardzo powa\nym
wprowadzeniu i ukazaniu roli fenomenologicznej redukcji transcendentalnej. Wprowadza uczonym, nastawionym w swej psychologii przyrodniczo. Hofmann niewątpliwie wiele
to do analizy spostrzegania nowe punkty widzenia oraz pewne modyfikacje, które jeszcze się od niego nauczył. Psychologia M�llera była klasyczną, eksperymentalną psychologią
nie pojawiają się na poziomie rozwa\ań Schappa; u Schappa nacisk spoczywa na tym, co elementów; wra\enia ró\nych rodzajów stanowiły podstawowy temat prac
w spostrze\eniu rzeczy jest bezpośrednio, naocznie dane. Po raz pierwszy zostało tam instytutu. Hofmann był jednak równie\ uczniem Husserla. W swej pracy postawił sobie
wykazane, \e nie są to wyłącznie tzw. jakości ,,zmysłowe (barwa, jakości dzwiękowe, ja- zadanie: najpierw odró\nić rozmaite pojęcia wra\eń, aby następnie przedostać się w
kości dotykowe), lecz równie\ materiałowe określenia rzeczy; \e np. w spostrze\eniu nurt prowadzący do teorii czy fenomenologii spostrze\enia zewnętrznego. W
wzrokowym dane są równie\ naocznie jakości niewzrokowe, jak np. gładkość, przeciwieństwie do Schappa, który nie uznawał \adnych danych wra\eniowych,
elastyczność itp.; \e zatem nie istnieje w gruncie rzeczy spostrze\enie czysto wzrokowe. przeprowadza Hofmann piękne analizy sposobów wzrokowego ukazywania się rzeczy, w
Natomiast o danych wra\eniowych, odcieniach (wyglądach), które grają pózniej tak szczególności zaś tego, co Husserl nazywa wówczas wyglądem (Ansicht). Ksią\ka
wa\ną rolę w Ideach Husserla, nie ma w ksią\ce Schappa w ogóle mowy. napisana jest bardzo sugestywnie i zgadza się nie tylko z tym, co Husserl napisał w Ideach
To ujęcie spostrze\enia \ywe było wśród uczniów Husserla mniej więcej do czasu I, lecz wychodzi w opisie poza znane wówczas opisy Husserla. Natomiast Hofmann nie
ukazania się Idei. Mo\e to było m.in. przyczyną pewnego zaskoczenia, jakie wywołały zajmuje się pytaniem o to, co jest względnie nie jest efektywną częścią spostrze-
wśród uczniów Idee. \enia zewnętrznego, a co Husserl rozwa\a w Ideach ze specjalnym naciskiem. Praca
Schapp nie był z zawodu naukowcem; [obok filozoficznego] miał wykształcenie Hofmanna pozwala wnioskować o tym, co wykładał Husserl przed rokiem 1912 o
prawnicze i był czynny jako adwokat. Po studiach w Getyndze opublikował stosunkowo spostrze\eniu zewnętrznym; mówiąc to nie zamierzam bynajmniej obni\ać zasług
mało, m.in. ksią\kę Nowa nauka o prawie.11 Dopiero w ostatnich prawie latach jego \ycia samego Hofmanna.
ukazała się bardzo osobliwa ksią\ka: Wplątani w historie12. Historie to ró\ne procesy, Przy tym rzecz szczególna: Hofmann-zaprzyjazniony był z ówczesnym docentem
w których \yjemy i w których bierzemy udział, a więc historie, które docierają do nas z psychologii w Instytucie getyngeńskim, uczniem G. E. M�llera, Davidem Katzem. Katz
ró\nych stron, historie naszych krewnych i przyjaciół, ró\nych grup społecznych, do pisał w tym samym czasie co Hofmann ksią\kę opartą na badaniach eksperymentalnych,
których nale\ymy i którym się przeciwstawiamy, historie społeczne i polityczne, zmiany i która pózniej ukazała się pod tytułem Sposoby pojawiania się barw.15 Obaj autorzy doszli do
prądy kulturalne itd. I oto \yjemy wplątani w tę lub ową historię i w jakiś sposób ją tych samych zagadnień i umówili się, \e nie będą o nich rozmawiać. Mimo to, okazało się
przekształcamy. Ksią\ka skierowana jest w tym sensie przeciwko stanowisku Husserla, w rezultacie, \e ksią\ka Katza zawiera szereg wyników eksperymentalnych zgodnych z
\e Schapp chciałby zrezygnować z jego koncepcji istoty; wszystko bowiem zmienia się tym, co napisał Hofmann w swojej rozprawie o wra\eniach . David Katz był
w historii, równie\ my pod naciskiem historii, w które jesteśmy ,,wplątani , psychologiem eksperymentalnym, pozostawał jednak, oczywiście, pod wpływem
ustawicznie się zmieniamy. Nie ma w nas nic trwałego, \adnej stałej istoty, o której atmosfery Husserla. Do pewnych zagadnień podchodzi on fenomenologicznie, jednak w
mo\na by, lub trzeba by, postulować naukę aprioryczną jako naukę najwy\szą. Jest to omawianej ksią\ce nie widać tego wyraznie; zaznacza się to dopiero w pózniejszej jego
teza dyskusyjna, ksią\ka jednak jest bardzo interesująca. Pozostaje ona, oczywiście, pod
wpływem Diltheya i innych heglistów, mo\e równie\ Heideggera ale jest bardzo
13
Wilhelm Schapp, Philosophie der Geschichten, Leer 1959.
14
Heinrich Hofmann, Untersuchungen �ber den Empfindungsbegriff, Archiv f�r die
Gesamte Psychologie , Bd XXVI: 1913.
10 15
Wilhelm Schapp, Beitr�ge zur Ph�nomenologie der Wahrnehmung, Halle 1910. Wyd. 2, Halle David Katz, Die Erscheinungsweisen der Farben und ihre Beeinflussung durch die individualle
1925. Erfahrung, Zeitschrift f�r Psychologie , Erg�nzungsband VI - VII, 1911. Wydana pózniej pod
11
Wilhelm Schapp, Die neue Wissenschaft vom Recht, 1930. tytułem Der Aufbau der Farbwelt, 1930. Skrócony przekład angielski: The World of Colour, London
12
Wilhelm Schapp, In Geschichten verstrickt, Hamburg 1953. 1935.
