Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2

WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Monachium2 oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maxa
Schelera, wówczas równie\ docenta w Jenie3. Dwa przymiotniki u\yte
w tytule ostatniej pracy, psychologiczny i transcendentalny będą
R. Ingarden,
pózniej odgrywały przez długi czas wa\ną rolę w dyskusji nad metodą
Wstęp do fenomenologii Husserla.
filozofii.
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo
(15 wrzesień 17 listopad 1967), Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenome-
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,
nologii. Ci trzej myśliciele bowiem, początkowo nieznani,
s. 7-29.
zapoczątkowali prąd, do którego przyłączyło się pózniej wielu
filozofów zarówno w Niemczech, jak i we Francji, w Belgii i w
Ameryce. Poniewa\ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale
ró\nych badaczy, działających w wielu krajach, jej oblicze zmieniało
WYKAAD PIERWSZY
się te\ w miarę upływu lat. Wa\ną jest zatem rzeczą zorientowanie się
15 września 1967
w przebiegu tych zmian.
Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej
Słowo fenomenologia jest wieloznaczne; muszę zatem przede
więcej do wybuchu pierwszej wojny światowej. Epoce tej nadała
wszystkim nadać mu pewne, technicznie przynajmniej, ograniczone
decydujące piętno działalność i osiągnięcia naukowe samego Husserla.
znaczenie. Pierwszy raz pojawiło się ono, jak wiemy, ju\ w wieku
Dlatego mówię o fenomenologii getyngeńskiej , choć od połowy tego
XVIII, w jednym z listów Kanta. Następnie mamy wielką Feno-
okresu rozwija się w Monachium drugie centrum filozofii
menologię ducha Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy
fenomenologicznej. Po ogłoszeniu Badań logicznych Husserl został
mówili często o fenomenologii , mając na myśli opis obserwowanych
mianowany profesorem w Getyndze i działał tam a\ do roku 1916.
faktów w przeciwstawieniu do hipotez sformułowanych ma-
Jednak w chwili wybuchu wojny wielu z jego uczniów wyruszyło na
tematycznie. Był to okres, w którym starano się oczyszczać pojęcia
front, sam zaś Husserl równie\ nie mógł ju\ nadal spokojnie pracować
fizykalne i dostosowywać ich treść do danych doświadczenia. Nazy-
nad zagadnieniami filozoficznymi. W ten sposób ju\ w roku 1914
wano to fenomenologią.
powstała pewna przerwa w rozwoju fenomenologii. Na rok przed
Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykła-
wybuchem wojny ukazał się pierwszy tom Jahrbuch f�r Philosophie
dach, powstała w wieku dwudziestym; mo\na nawet podać dokładną
und ph�nomenologische Forschung , zawierający drugie wielkie dzieło
datę jej powstania: rok 1900-1901. W roku tym ukazały się trzy dzieła
Husserla, a mianowicie księgę pierwszą Idei czystej fenomenologii i
autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i nie wiedzieli,
fenomenologicznej filozofii4. Miały one obejmować trzy księgi, dwie
\e wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku
filozoficznego. Są to: Badania logiczne Edmunda Husserla, docenta w
2
Alexander Pf�nder, Ph�nomenologie des Wollens. Eine psychologische
Halle1, Fenomenologia woli Aleksandra Pf�ndera, wówczas docenta w
Analyse, Leipzig 1900; ostatnie wyd., M�nchen 1963.
3
Max Scheler, Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine
1
Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur grunds�tzliche Er�rterung zur philosophischen Methodik, Jena 1900 (praca ha-
reinen Logik, Halle a.d. S. 1900; Zweiter Teil: Untersuchungen \ur Ph�nomenologie bilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899).
4
und Theorie der Erkenntnis, Ibid., 1901. Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Ph�nomenologie und
1
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
pozostałe księgi nie ukazały się ju\ jednak za \ycia Husserla. Dzieło to wojną prowadził tak zwane ćwiczenia dla zaawansowanych
zamyka pierwszy okres fenomenologii; zawiera ono jednocześnie nową poświęcone problematyce ruchu. Brało w nich udział 15-20 osób;
zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę drugą jego spośród nich prze\yły wojnę prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy.
filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu Reszta poległa. Nie sprawdziłem, jaki procent słuchaczy ówczesnego
fenomenologicznego. Sytuacja Husserla na uniwersytecie seminarium Husserla prze\ył (liczyło ono około 30 osób), ale np. z
getyngeńskim była przez szereg lat trudna. Został on mianowicie pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki
mianowany profesorem wbrew woli wydziału, który pragnął przyznać był los tzw. koła getyngeńskiego .