3
WYKAAD DRUGI
pracy o świecie dotykowym16. Zawiera ona analizy spostrzegania dotykowego i tego, co w z wielką przenikliwością pewne pierwotne momenty bytowe i inne podstawowe,
nim jest dane. Moim zdaniem jest to piękna fenomeno-logiczna analiza opisowa, która ontologiczne stany rzeczy. Niestety, obie te prace nie zostały zakończone, a pani
jednak przedstawiona została jako rozwa\anie psychologiczne specjalnego rodzaju. Jest Conrad-Martius zajęła się pózniej innymi zagadnieniami z dziedziny filozofii przyrody i
to przykład przyswojenia sobie i rozwinięcia przez wybitnego psychologa metody metafizyki. Jej pózniejsze dzieła, liczne i niewątpliwie wa\ne, wychodzą ju\ poza
fenomenologicznego opisu. problematykę charakterystyczną dla Husserla i fenomenologii getyngeńskiej i nie
Bardzo wa\ną rolę w fenernenologii getyngeńskiej odgrywał Adolf Reinach. Nie mo\emy ich tu omawiać. Jeszcze poniekąd do wczesnego okresu fenomenologii nale\y
zdą\ył on ogłosić wielu prac, gdy\ w młodym wieku zginął w pierwszej wojnie światowej. artykuł Conrad--Martius o czasie.20
Po wojnie wydano jego Pisma zebrane,17 obejmujące w jednym tomie wszystkie jego publi- Było oczywiście równie\ wielu innych, spośród których mogę wymienić tylko
kacje. Wśród nich mo\e najlepiej znana jest rozprawa O ta/c zwanym sądzie negatywnym niektórych: Alexander Koyre, Rosjanin z Odessy po pierwszej wojnie osiedlił się w
(1911). Napisał równie\ polemikę z teorią przyczynowości Hume'a. Najwa\niejsza praca Pary\u. Zaczął on studia filozoficzne u Husserla, nie doktoryzował się jednak u niego i
Reinacha nosi tytuł O apriorycznych podstawach prawa cywilnego i została pierwotnie ukończył studia dopiero we Francji. Interesował się pierwotnie problematyką filozofii
ogłoszona w pierwszym tomie Rocznika Husserla w roku 1913. W ułamkach systematycznej, pózniej zajął się historią filozofii i napisał szereg ksią\ek z tego zakresu,
odtworzono rozprawę o ruchu z notatek do ostatniego seminarium, jakie prowadził w np. Filozofia Jakuba B�hme, Descartes i scholastyka, Trzy wykłady o Kartezjuszu.21 Następnie
roku 1913/14 i częściowo z protokołów tego seminarium. Pozostaje ona w związku z zwrócił się ku historii nowo\ytnego przyrodoznawstwa, od Kopernika i Galileusza
paradoksami Zenona i jest próba ich przezwycię\enia. Było to mo\e najpiękniejsze zaczynając, i stał się [z czasem] wybitnym historykiem nauk przyrodniczych, bardzo
seminarium, w jakim w swym \yciu brałem udział. Niestety, wybuch wojny uniemo\liwił cenionym we Francji i Stanach Zjednoczonych. Fenomenologia pozwoliła mu zrozumieć
dokończenie tych badań. tendencje nowo\ytnego przyrodoznawstwa, których nie dostrzegła philosophy of science.
Najwybitniejszą uczennicą Husserla była Hedwig Martius, pózniej Conrad-Martius. Jean Hering, pózniej profesor teologii w Strassburgu, był jednym z najbli\szych
Doktoryzowała się ona u Husserla na wiosnę 1912 roku. Przebywała pózniej uczniów i przyjaciół Husserla jeszcze z czasów getyngeńskich. Rozpoczął u niego pracę
przewa\nie w Monachium, pisząc tam swoje ksią\ki. Po drugiej wojnie światowej doktorską na temat a priori w filozofii Hermanna Lotzego, pierwsza wojna światowa
wykładała kilka lat na Uniwersytecie Monachijskim, Jej praca doktorska dotyczyła przerwała jednak jego studia. Jako Alzatczyk, stał się po roku 1918 obywatelem
epistemologicznych podstaw pozytywizmu (1912). Następna rozprawa, skierowana w francuskim i skończył studia we Francji; pisał następnie tylko po francusku. Jednak część
gruncie rzeczy przeciw Husserlowi, nosi tytuł Z antologii i nauki o pojawianiu się realnego jego pracy o Lotzem ukazała się pod tytułem Uwagi o istocie, jakości idealnej i idei22 w
świata zewnętrznego.18 Zasadnicza część tej pracy jest szczegółową analizą podło\a zmysło- czwartym tomie Rocznika w roku 1921. Jest to artykuł o objętości około czterdziestu
wego spostrze\enia zewnętrznego. Autorka podejmuje próbę opisu mnogości danych stron, jednak szczególnie godny uwagi jako pierwszy krok ku dalszemu opracowaniu
wra\eniowych na terenie ró\nych zmysłów; wszystko to czynione jest z zamiarem pojęcia istoty, wychodzący poza to, co w tej sprawie zrobił Husserl. Jak ju\
uzasadnienia pewnego rodzaju realistycznego ujęcia świata. Conrad-Martius nie wspomniałem, w Badaniach logicznych Husserl broni species jako przedmiotów szczególnego
towarzyszyła Husserlowi w jego przejściu do transcendentalnego idealizmu. Widać to rodzaju; nie opracował on jednak pojęcia species (jak równie\ pojęcia ideacji jako aktu, w
najwyrazniej z rozdziału wstępnego omawianej rozprawy, w którym ukazany jest którym species są ujmowane). W Ideach wprowadza autor termin istota (Wesen) oraz
fenomen autonomii bytowej świata realnego. Dalsze rozdziały jednak poświęcone są równolegle termin zobaczenie istoty (Wesenserschauung); nie wypracował jednak bli\ej
analizie prezentacji wra\eniowej i zjawiskowej (Empfindungs und Erscheinungsgegebenheit) pojęcia tego, czym jest istota czegoś. W czasie czytania Idei w roku 1913 wszyscy
w doświadczeniu zmysłowym. Jest to jedna z najwa\niejszych prac fenomenologicznych odczuliśmy dotkliwie niedojrzałość zawartej w tym dziele nauki o istocie. Było zatem
dotyczących tej problematyki, napisana z niezwykłym talentem \ywego, naocznego rzeczą naturalną, \e Jean Hering, zająwszy się zagadnieniem a priori u Lotzego, starał się.
ukazywania konkretnych zjawisk. Do tematu charakteru bytowego świata powraca najpierw sprecyzować nieco teorię istoty. Nawiązując do niektórych pojęć
autorka w następnej swej wa\nej rozprawie, w Ontologii realności.19 To jest właściwie Arystotelesa odró\nił on istotę pewnego przedmiotu indywidualnego od jakości
pierwsza praca fenomenologiczna poświęcona analizom egzystencjalnym; odsłania ona
20
Hedwig Conrad-Martius, Die Zeit, Philosophischer Anzeiger 1927/28, H. 2 s. 143 - 182
16
David Katz, Der Aufbau der Tastwelt, Leipzig 1925. oraz H. 4 s. 354 - 90.
17 21
Adolf Reinach, Gesammelte Schriften, Halle 1921. Alexander Koyre, La philosophie de Jacob Boehme, Paris 1929; Descartes und die Scholastik, Bonn
18
Hedwig Conrad-Martius, Zur Ontologie und Erscheinungslehre der realen Au�enwelt, 1923; Trois le�ons sur Descartes, le Caire 1938.
22
,,Jahrbuch... III; 1916. Jean Hering, Bemerkungen �ber das Wesen, die Wesenheit und die Idee, Jahrbuch... IV:
19
Hedwig Conrad-Martius, Realontologie. Erstes Buch, Jahrbuch... VI: 1923. 1921.
4
WYKAAD DRUGI
idealnej (Wesenheit) oraz od idei ; starał się równie\ określić dokładniej istotę ksią\ka Byt skończony i byt wieczny,26 która jednak stylem rozwa\ania ró\ni się ju\ od
czegoś indywidualnego. W ten sposób otworzył on drogę dla dalszych badań nad fenomenologii getyngeńskiej.