katedrę historykowi filozofii. Jego powołanie przez berlińskie Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fry-
ministerstwo na profesora nadzwyczajnego w Getyndze załatwione burga [Bryzgowskiego]. Po śmierci Windelbanda Heinrich Rickert
zostało przez Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie przeniósł się do Heidelbergu, Husserl zaś na wiosnę 1916 roku objął
związana formalnie z wydziałem. Wskutek tego był Husserl przez katedrę we Fryburgu. I tu powstała początkowo podobna sytuacja jak
szereg lat bojkotowany. Gdy w roku 1907 ministerstwo zamierzało przedtem w Getyndze. Przeniosłem się wówczas wraz z Husserlem z
uczynić go profesorem zwyczajnym, wydział sprzeciwił się temu Getyngi do Fryburga. Na sali bywało 5-6 słuchaczy, pozostali byli na
twierdząc, i\ jest on pozbawiony talentu. Zdarzenie to przygnębiło go froncie. W dodatku byli oni wszyscy uczniami tzw. ,,szkoły
bardzo. W swych wykładach musiał więc Husserl początkowo południowoniemieckiej , zało\onej przez Heinricha Rickerta, Wil-
zdobywać sobie równie\ słuchaczy. W pierwszych latach miewał na helma Windelbanda i Emila Laska. Jednym z uczniów Rickerta był
sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku mówił do owych Martin Heidegger. Habilitował się on u Rickerta bezpośrednio przed
słuchaczy o rzeczach, z których pojmowali oni bardzo niewiele. przybyciem Husserla. Większość uczniów getyngeńskich była na
Husserl wyszedł wówczas w swych pracach daleko poza Badania froncie. W 1917 roku padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do
logiczne i rozwijał zupełnie nową problematykę, której sens i cele były Fryburga Edith Stein, aby doktoryzować się u Husserla, zaś jesienią
dla studentów niezrozumiałe. Dziś wiemy, \e były to początki roku 1916 zaczęła pracować jako asystentka nad jego rękopisami. Ja
problematyki konstytutywnej. pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa;
Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i
wiosnę roku 1912 przybyłem do Getyngi, sytuacja była ju\ inna. Sala w końcu stycznia 1918 powróciłem do Polski. Edith Stein pozostała,
wykładowa była pełna. Istniało te\ ju\ Towarzystwo Filozoficzne, niewiele to jednak zmieniło sytuację na uniwersytecie. Husserl musiał
stowarzyszenie studentów, zało\one przez uczniów Husserla. Liczyło tam sobie wytworzyć całkiem nowe środowisko. Udało mu się to po
ono 20-25 członków (mę\czyzn i kobiet), między nimi ju\ kilku paru latach, tak \e pisał mi w latach 1921-23 o du\ym ruchu na swym
doktorów. Dwa lata pózniej przyszła jednak wojna wraz ze swymi seminarium. Był wówczas ju\ bardzo znany, zje\d\ali się do niego
skutkami. W Getyndze prowadził wówczas równie\ seminarium docent studenci i młodzi filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak
Adolf Reinach. Był on uczniem Theodora Lippsa, pózniej jednak stał wówczas sprawy z tego, \e obok niego działa we Fryburgu Martin
się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio przed Heidegger, który wprawdzie ju\ w roku 1917 przyznawał się do
fenomenologii i często w następnych latach odwiedzał Husserla, w
ph�nomenologischen Philosophie, Jahrbuch f�r Philosophie und ph�nomenologische
gruncie rzeczy jednak szedł własnymi drogami i począł wywierać na
Forschung , Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle 1913. Ostatnie wy d. w: Husserliana, Rd
studentów własny wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało
III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa 1967.
2
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
się to jednak dopiero pod koniec lat dwudziestych, gdy Heidegger Kartezjańskie7, będące opracowaniem odczytów paryskich z roku
powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół jednak wydaje 19298. Husserl zamierzał ogłosić równie\ tekst niemiecki. Wkrótce
się, i\ pierwsze dziesięciolecie powojenne było dla fenomenologii jednak doszedł do przekonania, \e redakcja ta nie odpowiada ju\
bardzo korzystne. Był to okres wielkiego rozmachu nie tylko samego sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać
Husserla, jego działalności nauczycielskiej i wyjazdów z odczytami, redakcję zupełnie nową (wiem o tym z listów, jakie od niego
lecz w ogóle rozmachu fenomenologii. Był to czas nadzwyczajnej otrzymywałem). W ciągu kilku lat rozpoczynał on szereg ciągle no-
aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego wych redakcji tej pracy. Miała ona stać się jego głównym dziełem.
prace, m.in. Formalizm w etyce i materialna etyka wartości5 wywarły Prócz tego, przeprowadzał ró\ne prace przygotowawcze do wielkiego
ogromny wpływ. Niestety, Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie systematycznego dzieła fenomenologii. W Archiwum Husserla w
ukazało się równie\ kilka tomów Jahrbuch f�r Philosophie und Louvain znajdują się ślady projektu tego dzieła, mającego obejmować
ph�nomenologische Forschung , zawierających pewne wa\ne prace. cztery tomy. śadna z tych rzeczy nie została jednak opublikowana
Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, równie\ przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie
samego Husserla. Husserl jednak milczał od czasu Idei I i nie publi- nowego dzieła. Obszerna część tego, co dziś nosi tytuł Kryzys nauki
kował nic a\ do roku 1929. Ale w wykładach uniwersyteckich rozwijał europejskiej a fenomenologia transcendentalna ukazała się wreszcie w
\ywą działalność naukową, posuwając naprzód swe badania analityczne roku 1937, ale nie w Niemczech, lecz w Belgradzie, w czasopiśmie
w wielu kierunkach. Doszło przy tym do zmiany jego stanowiska w Philosophia , które zaczai redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy
ró\nych istotnych kwestiach (logika transcendentalna, badania nad w tym czasie do Jugosławii9. Ten okres, po roku 1930 do śmierci
czasem, rozbudowa transcendentalnego idealizmu itd.). Jezdzi te\ z Husserla w roku 1938, stanowi trzecią fazę fenomenologii. Wskutek
odczytami do Londynu, Amsterdamu, Pary\a, propagując tam ró\nych okoliczności następuje wówczas osłabienie jej wpływów
fenomenologię. Jesienią 1928 roku przechodzi na emeryturę; zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności osłabienie
wprawdzie wykłada dalej na uniwersytecie, jednak jego pozycja osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem.