problematyką związaną z pojęciem istoty, badań realizowanych następnie przez Zainteresowanie Edith Stein podstawami filozoficznymi psychologii jest rzeczą
innych. Do nauki Husserla o redukcji fenomenologicznej i do transcendentalnego bardzo charakterystyczną. Jako pierwsza z fenomenologów posiadała ona wgląd w
idealizmu zarówno Hering, jak i Koyre nastawieni byli negatywnie. rękopisy Husserla i musiała się ju\ wówczas orientować, jakie znaczenie musiało mieć dla
(Wreszcie pragnę tu jeszcze wspomnieć o Edith Stein. Nie wiem, czy jest ona Husserla odgraniczenie psychologii od fenomenologii transcendentalnej. Losy
znana w Norwegii, po ostatniej wojnie stała się jednak bardzo znana w Niemczech i psychologii w filozofii Husserla są zresztą dość osobliwe. Najpierw, jako uczeń Brentana,
Francji, a tak\e w Ameryce, Stała się nieoczekiwanie bardzo sławna, jednak nie wskutek był on psychologiem opisowym. Potem przestał nim być, określił jednak swą
swej działalności filozoficznej. Pochodzenia \ydowskiego, około roku 1920 przeszła na fenomenologię jako psychologię opisową i to jeszcze w chwili, gdy napisał ksią\kę
katolicyzm, następnie w roku 1933 wstąpiła do klasztoru i jako zakonnica została będącą ostrą krytyką psychologizmu w logice. Potem przez długi czas zdawało się, \e j
aresztowana w Holandii i spalona w Oświęcimiu. Ostatnio otwarto jej proces est równie\ zdecydowanym przeciwnikiem samej psychologii. Przez wiele lat zawsze
beatyfikacyjny. Była uczennicą Husserla i w roku 1916 doktoryzowała się u niego na bronił się twierdząc, \e fenomenologia nie ma nic wspólnego z psychologią. Psychologia
podstawie rozprawy O zagadnieniu wczucia.23 W jesieni 1916 roku została asystentką jest nauką wewnątrz-światową (mundan) empiryczną o pewnych szczególnych
Husserla i pracowała przez kilka lat nad przygotowaniem do druku jego rękopisów. Tom przedmiotach w świecie, tj. o ludziach. Fenomenologia zaś nie dotyczy świata, jest
drugi i trzeci Idei jak równie\ Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu wydane czystym badaniem transcendentalnym, w którym ma być ukazane, w jaki sposób
zostały w oparciu o jej redakcję. W swej rozprawie doktorskiej Stein zajmuje się konstytuuje się świat realny jako korelat czystej świadomości. Równie\ to, co u Husserla
zagadnieniem, nad którym pracował równie\ Husserl i które posiada bardzo du\e nazywa się psychologia racjonalną, jako nauka ejdetyczna miało być ró\ne od czystej
znaczenie dla jego filozofii; mo\na to wyraznie stwierdzić na podstawie lektury Medytacji fenomenologii, gdy\ taka psychologia zajmuje się lub ma się zajmować badaniem
Kartezjańskich Husserla. Treść tej ksią\ki była w zasadniczym zarysie przedmiotem jego idei realnych indywiduów psychicznych, nie zaś czystej świadomości i czystego Ja.
wykładów w Pary\u w roku 1929, opublikowana jednak została dopiero w roku 1931. Jakkolwiek Edith Stein stoi w swej rozprawie doktorskiej na stanowisku
Zagadnienie wczucia włączone jest tam w całokształt problematyki idealizmu bardzo bliskim poglądom Husserla z jego Idei I to jednak pewne tendencje tej pracy
transcendentalnego. W Ideach I wydaje się, \e po redukcji fenomenologicznej pozostaje ró\nią się od jego postawy. Stein studiowała obok filozofii historię, germanistykę i
jedno tylko czyste Ego, mianowicie moje , filozofujące Ja; inne Ego są ju\ wzięte w na- psychologię i interesowała się bardzo zagadnieniem stworzenia podstaw nauk huma-
wias , podlegają redukcji, jakby nale\ały do świata realnego. Idealizm transcendentalny nistycznych tak, jak je w czasie jej studiów traktował przede wszystkim Dilthey. Tote\
przybiera w ten sposób charakter solipsyzmu, co stawia pod znakiem zapytania trafność rozpatruje ona zagadnienie wczucia od razu w ścisłym związku z problematem
rozstrzygnięcia idealistycznego. ugruntowania psychologii rozumiejącej i nauk humanistycznych. Dlatego te\ rozwija w
W ten sposób zagadnienie wczucia jako sposobu ujęcia innych Ja i cudzych swej dysertacji rozwa\anie jak pisze ,,konstytutywne struktury człowieka jako
prze\yć świadomych posiada dla Husserla podstawowe znaczenie. Jak wiemy, w IV i V istoty cielesno-psychiczno-duchowej (eines leiblich--seelisch-geistigen Wesen). Badanie to
Medytacji zmierza on do tego, by ująć świat jako korelat \yjącej we wzajemnym stanowi główny rozdział rozprawy i pozwala jej dopiero rozwa\yć, co jest właściwie
porozumieniu wielości podmiotów świadomościowych; do tego zaś konieczne było wy- przedmiotem poznania przez wczucie . Ono mianowicie pozwala nam odkryć cielesno-
jaśnienie wczucia . Równie\ Max Scheler pracował nad tym zagadnieniem.24 Temat psychiczną istotę człowieka, natomiast dopiero nadbudowujące się nad wczuciem
dysertacji Edith Stein stał zatem w centrum zainteresowań ówczesnej fenomenologii (był rozumienie otwiera dostęp do ludzkiego bytu duchowego. W ten sposób mają być
równie\ rozwa\any przez niemieckich estetyków Theodora Lippsa i Johannesa stworzone podstawy psychologii rozumiejącej w sensie Diltheya oraz nauk
Volkelta). Pózniej Stein napisała równie\ kilka wartościowych prac z zakresu humanistycznych w ogóle; chodzi przy tym o psychologię, która ma istnieć i być
filozoficznych podstaw psychologii25. Z czasu jej pobytu w klasztorze pochodzi wa\na tworzona jako osobna nauka obok czystej fenomenologii transcendentalnej. Trzeba
przy tym podkreślić, \e Stein w czasie pisania swej rozprawy doktorskiej nie znała jeszcze
rękopisów Husserla, które słu\yły jej potem jako podstawa redakcji drugiego tomu Idei. Z
23
Edith Stein, Zum Problem der Einf�hlung, Halle 1917.
rękopisów tych dowiedziała się ona w latach 1916 - 1918, jak bliskie były jej poglądy na
24
Max Scheler, Zur Ph�nomenologie und Theorie der Sympathiegef�hle und von Liebe und Hass. Mit
ciało i duszę człowieka poglądom Husserla. Jej próba stworzenia podstaw psychologii
einem Anhang �ber den Grund zur Annahme der Existenz des fremden Ich, Halle 1913. Wyd. drugie
rozszerzone pt. Wesen und Formen der Sympathie, Bonn 1923.
25 26
Por. Edith Stein, Beitrage zur philosophischen Begr�ndung der Psychologie und der
Edith Stein, Endliches und Ewiges Sein. Versuch eines Aufstiegs zum Sinn des Seins. Edith Steins
Geisteswissenschaften, ,,Jahrtauch... V: 1922. Werke, Bd II, Louvain 1950.
5
WYKAAD DRUGI
rozumiejącej w sensie zbli\onym do Diltheyowskiego była jednak raczej dość daleka Fenomenologia Husserla a filozofia św. Tomasza z Akwinu,28 przybrała zaś wyrazną postać w
od stanowiska Husserla w okresie pisania przez niego pierwszego tomu Idei. Dopiero opublikowanej dopiero pośmiertnie, lecz napisanej ju\ w latach 1933-6, ksią\ce Byt
wiele lat po pierwszej wojnie jak ju\ wspomniałem miał Husserl wejść na drogę do skończony i wieczny (op. cit.).
swego ujęcia psychologii fenomenologicznej jako dyscypliny uprawianej obok czystej Spośród getyngeńczyków wymienić jeszcze trzeba Fritza Kaufmanna oraz Hansa
fenomenologii transcendentalnej, przez co zbli\ył się pod tym względem do stanowiska Lippsa, który został pózniej profesorem w Getyndze, a następnie poległ w Rosji w
Edith Stein. drugiej wojnie światowej. Tak zatem przedstawiałby się w ogólnych zarysach obraz koła
W pismach opublikowanych przez samego Husserla zauwa\yć mo\na dą\enie getyngeńskiego , któremu czuję się osobiście bardzo bliski, choć prace moje zaczęły się
do wprowadzenia psychologii w krąg swych rozwa\ań dopiero w artykule do Encyklopedii ukazywać w czasie, gdy gentyngeński okres fenomenologii nale\ał ju\ do przeszłości. Do
Brytyjskiej27, który powstał w roku 1927 jak zwykle w wielu redakcjach. W jego odczytach, tego koła nale\ał jeszcze szereg utalentowanych młodych ludzi, którzy zginęli na froncie
szczególnie zaś w wykładach uniwersyteckich, tendencja ta zarysowała się ju\ wcześniej, w pierwszej wojnie światowej.
jak wiemy z opublikowanych ostatnio w serii Husserliana rękopisów. Zachował on tam Obecnie pragnę przejść do omówienia poszczególnych zagadnień
wprawdzie negatywne stanowisko wobec Diltheyowskiego ujęcia psychologii rozu- fenomenologicznych.
miejącej, ale równocześnie rozwinął koncepcje psychologii fenomenologicznej, która w Stwierdzenie, i\ fenomenologia Husserla począwszy od Badań logicznych jest
pewien sposób zbli\ała się do fenomenologii. reakcją przeciwko atmosferze filozoficznej, jaka panowała w Niemczech w latach
W artykule do Encyklopedii Brytyjskiej Husserl wyra\a się w ten sposób, jakby dziewięćdziesiątych, latach jego młodości jest naturalnie uproszczeniem. Oczywiście
fenomenologia i psychologia stały bardzo blisko siebie, a nawet jakby fenomenologia bowiem to, co Husserl w wyniku wieloletniej pracy osiągnął w zakresie stawiania i
była przede wszystkim i pierwotnie psychologią. Wydaje się tam, jakby wystarczyło rozwiązywania zagadnień, wykracza daleko poza taką reakcję. Husserl był
dokonać pewnego przegięcia czy pewnej modyfikacji sensu, aby od psychologii dojść do myślicielem samodzielnym lub te\, powiedzieć mo\na, samoukiem. Tym, co kierowało
czystej fenomenologii transcendentalnej. Czy był to jednak pewien chwyt dydaktyczny, jego pracą, były jego (jak nieraz mówił) pomysły , jego intuicje zaś niezadowolenie
aby obcej publiczności brytyjskiej ułatwić dostęp do fenomenologii, czy te\ próba, aby z istniejącej filozofii stanowiło dla niego tylko zewnętrzny bodziec do samodzielnego
po ukazaniu się ksią\ki Sein und Zeit Heideggera i wywieraniu przez tę ksią\kę coraz myślenia. Mimo to, będzie rzeczą po\yteczną uświadomienie sobie, przeciw jakim
większego wpływu stworzyć w psychologii fenomenologicznej przeciwwagę twierdzeniom i prądom mógł się on zwracać w swych pracach. Przeciwstawienie takie
Heideggerowskich rozwa\ań egzystencji ludzkiej? ułatwi nam zrozumienie jego własnych dą\eń.
Równie\ wątek ostatniej ksią\ki Husserla, którą częściowo sam opublikował, Krisis, W atmosferze tej wyró\nić mo\na dwa czynniki, które być mo\e były dla Husserla
przebiega przez długi czas w ten sposób, jakby w fenomenologii chodziło o pewnego najwa\niejsze a mo\e nie tylko dla niego. Oczywiście, nie wolno przy tym zapominać,
rodzaju psychologię. Dopiero przy końcu okazuje się jednak, \e nale\y przeprowadzić \e był on pierwotnie matematykiem. Jednym z owych czynników, ju\ wy\ej
radykalną redukcję fenomenologiczną, dzięki temu opuścić teren psychologii i dotrzeć do wspomnianym, była sytuacja w Niemczech po załamaniu się szkoły Heglowskiej:
problematyki czystej fenomenologii transcendentalnej. Wygląda to tak, jakby psychologia powstanie psychologii empirycznej, eksperymentalnej, ale równie\ i opisowej i
fenomenologiczną stanowiła nie tylko łatwiejszy dostęp, lecz równie\, \e tak powiem, rozwijający się na tym podło\u psychologizm. Czynnikiem drugim jest postać, jaką w tym
naturalny przedsionek fenomenologii, choć ta ostatnia na swym transcendentalnym, czasie przyjęła filozofia, która nie chciała zrezygnować z pozostania filozofią.
,,absolutnym terenie zasadniczo ró\ni się od wszelkiej psychologii. Psychologowie bowiem zrezygnowali niejako z filozofii, w najlepszym przypadku chcieli
Choć jednak drogi Husserla i Stein zdają się we wczesnych latach dwudziestych oni stworzyć jej namiastkę psychologię, która chciała być podstawową nauką
przebiegać w omawianych punktach bardzo blisko, od połowy tych lat Edith Stein oddala filozoficzną, ale jednak tylko podstawową nauką. Obok tych psychologów istnieli jednak
się coraz bardziej od Husserla. Z jednej strony oddala się od jego transcendentalnego równie\ filozofowie w sensie tradycyjnym.
idealizmu, z drugiej, w związku ze swym przejściem na katolicyzm, zainteresowanie jej Kto zatem kontynuował filozofię po katastrofie Hegla i całego idealizmu
zwraca się ku wielkim problematom metafizycznym, które zbli\ają ją do Tomasza z niemieckiego? A tak\e: z czego wyrósł pierwszy nowy prąd filozoficzny? Otó\ z nauki
Akwinu i zarazem do Arystotelesa. Ta zmiana zaznaczyła się ju\ w małej rozprawce o filozofii. Jaka zaś nauka o filozofii istniała w tym czasie? Była to historia filozofii, którą
uprawiano wówczas bardzo gorliwie. Brano, \e tak powiem, poszczególny cli filozofów i
poszczególne prądy filozoficzne pod lupę i analizowano treść ich nauk. Najwybitniejszym
27
Edmund Husserl, Phenomenology , w: Encyclopaedia Britannica, 14-th ed., vol. 17,
28
London 1929, przekład C. V. Salmona. Niemieckie rękopisy oryginalne opublikowano w IX tomie
Edith Stein, Husserls Ph�nomenologie und die Philosophie des hl. Thomas von Aquino w: Husserl-
Husserliana (Ph�nomenologische Psychologie), Haag 19G2, s. 237- 301. Festschrift, Jahrbuch... , Erg�nzungsband, Halle 1929.