doznaje wyraznego osłabienia zarówno wskutek przejścia w stan W latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w
spoczynku, jak i wskutek wznowionej działalności Heideggera we Pradze i Wiedniu, los jego fenomenologii jest jednak ju\ na dłu\szy
Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W roku 1929 czas przesądzony. Zwycię\ył go z jednej strony Heidegger, z drugiej
obchodzi jubileusz siedemdziesięciolecia i ogłasza swe trzecie wa\ne zaś Hitler. O przyczynach tego osłabienia wpływów opowiem pózniej
dzieło. Logika formalna i transcendentalna6, napisane na nowo w dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu.
oparciu o dawniejsze wykłady, sięgające roku 1920 czy 1921.
7
Edmund Husserl, M�ditations cartesiennes, introduction � la phenomenologie,
Nieco pózniej w roku 1931 ukazują się Medytacje
traduit de l'allemand par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.
8
Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl, Cartesiainische Meditationen und
5
Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit Pariser Vortrage, herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag
besonderer Ber�cksichtigung der Ethik L Kants, Teil I, Jahrbuch... Bd I, 1913, Teil 1963.
9
II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd., Edmund Husserl, Die Krisis der europ�ischen Wissenschaften und die
Gesammelte Werke, Bd II, Bern 1954. transzendentale: Ph�nomenologie. Eine Einleitung in die ph�nomenologische
6
Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik Philosophie, Philosophia , Belgrad, t. I, 1936, s. 77-176. Wydanie całości (nie
der logischen Vernunft, Jahrbuch... Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929. skończonej): Husserliana, Bd VI, Haag 1954.
3
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna Pogłębione studium Husserla mo\e jednak doprowadzić do odrodzenia
światowa. Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego.
dyrektor Instytutu Filozofii w Louvain, Leon N�el, posłał swego Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla?
ucznia, O. H. L. Van Bredę, do Fryburga, aby uratował rękopisy Najpierw czysto formalnie: jest to odrębny sposób podejścia do
Husserla. Husserl, który publikował stosunkowo bardzo mało, zagadnień filozoficznych, a zarazem odrębna technika językowego
pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek. przedstawiania wyników, uzyskanych dzięki takiemu podejściu do
Tę bogatą spuściznę rodzina Husserla przekazała Van Bredzić, który świata czy te\ rozwa\aniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda
przewiózł ją do Louvain. Tam przystąpiono do porządkowania, fenomenologiczna. Oczywiście, nie ka\dy, kto stanie się feno-
przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania do druku tych menologiem, będzie nią operował w ten sam sposób. Istnieją ró\ne
rękopisów. Dopiero jednak od roku 1950 zaczęły się ukazywać tzw. odmiany tej metody, powstałe w zale\ności od talentu i psychiki
Husserliana (dotąd 11 tomów)10, dzięki czemu rozpoczął się nowy uprawiającego ją fenomenologa. Wszystkie te odmiany posiadają
okres historii fenomenologii. Zanim jednak do tego doszło, powstała jednak pewien rdzeń łączący wszystkich nas, fenomenologów, mimo
dziwna sytuacja: w ostatnich latach przed drugą wojną światową, a tego, i\ nie zgadzamy się między sobą co do ró\nych twierdzeń
tak\e w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji nowe, coraz silniejsze szczegółowych.
wpływy Husserla i fenomenologii w ogóle, w szczególności zaś Mo\na jednak równie\ mówić o fenomenologii w innym znacze-
Heideggera. Podlegali im Jean-Paul Sartre, Jean Wahl, Maurice niu: mianowicie jako o zespole twierdzeń, czy systemie teorii, będą-
Merleau-Ponty, Gabriel Marcel i in. Powstał tak zwany cych wynikiem fenomenologicznego sposobu badania. Tu zaś na
egzystencjalizm, uwa\any często za fenomenologię; w wielu punktach pierwszym miejscu znajduje się fenomenologia Husserlowska jako
nie jest on jednak zgodny ze stanowiskiem Husserla i pozostaje pod całość dla siebie, która odró\nia się pod wieloma istotnymi względami
wyraznym wpływem Heideggera. Paul Ricoeur, który przeło\ył [na od fenomenologii Maxa Schelera czy tzw. ,,Monachijczyków (A.
francuski] Idee, jest bli\szy Husserlowi. Od czasu przeło\enia w Pf�ndera, M. Geigera, D. v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii
ostatnich latach wielu pism Husserla na język francuski, jego wpływy Heideggera. Między tymi fenomenologiami istnieją du\e ró\nice w
we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają Husserliana. To jest szczegółach. Młodsi badacze nie powtarzają tylko słów ojca
ostatni pozytywny renesans wpływów samego Husserla w szerokim fenomenologii, lecz chcą za pomocą jego metody iść dalej naprzód; i
świecie. W wielu innych krajach, w Ameryce Aacińskiej, a tak\e w dlatego dochodzą oni niekiedy do wyników innych ni\ te, jakich
pewnych kołach Stanów Zjednoczonych zaczyna się obecnie \yczyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem szkoła .
rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co rozwija się w tych Fenomenologowie pracowali na bardzo ró\nych terenach. Ju\ w
latach, jak to widać na podstawie serii wydawniczej pierwszym tomie Jahrbuch... pojawiło się całe bogactwo tematów.
Phanomenologica , jest nie tyle dalszą fazą samej fenomenologii, ile Przede wszystkim tom ten zawiera Idee czystej fenomenologii Husserla.
pewną fazą rozwijającej się nauki o fenomenologii Husserla. Nie Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza świadomości
wyrosła dotąd nowa generacja fenomenologów, którzy opracowywaliby przy poznawaniu ró\nych przedmiotów. Przy tym zostaje rozwinięta
samodzielnie zagadnienia fenomenologiczne w duchu Husserla. problematyka całych mnogości aktów świadomych, świadomych
operacji itd., a tak\e metodologia samej fenomenologii.
Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera,
10
W chwili wygłaszania tych odczytów.
4
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Formalizm w etyce a materialna etyka wartości, będące rozprawa z częściowo nie są jeszcze odcyfrowane. Wiemy tylko, \e przestał on
formalną etyka Kanta, Następnie Moritza Geigera Przyczynki do zajmować się problematyką Filozofii arytmetyki i poświęcał du\o
fenomenologii rozkoszy estetycznej11, a zatem pewien fragment estetyki. uwagi współczesnym pracom logicznym. Wobec Algebry logiki15
Alexander Pf�nder publikuje tam Fenomenologią usposobień12; jest to Schr�dera nastawiony był bardzo krytycznie; zarazem pracował nad
szczególnego rodzaju psychologia. Wreszcie Adolf Reinach krytyką logiki psychologistycznej i szukał ścisłej drogi filozoficznego
przedstawia Aprioryczne podstawy prawa cywilnego13, rozprawę z ugruntowania logiki. Owocem tych lat są Badania logiczne; po ich
filozofii prawa. A więc ju\ w pierwszym tomie wystąpiła ró\norodność opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną
badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla pracą nad ró\norodnymi zagadnieniami. Szukał teraz drogi
fenomenologii. Podobnie mają się rzeczy w pózniejszych tomach ugruntowania filozofii w ogóle.
Jahrbuch... , a tak\e w innych pismach fenomenologów. Wskutek tego W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie Logos :
fenomenologią interesowali się badacze ró\nych specjalności. Filozofia jako nauka ścisła16. W nim występuje po raz pierwszy słowo
Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, i\ jest fenomenologia ; w pierwszym bowiem wydaniu Badań logicznych
jeszcze za wcześnie na syntetyczne omówienie jego filozofii przede nazywa on tę filozofię opisową psychologią (Brentano). Ta niewielka
wszystkim dlatego, \e du\a część jego spuścizny nie została jeszcze praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia poszukiwań
opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy ró\ne aspekty filozofii nowej filozofii.
Husserla, względnie jego oddziaływania. Aspekt pierwszy to Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się Idee czystej
filozofia Husserla taka, jaka się przedstawia w świetle pism, które on fenomenologii, Księga I. Ogólne wprowadzenie do czystej fenomeno-
sam opublikował. Chodzi mianowicie o następujące dzieła i daty: logii; zawierają one istotną część wyników badań Husserla po roku
W roku 1891 ukazała się Filozofia arytmetyki, tom I14. Po nim 1901. W rękopisie istniały jeszcze dwa inne tomy. Edith Stein jako
miał nastąpić tom drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno asystentka Husserla przygotowała je do druku w czasie wojny i
uzyskane w tej ksią\ce wyniki, jak i zastosowaną w niej metodę przedło\yła Husserlowi w roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z
badania. tej redakcji. Przyczyną tego był prawdopodobnie fakt, i\ uczynił on
1900/01: Badania logiczne. Między Filozofią arytmetyki a Bada- tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej świadomości czasu i
niami minęło zatem dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz bardziej
tylko niewielkie artykuły krytyczne. Dotąd nie wiadomo dokładnie, co w swych tendencjach idealistycznych. Pózniej przekazał Husserl tekst
właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy częściowo zaginęły, innemu swemu asystentowi. Ludwigowi Landgrebemu, który
przygotował drugą redakcję. Ta redakcja równie\ jednak nie zadowoliła
autora, tak \e a\ do jego śmierci obie dalsze części Idei pozostawały w
11
Moritz Geiger, Beitrage zur Ph�nomenologie des �sthetischen Genusses,
rękopisie.
Jahrbuch... Bd I: 1913.