6
WYKAAD DRUGI
historykiem początku tego okresu w drugiej połowie wieku XIX był Kuno Fischer. wielkiego dzieła Zagadnienie poznania. Pózniej rozpoczął on szereg swych prac
Napisał on wiele bardzo interesujących tomów. Był heglistą, posiadał więc wyczucie teoretycznych ksią\ką Pojęcie substancji i pojęcie funkcji, aby dojść do nowego stanowiska
historii, a zajmował się przede wszystkim filozofią nowo\ytną. Było równie\ wielu innych filozofii form symbolicznych, w którym zbli\ył się pod pewnymi względami do feno-
historyków filozofii. Inną grupę stanowili filologowie klasyczni, studiujący z zapałem menologii33. W ostatnich latach przed pierwszą wojną światową nale\ał do nich
filozofię grecką, którzy przyczynili się do zachowania dawnych tradycji filozoficznych. W równie\ Nicolai Hartmann; kształcił się on w Marburgu i tam się habilitował, pózniej
ten sposób powstała nauka, cała wiedza o istniejącej filozofii. Oddalała się ona, jednak nie pozostał wierny neokantyzmowi. Gdy Reinach pojechał na wiosnę
powiedzieć mo\na, coraz bardziej od filozofii, od zagadnień i od świata, którym zajmuje 1914 roku do Marburga, aby wygłosić tam odczyt o fenomenologii, powiedział nam po
się sama filozofia; nawiązywała wcią\ tylko do dzieł, do ksią\ek filozoficznych. powrocie: ,,Z Hartmannem mo\na mówić, z nim mo\emy się wzajemnie
Pracowano tu stale nad cudzymi myślami, pojęciami i twierdzeniami. Powstał w pewnym zrozumieć , Hartmann, idąc dalej w tym kierunku, doszedł pózniej do szczególnej
sensie szczególny sposób filozofowania, filozofia pojęć, w której wypreparowywano, odmiany fenomenologii, pozostającej pod znacznym wpływem Kanta jak równie\
opracowywano, kombinowano itd. cudze pojęcia. Postępowało to coraz dalej i coraz neokantyzmu; w ciągu długich lat ulegał te\ Hartmann wpływowi idealizmu niemieckiego
bardziej oddalało się od rzeczywistości. (por. Zagadnienie bytu duchowego). W latach pózniejszych, pod wpływem zwłaszcza Maxa
Spośród owych historyków wymienić trzeba dwu badaczy, którzy wprawdzie Schelera, w swojej etyce i w swej czterotomowej ontologii rozwinął własną odmianę
równie\ uprawiali wspomniany sposób filozofowania, równocześnie jednak umieli fenomenologii.34
wykorzystać istniejącą filozofię jako bodziec dla własnego filozofowania i zapoczątkować Mniej więcej w tym czasie, kiedy Husserl pisał i publikował -Badania logiczne, a
nowy prąd filozoficzny. Jednym z nich był Friedrich Albert Lange, autor Historii zatem około roku 1900 i w latach następnych, szkoła marburska i w ogóle neokantyzm
materializmu29, mo\e najpowa\niejszej ksią\ki na ten temat. Był on jednak równie\ był filozofią panującą, przynajmniej w Niemczech. Husserl jednak był uczniom Brentana,
pierwszym neokantysta. Brentano zaś był nastawiony wyraznie przeciw Kantowi, a jeszcze bardziej przeciw
Drugim był Otto Liebmann. Georg Simmel powiedział kiedyś o nim \artobliwie: idealizmowi niemieckiemu i w ogóle przeciw niemieckiej filozofii. Dotyczy to równie\
Otto Liebmann był tak nadzwyczajny, \e mógł być tylko nadzwyczajnym profesorem . brentanistów Husserla, Twardowskiego, Meinonga i in. Neokantyzm był wówczas
Jego pierwsza ksią\ka, która dała impuls do dalszych badań, nosiła tytuł Kant i epigoni.30 potęgą, obok której Husserl najpierw przeszedł mimo. Być mo\e, pozostawał on w
Kant to Krytyka czystego rozumu itd.; epigoni zaś to Fichte, Schelling, Hegel. Jest to bli\szych stosunkach osobistych z Natorpem. Jednak najpierw ani nie walczył z
zatem historia związanej z Kantem filozofii od Kanta a\ do punktu szczytowego neokantyzmem, ani nie wypowiedział się za nim, po prostu przeszedł mimo niego.
idealizmu niemieckiego. Naprawdę jednak nie jest to jedynie historia, gdy\ nauka ka\dego Tym, czemu Husserl przeciwstawiał się wewnętrznie w latach dziewięćdziesiątych i
z epigonów poddana jest dokładnej analizie i ostrej krytyce. Ka\dy zaś rozdział kończy pózniej, była z jednej strony filozofia pojęć (Begriffsphilosophie) owa nauka o filozofii
się znanym zdaniem: ,,Powróćmy do Kanta! . Epigoni nie liczą się powróćmy do z drugiej zaś strony właściwie nie tyle psychologia, ile psychologizm wraz z jego
Kanta! I to był właściwie początek neokantyzmu. przyrodniczą metodą poznawczą. Z tym nie mógł się Husserl pogodzić i przeciw temu
Odrębną odmianą neokantyzmu była tzw. szkoła marburska, w której musiał się zwrócić.
Liebmann, prócz dania jego pierwszego impulsu, pózniej właściwie nic nie zrobił. Jednak Czemu Husserl był tak przeciwny filozofii pojęć? Piętnując sytuację ówczesnej
w roku 1883 ogłosił on interesującą pracę pt. O analizie rzeczywistości31 to jednak ju\ filozofii u\ył on pewnego wyra\enia; powiedział mianowicie, \e osobiście oburzał go w
zupełnie inna sprawa. Natomiast szkoła marburska wydała, jak wiadomo, niej Hader sprzeczki, swary ró\nych kierunków i szkół. To, \e nie mo\na było mieć
Hermanna Cohena, który ogłoszoną w latach siedemdziesiątych Teorię doświadczenia jednej filozofii, lecz jedynie spierano się ze sobą, pozytywiści z kantystami, kantyści z
Kanta32 rozbudował pózniej do wielu tomów. Drugim obok niego głównym pozytywistami itd.; wszystko to zaś działo się w takim oddaleniu od samych rzeczy, przy
przedstawicielem szkoły był Paul Natorp. Istniał jeszcze szereg innych, którzy nie byli ju\ posługiwaniu się ciągle tylko przyswojonymi sobie cudzymi pojęciami itd.! Tego nie
sit venia verbo tak czysto ,,marburscy , np. Ernst Cassirer, pierwotnie historyk, autor
33
Ernst Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neueren
Zeit, 3 Bde, Berlin 1906-1920; The Problem of Knowledge, New Haven 1950; Substanzbegrijf und
29
Friedrich Albert Lange, Geschichte des Materialismus, Iserlohn und Leipzig 1866. Tłum. Funktionsbegriff, Berlin 1910; Philosophie der Symbolischen Formen, 3 Bde, Berlin 1923 - 29.
34
polskie, Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w terazniejszości, 2 t., tłum. A. Swiętochowski i F. Nicolai Hartmann, Das Problem des gestigen Seins. Untersuchungen zur Grundlegung der
Jezierski, Warszawa 1881. Geschichtsphilosophie und Geschichtswissenschaften, Berlin 1933. Ethik, Berlin 1926; Zur Grundlegung der
30
Otto Liebmann, Kant und die Epigonen, Stuttgart 1965. Ontologie, Berlin 1935; M�glichkeit und Wirklichkeit, Berlin 1938; Der Aufbau der realen Welt. Grundriss
31
Otto Liebmann, Analysis der Wirklichkeit, Strassburg 1876. 4. wyd. rozszerzone 1911. der allgemeinen Kategorienlehre, Berlin 1940; Die Philosophie der Natur. Abriss der speziellen Kategorienlehre,
32
Hermann Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, Berlin 1871. 2 wyd. Berlin 1950.
7
WYKAAD DRUGI
mo\na przecie\ wytrzymać! Musi przecie\ istnieć jedna nauka, jedna filozofia: istniała Pózniej, wiele lat po zaproponowaniu tych dwu interpretacji Kanta, Heidegger
przecie\ w tym czasie jedna matematyka. (Nie wiem, czy istnieje jeszcze dziś, tj. czy zwrócił uwagę na to, \e w Krytyce czystego rozumu jest mowa o Intellectus Archetypus, tj. o
istnieje dziś jedna interpretacja matematyki; mo\na to podać w wątpliwość. Jednak sama Bogu, który wolny jest od kategorii. Intelekt skończony natomiast, nie boski, nie ma
matematyka jako pewna całość [als Einheit] niewątpliwie istnieje). A zatem idea jednej dostępu do rzeczy realnych, do rzeczy samych w sobie. Taki wniosek wynika z ksią\ki
filozofii, nie zaś wielu kierunków, była motorem pracy Husserla w ciągu całego jego Heideggera.
\ycia. Podejmował on ciągle próby ugruntowania jednej filozofii; próbował zaś to Wcześniej jednak, w wieku XIX, podejmowano przede wszystkim szereg prób
urzeczywistnić na ró\ne sposoby. Starał się o to z najwy\szym zapałem i entuzjazmem a\ przebicia owej ściany, która miała nas oddzielać od świata realnego (Fichte, Schelling,
po ostatni rok swego \ycia. Jaka jednak miała to być filozofia? Na to pytanie trzeba Hegel, Schopenhauer). Pózniej powstała inna interpretacja: odrzućmy rzecz w sobie. Jest
właśnie odpowiedzieć. to pojęcie graniczne, którego wcale nie potrzebujemy. W ten sposób otrzymuje się
Co jednak nie podobało mu się w psychologizmie, w psychologii? Przede neokantowską interpretację marburska: idealizm transcendentalny bez rzeczy w sobie.
wszystkim gdy ju\ dostrzegł, \e w Filozofii arytmetyki szedł błędną droga to, \e W ka\dym razie filozofia pokantowska, w której starano się odzyskać w jakiś
dochodzi tam do nienaturalnego sfałszowania pojęciowego przedmiotów, o których się sposób dostęp do rzeczy samych w sobie, była równie\ ,,aprioryczna , choć odrzucała
mówi; \e nie trafia się we właściwy przedmiot badania. Z jakiego powodu? Oczywiście pewne teorie Kanta dotyczące a priori. I ta aprioryczna filozofia idealizmu niemieckiego
pod wpływem, psychologii i to mo\e nie tyle eksperymentalnej, ile raczej opisowej, załamała się około połowy XIX wieku. Co pozostało potem? Pogląd, \e istnieje jedynie
którą od dawna uprawiano w filozofii nowo\ytnej; częściowo zaś pod naciskiem poznanie empiryczne. Jakiego rodzaju? Oczywiście doświadczenie zmysłowe. Któ\
psychologii genetycznej. bowiem wyszedł z kryzysu zwycięsko? Empiryczne nauki przyrodnicze. One jako
Po drugie zaś: czemu teorie psychologistyczne tak bardzo fałszowały przedmiot? zwycięskie ju\ od z górą stu lat opanowały teren; tylko, \e filozofowie czasem się bronią i
Wynikało to z historycznej sytuacji owego czasu. Có\ więc wówczas uległo załamaniu? nie chcą się od razu poddać. Có\ zatem pozostaje filozofii, jeśli ma jeszcze istnieć? Albo
Filozofia, która wyszła od Kanta, a zatem wierzyła, \e jedyną mo\liwością jak często twierdzono winna ona stać się syntezą wyników nauk przyrodniczych, w
odpowiedzialnego uprawiania filozofii jest filozofia aprioryczna (w sensie Kantowskim), ogóle nauki, science, jak np. filozofia nauki (Philosophy of science). Albo te\ musi filozofia
przy czym owo a priori związane było z Kantowską teorią apriorycznych form zdobyć sobie jakiś własny teren badania. Nauki przyrodnicze fizyka, chemia, biologia
naoczności i kategorii, U Kanta doprowadziło to niestety do powstania między nami a opanowały cały świat materialny. Pozostaje zatem tylko sfera psychiki, którą miałaby
rzeczywistością ściany kategorii i form naoczności tak i\ rzecz w sobie się zajmować psychologia. W owym czasie, po roku 1850, panuje wszak przekonanie, i\
pozostawała właściwie niedostępna. Tę ścianę trzeba było jednak w jakiś sposób przebić. istnieją tylko dwa rodzaje bytu: to, co fizyczne, i to, co psychiczne; jest to godny uwagi
Jak wiadomo, istnieją dwie ró\ne interpretacje Kanta: jedna powiedzieć mo\na dualizm nieprawda\: skoro coś nie jest fizyczne, a jednak w jakiś sposób istnieje,
antropologiczna, którą niektórzy określają jako Kantowski psychologizm. W zatem jest psychiczne. Jeśli więc ktoś chce pozostać filozofem , mo\e jedynie uprawiać
interpretacji tej kategorie i formy naoczności uwa\ane są za szczególne formy intelektu i psychologie. W jaki jednak sposób mo\na uprawiać psychologię? Jako aprioryczną naukę
naoczności konieczne dla człowieka. Tego rodzaju byłoby zatem jedynie poznanie o istocie? Broń Bo\e twierdzono oczywiście, \e nie! Tu mo\na postępować tylko
ludzkie. To my bylibyśmy tak szczęśliwi, czy tak nieszczęśliwi, \e musielibyśmy się z empirycznie. W konsekwencji psychologia, czy to Brentana, czy te\ psychofizjologów
koniecznością posługiwać tymi formami naoczności i tymi kategoriami. Szczęśliwi jest nauką empiryczną i posługuje się, rzecz jasna, przyrodniczymi metodami
gdy\, zdaniem Kanta, mo\emy na tej drodze dotrzeć do poznania obiektywnego tj. poznawczymi. Szczególnie psychologowie eksperymentalni uwa\ają to za całkiem
mo\emy w ramach uwarunkowanego subiektywnie poznania ludzkiego uzasadniać oczywiste. Wspomniałem przedtem o stosunkowo póznym przedstawicielu psychologii
twierdzenia ogólne, lub lepiej: intersubiektywnie wa\ne (matematyczne itd.). empirycznej, Georgu Eliasie M�llerze. Był on autentycznym przyrodnikiem, stosował
Nieszczęśliwi, gdy\ owe konieczne formy odcinają nas od świata; pozostajemy zamknięci bardzo ściśle wszystkie metody empiryczne: eksperyment, metody statystyczne itd.; był
w świecie zjawisk. Natomiast rzeczy same w sobie pozostają niedostępne dla nas, ludzi, niezmiernie rzetelny w pracy i uwa\ał za oczywiste, i\ psychologia jest nauką
którzy musimy posługiwać się tymi formami naoczności i kategoriami. Wielu sądzi przyrodniczą.
jednak, \e Krytyki czystego rozumu nie mo\na uwa\ać za teorie antropologiczną, lecz \e jest Na czym jednak polega owa przyrodnicza metoda poznawania? Trzeba tu wskazać
ona, \e tak powiem, czystą ' krytyka poznania przeprowadzoną dla transcendentalnego na pewne punkty, przeciwko którym będzie te\ walczył Husserl, gdy zwróci się przeciw
podmiotu; podmiot ten zaś nie jest identyczny z człowiekiem, lecz jest podmiotem psychologizmowi. Na pierwszy rzut oka wydaje się, \e przejmuje on wówczas coś bardzo
poznającym wziętym w ogólności. Jeśli zatem musza być z koniecznością stosowane wa\nego z psychologizmu; wkrótce jednak oka\e się, \e jednak rozumie on to inaczej.