12 W latach 1929/30 opublikował Husserl Logikę formalną i
Alexander Pf�nder, Zur Ph�nomenologie der Gesinnungen, Jahrbuch... , Bd
I: 1913 i Bd III: 1916.
13 15
Adolf Reinach, Die apriorischen Grundlagen des b�rgerlichen Rechts,
Ernst Schr�der, Vorlesungen �ber die Algebra der Logik, Bd l - C, Leipzig
Jahrbuch... , Bd I: 1913. 1890 - 95.
14 16
Edmund Husserl, Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische
Edmund Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft, Logos (T�bingen),
Untersuchungen, Erster Band, Haale-Saale 1891. Bd I: 1910 - 11, s. 289 - 341. Wyd. ksią\kowe: Frankfurt/M 1965.
5
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
transcendentalną i Medytacje Kartezjańskie. Logika liczy około 250 Wreszcie prowadził Husserl ćwiczenia seminaryjne; jako tekst
stron, Medytacje Kartezjańskie mają mniejszą objętość. Oba te dzieła czytany słu\yły najczęściej prace klasyków filozofii, głównie
charakteryzują się doniosłym zwrotem ku idealizmowi Kartezjusza, Berkeleya, Hume'a i Kanta. Nie była to jednak analiza
transcendentalnemu, całkowitym przesądzeniem sprawy na rzecz tego tekstu we właściwym znaczeniu i nauka historycznego objaśniania
idealizmu. poglądów autora, lecz przede wszystkim analiza fenomenologiczna
Ostatnią datą w tym wyszczególnieniu jest rok 1937. Ukazała się zagadnień i stanów rzeczy, na które wskazywał tekst. Była to feno-
wówczas pierwsza część ksią\ki Kryzys nauki europejskiej a menologia uprawiana na marginesie cudzych wywodów. Czasem
fenomenologia transcendentalna. Ta pierwsza część ma około 100 prowadziło to do bardzo daleko idących analiz fenomenologicznych,
stron, reszta jednak nie była jeszcze gotowa. W lecie 1937 roku Husserl zapuszczających się na teren własnych badań Husserla. Zwłaszcza
zapadł na cię\ką chorobę, z której nie miał ju\ wyzdrowieć. między 1920 a 1930 rokiem był Husserl niezmiernie twórczy i wy-
Ci wszyscy, którzy nie byli u Husserla ani w Getyndze, ani potem kładał szereg rzeczy, które istnieją do dzisiaj tylko w notatkach słu-
we Fryburgu, utworzyli sobie obraz jego filozofii na podstawie chaczy. Jednak wykłady te oddziałały na szereg pokoleń ówczesnych
wspomnianych pism. Na tej podstawie mo\na by napisać historię myśli studentów, których główni przedstawiciele wykształcili się następnie na
twórcy fenomenologii, myśli, która oddziałała istotnie historycznie w samodzielnych filozofów, pracujących zarówno w Niemczech, jak i
ten sposób zagranicą czy w innych ośrodkach uniwersyteckich itd. poza ich granicami.
Drugi aspekt filozofii Husserla uzyskamy, jeśli wezmiemy pod Te małe wykłady, jak równie\ seminaria, stanowiły dla Husserla
uwagę fakt, i\ wykładał on bez przerwy na uniwersytetach przez około pewnego rodzaju eksperymenty myślowe. Wykładał tam rzeczy
35 lat i wykładał swą własną filozofię. Wykłady miewał dwu rodzajów. opracowane, ale jeszcze nie całkowicie jasne, nie całkowicie skoń-
Z jednej strony były to tzw. wielkie , czterogodzinne wykłady dla czone. Husserl powiedział raz, \e nauczył się najwięcej od swych
szerokiej publiczności, a więc historia filozofii , Kant , Idealizm uczniów na proseminariach. Dopiero od nich mianowicie mo\na się
niemiecki itd. To było właściwie przekazywanie przyswojonej sobie nieraz nauczyć, jak trzeba rzecz wyrazić, aby była właściwie zrozu-
znajomości literatury filozoficznej. Przemawiał na nich raczej jako miana przez innych. Tote\ Husserl często powtarzał te same wy-
uczony ni\ jako filozof. kłady, zawsze jednak w nieco zmienionej, coraz bardziej rozwiniętej i
Istniały jednak równie\ wykłady innego typu; były to tzw. ,,małe , opracowanej redakcji. Szukał te\ często ró\nych dróg głębszego
dwugodzinne wykłady, w środę i sobotę od dwunastej do pierwszej. Na potraktowania tego samego kompleksu zagadnień.