kategorie i formy naoczności, to nie tylko my, ludzie, lecz ka\de poznające Ja jest w ogóle Jaka\ jest zatem naczelna zasada empiryzmu? Jest to teza, \e doświadczenie jest
odcięte od świata realnego, od świata rzeczy w sobie. podstawowym rodzajem wszelkiego poznawania. Bez doświadczenia nie ma nauki. Czym
8
WYKAAD DRUGI
jednak jest doświadczenie ? Uwa\ano, \e jest to doświadczenie zmysłowe, doświad- Rola doświadczenia bezpośredniego jest w ten sposób powoli coraz bardziej
czenie zewnętrzne : widzenie, słyszenie itd. Co najwy\ej istnieje jeszcze druga odmiana redukowana. śywy człowiek i jego bezpośredni kontakt z rzeczywistością staje się sprawą
doświadczenia. Jest nią tzw. refleksja czy ,,introspekcja , względnie doświadczenie drugorzędną. Najwa\niejsze są owe prawa przyczynowe; najwa\niejszą sprawą jest
wewnętrzne . Powiedziałem: co najwy\ej gdy\, jak wiemy, August Comte, twórca rzeczywistość, która zostaje wstawiona w miejsce tego, co widzimy, słyszymy, czujemy
pozytywizmu, wypowiedział się stanowczo przeciwko niej. Du\o wcześniej, trzeba się tu rzeczywistość w sobie wcale nie określona jakościowo. Jest to świat, który mo\na jedynie
cofnąć przynajmniej do Locke'a, zaproponowane zostało owo doświadczenie pojęciowo określić, ,,chmura atomów i elektronów, cząstek elementarnych itd.,
wewnętrzne ideas of reflexion. Mimo to jednak, w wieku XIX i pózniej, a\ do czasów poruszających się, z szaloną szybkością w przestrzeni euklidesowej lub nieeuklidesowej.
dzisiejszych, wielokrotnie atakowano tego rodzaju doświadczenie. To zaś, co widzimy, nie odgrywa tu w gruncie rzeczy \adnej roli to mo\e
Drugim wa\nym sposobem postępowania metody przyrodniczej jest eksperyment, zarejestrować równie\ maszyna.
i to uprawiany na wzór eksperymentu w fizyce: uzyskane w nim wyniki opracowuje się za Maszyny są tak doskonałe, fizyka zaszła dziś tak daleko, \e rola bezpośredniego
pomocą metod statystycznych, obliczania wartości średnich, rozrzutu itd. Psychologia nie doświadczenia coraz bardziej się zmniejsza. I mówi się jeszcze więcej: świat jest taki, jak
stanowi tu równie\ \adnego wyjątku. Jako uczeń George Eliasa M�llera robiłem to określiła go fizyka teoretyczna; określiła go zaś ona w ten sposób, \e nie mo\na go sobie
wszystko w instytucie psychologicznym w Getyndze. w ogóle wyobrazić jest nie tylko niespostrzegalny, ale w ogóle niewyobra\alny.
Następnie mamy indukcję. Ka\da nauka empiryczna jest nauka indukcyjną W młodych latach Husserla sprawy nie zaszły jeszcze tak daleko: w ka\dym jednak
indukcyjnym rozszerzaniem, indukcyjnym uogólnianiem. A rezultaty? Mniej lub bardziej razie rola doświadczenia bezpośredniego bardzo się zmniejszyła. Nie było ono
prawdopodobne twierdzenia ogólne, które nie mogą być nigdy w pełni uzasadnione. traktowane jako coś wa\nego dla siebie, lecz jedynie jako środek do przejścia do czegoś
Wynika to ze struktury indukcji. innego. Poza tym całość lego, co dane, została w pewnym sensie ograniczona i zafał-
Jeszcze jedna rzecz: ka\da nauka przyrodnicza, fizyka, chemia, biologia, itd. szowana. Ograniczona gdy\, jak ju\ powiedziałem, dla praw przyczynowych
poszukuje przyczyn. Dopóki dla pewnego faktu, danego w jakikolwiek sposób, w interesujący jest nie całokształt tego, co się dzieje, lecz jedynie wybrane właśnie i poddane
jakimkolwiek doświadczeniu, nie zostaną podane czynniki przyczynowe, dopóty rozwa\aniu momenty pewnej rzeczy czy te\ pewnego procesu. Reszta mo\e odpaść resp.
stwierdzenie tego faktu nie jest właściwie uwa\ane za tezę naukową. Zadanie polega mo\na jej nie uwzględniać.
właśnie na znalezieniu owych czynników przyczynowych, przy czym zazwyczaj dla Powiedziałem te\; ,,zafałszowana . W jakim sensie? To ju\ sprawa bardziej
pewnego danego faktu istnieje ich wiele i razem składają się na pełną przyczynę skomplikowana. Z jednej strony jednak sugerują to rezultaty badań naukowych, nauk
względnie prowadzą do pewnego skutku. Zagadnienia genetyczne i to takie, które przyrodniczych, w szczególności fizyki, która postępuje, jak wiadomo, coraz dalej w
prowadzą do genetycznych, ogólnych praw indukcyjnych, do ,,praw przyczynowych , kierunku teorii atomów, elektronów, cząstek elementarnych itd. Jest to świat rozbijany na
stanowią rdzeń problematyki badań przyrodniczych. coraz mniejsze entia. Wszystko, co jest rzekomo jedną, rzeczą, ma ,,w rzeczywistości być
Całe doświadczenie, doświadczenie bezpośrednie, w szczególności spostrze\enie ogromną mnogością jąder atomowych i elektronów, poruszających się z niewiarygodna
zmysłowe, jest tu tylko początkiem, od którego przechodzi się do czegoś innego szybkością; lecz jeśli powrócimy teraz do naoczności w \aden sposób nie
początek, przy którym ju\ nie zwraca się zbytnio uwagi na pełną obecność tego, co się określonych jakościowo. Jest to rezultatem z jednej strony coraz dalej idącej
pojawia. Badacz skupia się zawsze tylko na pewnych momentach, pewnych stronach analizy, z drugiej zaś wyeliminowania jakości. Jest to stara tradycja, która w czasach
tego, co dane momentach, które dziwnym zbiegiem okoliczności są zmienne, nowo\ytnych sięga do Kartezjusza i Locke'a.
natomiast inne czynniki zostają w sposób sztuczny, dzięki sposobowi prowadzenia U Kartezjusza mianowicie znajdujemy rozwa\anie, w którym podkreśla on
eksperymentu, względnie ustalone. Nie trzeba przy tym widzieć całości rozgrywającego wa\ność analizy dla badania zmysłów i świadomości (cogitationis). U Locke'a zaś występują
się procesu, lecz wystarczy uwa\ać na to, jak zmienia się odnośny moment przy włą- najpierw dwa rodzaje idei: ideas of sensation i ideas oj reflection.35 Dalej istnieją idee proste i
czeniu pewnego czynnika przyczynowego. Mo\na by wtedy ju\ zrezygnować ze idee zło\one innych idei nie ma. Wszystkie zaś idee zło\one sprowadzić mo\na do
spostrzegania: wystarczy mieć aparaty, które to same widzą i stwierdzą, co zmienia się prostych. Przy dokładnym czytaniu Locke'a stwierdzamy, \e idee proste są w gruncie
przy włączeniu pewnego określonego czynnika, np. prądu elektrycznego o określonym rzeczy abstrakcyjne, idee konkretne bowiem składają się zawsze z wielu elementów.
napięciu. Zbudowano te\ bardzo dokładne aparaty pomiarowe o subtelności i czułości Ujęcie takie \ywe było w tradycji filozoficznej co najmniej a\ do Johna Stuarta Milla,
przekraczającej znacznie mo\liwości ludzkich zmysłów. W pewnym sensie robią teraz
wszystko maszyny; człowiek jest tylko po to, by przygotować i uruchomić całość, dalej
35
Skraca się to mówiąc po prostu sensations (wra\enia). Właściwie nie jest to jednak
zaś wszystko odbywa się samo i wyniki są ju\ gotowe. Mo\na je nawet zaraz obliczyć,
prawidłowe, gdy\ mowa jest przecie\ o ideas of sensation sensation jest tu zatem funkcją. Zaś ideas
zostało ju\ bowiem odkryte odpowiednie prawo, przyczynowe prawo fizyki.
of sensation są to idee, które osiągamy za pomocą tej funkcji posiadania wra\eń (des Empfindens ).