tych wykładach Husserl nigdy nie mówił o innych filozofach, Tęcz Rękopisy robocze i wykłady stanowią w swoim rozwoju i w swym
zawsze przedstawiał własne myśli dotyczące zagadnień, nad którymi faktycznym oddziaływaniu drugi aspekt filozofii Husserla. Niestety,
właśnie pracował. Były to m. in. Wprowadzenie do fenomenologii , brałem udział w seminariach i słuchałem wykładów w Getyndze tylko
,,Podstawowe zagadnienia fenomenologii , Wybrane zagadnienia od wiosny 1912 roku do wybuchu wojny oraz w lecie 1915 roku,
etyki itd. Często powtarzany wykład logiki, choć był wykładem pózniej zaś we Fryburgu w roku 1916. We Fryburgu jednak
czterogodzinnym, był jednak przeznaczony dla specjalistów. Równie\ pracowałem przede wszystkim nad pracą doktorską i nie uczęszczałem
np. w semestrze letnim roku 1912, gdy przybyłem do Getyngi, Husserl na wszystkie wykłady. Ale w roku 1916 rozmawiałem z Husserlem
wykładał rzeczy, których sam nigdy nie opublikował, a które pózniej prawie codziennie. Bywałem u niego zwykle po kolacji, nieraz do
miały stanowić treść drugiej księgi Idei. póznej nocy; dzięki tym rozmowom uzyskałem wgląd w zagadnienia,
6
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
nad którymi wówczas właśnie pracował. znajomość tych manuskryptów, a tak\e porównanie ich z opu-
Trzecim aspektem rozwoju i wpływu fenomenologii Husserla są blikowanymi przez Husserla ksią\kami, oraz znajomość konkretnej
jego rękopisy. Pracował on nad nimi codziennie, tylko z krótkimi zawartości jego wykładów od roku 1901 pozwoliłaby ustalić, jak się
przerwami, przez czterdzieści lat. Przeprowadził np. ogromne badania rzeczywiście rozwijała myśl Husserla. Na to będziemy jednak musieli
nad czasem i odkrył ró\ne jego aspekty; badał tzw. ukonstytuowany, jeszcze poczekać wiele lat, Dotychczasowe tomy Husserliana udo-
wypełniony czas, pierwotny czas, zagadnienia świadomości stępniły tylko część jego rękopisów. O tym, kim był Husserl jako
konstytuującej czas itd. Są to wszystko terminy, które będą wyjaśnione filozof, dowiemy się zatem dopiero po ogłoszeniu dalszych manu-
w dalszym ciągu. Pewne fragmenty tych badań nad czasem z lat skryptów. Dopiero wówczas mo\na by dobrze opracować jego poglądy
1905/0617 zostały ogłoszone dopiero w roku 1928. Przygotowała je do rzeczowo, systematycznie i historycznie.
druku równie\ Edith Stein. Czytałem te rozwa\ania w jej redakcji w Wszystko, co zamierzam tu mówić o Husserlu, jest naturalnie
czasie mej wizyty u Husserla w roku 1927 i ode mnie dowiedział się o tylko ułamkiem tego, co mo\na by powiedzieć na podstawie lektury
nich Heidegger, który ostatecznie wydał je w roku 1928. Są to tak jego pism (opublikowanych przez niego samego, następnie zaś na
zwane Wykłady o fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu18. podstawie 12 tomów, ogłoszonych po wojnie). Czasem wykorzystałem
Równie\ około roku 1918 pracował Husserl prawie dwa lata nad równie\ niektóre rozmowy, przeprowadzone z Husserlem w ró\nym
problematyką czasu; prawdopodobnie pozostawało to częściowo w czasie od roku 1912/13, Aby jednak rozumieć fenomenologię, trzeba
związku z moją rozprawą doktorską o filozofii Bergsona. Te powstałe przenieść się myślą w sytuację teoretyczną i przypomnieć sobie prądy
w Bernau manuskrypty widziałem w roku 1927; był to du\y plik umysłowe, z których powstała jako pewnego rodzaju protest.
rękopisów dotąd nie opublikowany. Jak ju\ wspomniałem, w okresie między Filozofia arytmetyki a
Istnieje np. równie\ obszerny wykład z lat 1908/09 dotyczący Badaniami logicznymi stanowisko Husserla doznało radykalnej
przestrzeni i rzeczy; dalej zajmujące Husserla przez długi czas zmiany. Był to dla niego pewnego rodzaju kryzys. Filozofia arytmetyki
rozwa\ania na temat tak zwanej pierwszej filozofii , dziś ju\ opu- była wynikiem sposobu, w jaki wykształcił się on na filozofa.
blikowane w dwu tomach19 itd. Urodzony na Morawach, udał się na studia matematyczne do Berlina.
Na podstawie tych ok. 30 000 kart rękopisów mo\na się obecnie Studiował oczywiście tak\e filozofię, ale specjalizował się w mate-
zorientować w przebiegu autentycznej historii myśli Husserla. Dopiero matyce, i to jako uczeń Weierstrassa; jego praca doktorska dotyczyła
rachunku wariacyjnego, a zatem pewnego szczegółowego działu
17
matematyki. Jako obywatel austriacki powraca po studiach do Wiednia.
Jak stwierdza Boehm we wstępie do wydania krytycznego (por. ni\ej,
odsyłacz 18), tekst ten obejmuje materiały z lat 1906 - 1917. Ju\ wydanie z 1928 Niewiele wiemy, co tam robił. Legenda głosi, \e wysłuchany pewnego
zawiera równie\ Dodatki i uzupełnienia z lat 1905 - 10 .
dnia wykład Franciszka Brentana wywarł na nim takie wra\enie, \e
18
Edmund Husserl, Vorlesungen zur Ph�nomenologie des inneren
odtąd poświęcił się filozofii pozostając pod silnym wpływem Brentana.
Zeitbewusstseins, herausgegeben von Martin Heidegger, Jahrbuch... , Bd IX: 1928 i
Jak wiadomo, Brentano był pierwotnie duchownym katolickim,
osobno, Halle 1928. Wyd. krytyczne, uzupełnione szeregiem rękopisów: Edmund
członkiem zakonu Franciszkanów; interesował się zagadnieniami
Husserl, Zur Ph�nomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1892-1917), hrsg. von
Rudolf Boehm, Husserliana Bd X, Haag 1966. metafizycznymi, problematyką Boga itd. Po soborze watykańskim w
19
Edmund Husserl, Erste Philosophie (1923/4), hrsg. von Rudolf Erster Teil,
roku 1870 wystąpił z zakonu, pozostał jednak duchownym katolickim.
Kritische Ideengeschichte, Husserliana Bd VII, Haag 1956; Teil, Theorie der
Poświęcił się wówczas całkowicie filozofii, zapoznając się przede
ph�nomenalogischen Reduktion, tam\e Bd VIII, Haag 1959.
7
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
wszystkim z poglądami Johna Stuarta Milla. W roku 1874 opublikował Wyraznie traktuje się tu, pod firmą psychologii, o zagadnieniach
tom pierwszy Psychologii z empirycznego punktu widzenia20, (tom metafizycznych. Tak więc, choć byli oni wszyscy przekonanymi
drugi nie ukazał się). Jest to ksią\ka napisana w duchu czasu. Były to psychologami, zarówno Fechner, Wundt, jak równie\ Mach, zajmowali
lata załamania się filozofii idealizmu niemieckiego, a wraz z nim się zagadnieniami filozoficznymi. Jednym zaś z najwybitniejszych
poniekąd załamania filozofii ówczesnej w ogóle; jako zwycięzca zaś psychologów, którzy zajmowali się tzw. wra\eniami , był wielki fizyk
pozostały na placu nauki przyrodnicze. Zdawało się, \e filozofia nale\y owych czasów Helmholtz.
ju\ do przeszłości. Jeśli nie brać pod uwagę historyków filozofii, oraz Tak przedstawia się jedna strona nowej psychologii, która była nie
niektórych filozofów, takich jak np. Hermann Lotze niektórzy tylko ściśle empiryczna, ale równie\ antymetafizyczna i stanowi próbę
zainteresowani filozoficznie przyrodnicy, jak Theodor Fechner, ustalenia na terenie psychofizyki ścisłych, dających się wyrazić
Wilhelm Wundt, Hermann Helmholtz, zwrócili się ku psychologii. matematycznie praw.
Starano się ją opracować jako teren nie opanowany przez nauki Brentano jest w roku 1874 równie\ przeciwnikiem metafizyki. Nie
przyrodnicze, posługując się przy tym metodami tych nauk, przede zamierza on jednak uprawiać psychologii eksperymentalnej, lecz czysto
wszystkim zaś eksperymentem. W roku 1860 ukazała się pierwsza opisową, podejmuje opis tego, co psychiczne, tj., jego zdaniem opis
ksią\ka wychodząca z tego punktu widzenia: Elementy psychofizyki G. świadomości. Nieświadome procesy psychiczne to dla Brentana
T. Fechnera, ugruntowanie psychologii empirycznej, eksperymentalnej. sprzeczność.
Rzecz szczególna, \e ksią\ka ta wyrosła z zagadnienia metafizycznego: Ta psychologia opisowa ma jednak, według Brentana, być pod-
stosunku materii i ducha, które autor stara się rozwiązać na drodze stawową nauką filozoficzną. Wszystkie inne dyscypliny filozoficzne
empirycznej i eksperymentalnej. Gdzie, zdaniem Fechnera, stosunek mają być na niej oparte, równie\ np. etyka, estetyka itd. winny być
ten dochodzi do skutku? Tam, gdzie ma miejsce kontakt człowieka ze najpierw potraktowane psychologicznie. Psychologia ma szukać ich
światem zewnętrznym, gdzie zatem bodzce zewnętrzne względnie ostatecznych podstaw w prze\yciach, które nale\y dokładnie opisać.
procesy fizykalne działają na zmysły. To miejsce styku poddano więc Psychologia, jako podstawowa nauka filozoficzna, rzuca cień na po-
badaniu eksperymentalnemu, badając przez dziesiątki lat zmysłowe zostałe dyscypliny filozoficzne, w szczególności na logikę. Cień ten nie
dane wra\eniowe i ich stosunek do bodzców zewnętrznych. jest ju\ psychologią, tylko psychologistyczną filozofią.