9
WYKAAD DRUGI
który w wieku XIX wprowadza je z powrotem na kontynent europejski; odgrywa ono jednorodna i czas, to to samo 39; jest to jedno- lub wielowymiarowa jednorodna
bowiem przez długi czas wa\ną rolę w rozwoju nowo\ytnego przyrodoznawstwa i mnogość. Aspekt statyczny świadomości jest fikcją intelektu. Zaś rzeczywista, auten-
oczywiście równie\ nowo\ytnej filozofii. U\ywa się tu ciągle tych samych pojęć podsta- tyczna świadomość c'est la dur�e pure, jest czystym trwaniem; jest to świadomość
wowych; idee proste i zło\one oraz ich kojarzenie . płynąca, świadomość, w której nie ma \adnych elementów. Elementy są fikcjami,
Przychodzi następnie Ernst Mach, który, jak wiemy, nie wierzył w istnienie tworzonymi drogą analizy. To, co konkretnie prze\ywamy, jest jednością, jedną całością.
atomów, uwa\ając je za konstrukcję naukową. Wkrótce stwierdzono jednak, \e nie są one W pewnym sensie nie jest to nawet całość, lecz jedynie przechodzenie coś, co
konstrukcją, lecz odpowiadają pewnej rzeczywistości. Ale w swej filozofii, resp. powstaje i znika, co właśnie płynie.
psychologii, Ernst Mach był atomistą . Có\ to są za ,,atomy ? Są to tzw. elementy , Tej pracy Bergsona Husserl nie znał. Jednak jego koncepcja szła w tym samym
inaczej określane jako wra\enia (,.proste idee ). Có\ zaś istnieje poza tym? Kompleksy kierunku, razem z Jamesem i Bergsonem, przeciw ówczesnej psychologii i filozofii
elementów; a więc mamy tylko idee proste i zło\one. Za tym tkwi oczywiście równie\ elementów40. Jego protest sięgał jednak znacznie dalej. Lecz rzecz szczególna; filozofia ta
Berkeley i jego idealizm. W pewnym sensie równie\ Mach jest idealistą36. stawia szereg rozmaitych zasad metodologicznych. Pierwsza z nich, nazwana pózniej
Mamy tu zatem koncepcję świadomości, w myśl której jest ona szczególną przez Husserla zasadą wszystkich zasad , którą zatem sam równie\ wysuwa, brzmi; nie
kombinacją elementów oraz kompleksów. Czym zaś jest świat (materialny)? Jest to inna ma wiedzy bez doświadczenia l przede wszystkim trzeba to, co doświadczamy, uchwycić
kombinacja kompleksów, zło\onych ostatecznie z elementów. Świadomość to przede w doświadczeniu i wszystko inne musi być równie\ wydobyte z doświadczenia,
wszystkim elementy, inaczej mówiąc wra\enia , sensations, elementarne jednostki, w rozwinięte i ostatecznie uzasadnione przez doświadczenie. Na to jednak odpowiadają
których nie mo\na ju\ wyró\nić elementów prostszych. Następnie istnieją ró\norodne pozytywiści: my równie\ chcemy tak postępować; nie jest to nic nowego! Husserl zaś
kompleksy elementów, w jakiś sposób sklejające się ze sobą lub złączone itd. Określone mówi potem w Ideach; My jesteśmy pozytywistami, właściwymi pozytywistami! Skoro
kompleksy nie muszą jednak występować w doświadczeniu, mo\na równie dobrze zasada ta głoszona jest i przyjmowana za hasło przez obie zwalczające się strony, jest ona
utworzyć z danych elementów inne. Nie są one niczym wiecznym, mogą być tak lub zatem, naturalnie, [jakoś] wieloznaczna. Psychologowie bowiem i pozytywiści zakładają
inaczej składane. Z tego, \e posiadamy świadomość tych elementów i kompleksów, nic jeden tylko rodzaj doświadczenia, najwy\ej zaś jeszcze ponadto doświadczenie
ju\ u Macha nie zostało. Jak jednak wówczas mo\e dochodzić do powstawania kom- wewnętrzne Husserl głosi natomiast istnienie wielu podstawowych typów do-
pleksów, kto względnie co je tworzy pozostaje nie wyjaśnione. Z \ywej świadomości świadczenia, lepiej: bezpośredniego poznania. Jednak równie\ pojęcie samego
jako strumienia równie\ nic nie zostało. Istnieje jedynie owa świadomość rozpadająca doświadczenia, poznania bezpośredniego, jest u Husserla zupełnie inne ni\ owo pojęcie
się na kawałki, elementy. Nie jest to jednak w gruncie rzeczy świadomość , istnieją tylko doświadczenia przyjęte w ówczesnej filozofii i psychologii. Tam było to posiadanie
wra\enia, elementy wszak kompleksy tak\e są ju\ poniekąd iluzją, wra\eń, doznawanie wra\eń (die Empfindung). Temu równie\ przeciwstawi się Husserl.
Taką sytuację zastał zatem Husserl i przeciwko niej musiał wystąpić. Protesty Ale sama zasada pozostaje: doświadczenie jako autentyczne, bezpośrednie
odzywały się zresztą ju\ wcześniej. Jeden z nich, jak wspomniałem, był Husserlowi poznanie jest ostateczną podstawą wszelkiej wiedzy i jego prawo do tego musi być
znany; William James wystąpił przeciw tej sytuacji w swej psychologii37. Husserl czytał uznane. Omówimy tę sprawę szerzej w następnym wykładzie.
jego ksią\kę w przekładzie niemieckim w ka\dym razie przed napisaniem Badań logicznych.
Nam zaś mówił: ,,Czytajcie Jamesa, zaszedł on bardzo daleko .
Drugi protest, opublikowany rok lub dwa wcześniej od Filozofii arytmetyki
zawarty jest w ksią\ce O danych bezpośrednich świadomości Henri Bergsona. Jest to ostry atak
na psychologię asocjacyjną; wydaje się przy tym, \e skierowany jest przede wszystkim
przeciw Brytyjczykom, równie\ jednak przeciw Hipolitowi Taine i jego Filozofii sztuki.38
Zdaniem Bergsona, istnieją dwa aspekty świadomości: tzw. aspekt statyczny jest
to świadomość ujęta na wzór przestrzeni gdy\, jak mówi Bergson, ,,przestrzeń
36
Por. np. pierwszy rozdział Analizy wra\eń, cyt. wyd., pt. Rozwa\ania antymetafizyczne
(Antimetaphysische Bemerkungen).
37
William James, The Principles of Psychology, New York 1890.
38 39
L'espace homogene et le temps, c'est la meme chose.
Hippolyte-Adolphe Taine, Philosophie de l'art, Paris 1865; drugie, rozszerzone wydanie
40
1880. W następnym wykładzie omówimy odpowiedz, jakiej udzielił on ówczesnej filozofii.
10

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad pierwszy
Ingarden Wstep do?nomenologii Husserla wyklad 2
WSTĘP DO PAŃSTWA brakujący wykład
Patocka Jan, Wprowadzenia do fenomenologii Husserla
Wstęp do filozofii notatki z wykładów
Beśka Marek wstęp do teorii miary wykład 3
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad2
Wstep do R Pr MAP2037 wyklad 7
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad1
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 6,7
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 3
Wstęp do antropologii wykłady
Wajch E Wstęp do topologii Wykłady i ćwiczenia
Wykład (Juszkiewicz) Wstep do PHP

więcej podobnych podstron