Ta nowa psychologia stworzona została przez przyrodników. Taka oto sytuacja stanowi właśnie tło Filozofii arytmetyki
Fechner był fizykiem, Wilhelm Wundt pierwotnie był fizjologiem, Husserla. Jako matematyk interesuje się on przedmiotami matematycz-
następnie zało\ył w roku 1879 pierwszy instytut psychologiczny w nymi, ale sposób, w jaki to czyni, wzięty jest z psychologii opisowej
Lipsku, Ernst Mach był równie\ fizykiem, który stworzył tak\e swoistą Brentana. Mo\na wykazać, \e ju\ tu wychodzi on nieco w swej
psychologię. Jego główne dzieło zatytułowane jest Analiza wra\eń21, metodzie poza Brentana. Pojawiają się u niego ślady nowego sposobu
zaś jego pierwszy rozdział nosi tytuł Uwagi antymetafizyczne . podejścia, którego odmienności od psychologu opisowej Brentana nie
uświadamia sobie sam Husserl, uwa\ający swą pracę za opis
20
psychologiczny. W ka\dym jednak razie przedmioty matematyki, w
Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd I, Leipzig
1874. Wyd. pośmiertne w 3 tomach, rozszerzone o teksty nie opublikowane za \ycia, szczególności arytmetyki, a zatem liczby, mnogości itd., opisywane są
Leipzig 1924 - 28.
jako twory lub zjawiska psychiczne.
21
Ernst Mach, Beitrage zur Analyse der Empfindungen, Jena 1886, 5. wyd.
Filozofia arytmetyki miała być dziełem dwutomowym; tom drugi
znacznie rozszerzone pt. Die Analyse der Empfindungen, Jena 1906.
8
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
jednak nie ukazał się. Gottlob Frege, który pracował równie\ nad a priori, i to takiego, które być mo\e miał na myśli Kant. Kant jednak
podstawowymi pojęciami arytmetyki, napisał o tym dziele recenzje obcią\ył swą teorię a priori ró\nymi, w gruncie rzeczy metafizycznymi,
negatywną22. Zarzucał on przede wszystkim Husserlowi zało\eniami dotyczącymi kategorii apriorycznych i apriorycznych form
psychologiczne traktowanie tworów matematycznych. Recenzja ta naoczności, stanowiącymi, według niego, coś w rodzaju ściany między
musiała wywrzeć na Husserlu wra\enie. Wydaje mi się jednak, \e to nami i światem. Cały ten aparat pojęciowy Krytyki czystego rozumu
nie wystarczyło, aby wskazać Husserlowi nową drogę badawczą: on trzeba odrzucić, a jednak zachować słuszne twierdzenie podstawowe, i\
sam musiał tę drogę znalezć, równie\ argumentów krytycznych prze- istnieje sposób poznania ró\ny od doświadczenia , który umo\liwia
ciwko psychologizmowi w logice nie otrzymał od Fregego, lecz znalazł matematykę. Tej teorii jako koniecznych pojęć intelektu nie przejął
je sam. te\ ani Bolzano, ani potem Husserl; niestety, zachowali oni jednak
W owym czasie istniało ju\ wiele dzieł z zakresu logiki algebra- słowo a priori . Stało się to przyczyną powa\nych nieporozumień,
icznej. Husserl czytał i recenzował niektóre z nich w latach dzie- cię\kich zarzutów stawianych do dziś fenomenologii Husserla.
więćdziesiątych ubiegłego stulecia, m. in. czytał Algebrą logiki Pozytywna nauka Bolzana o pojęciach, zdaniach, tj. o ,,pojęciu w
Schr�dera. Rzecz dziwna przy tym, \e on, który wszak był matema- sobie , zdaniu w sobie itd. była tym, co przekonało Husserla, i\
tykiem, nie uznał logiki algebraicznej. Nie chodzi mi tu o wyniki to zagadnienia logiczne trzeba potraktować inaczej ni\ to czyni
inna sprawa ale o metodę. Badacze, którzy pierwsi rozwinęli logikę psychologizm.
algebraiczną, byli przekonani, \e jest ona najlepszym sposobem Najpierw jednak chciał się on jeszcze przekonać, \e psychologizm
podejścia do zagadnień logicznych. Formalne systemy dedukcyjne nie da się utrzymać na terenie logiki, \e jest teorią fałszywą. Dlatego
buduje się przecie\ do dzisiaj. Husserl powiada na to: Bardzo pięknie, te\ pierwszy tom Badań logicznych zawierał krytyczne rozprawienie się
ale to nie pomaga mi zrozumieć, czym są właściwie twory logiczne. To z błędami psychologizmu w logice, prowadzące ostatecznie do idei
mi nie wystarcza . Były to systemy pięknie opracowane, ale przecie\ czystej logiki jako nauki apriorycznej o teorii naukowej. Rzeczowa
oparte na konwencjach; a to nie było dla Husserla rozwiązaniem krytyka psychologizmu wychodzi u Husserla daleko poza to, co uczynił
zagadnienia tworów logicznych, w tym względzie Frege. Równie\ koncepcja czystej logiki wychodzi
Szuka on zatem dalej. Istniał pewien zupełnie zapomniany filozof, poza to, co znalezć mo\na u Fregego. Pierwszy tom Badań logicznych
Bernhard Bolzano, który \ył w Pradze Czeskiej mniej więcej w przyj ety został w Niemczech z wielkim aplauzem.
pierwszej połowie wieku XIX. Z powodu jakichś zatargów z Ko- W rok pózniej ukazał się drugi tom Badań. Zawiera on sześć ró\-
ściołem (Bolzano był duchownym katolickim) zabroniono publikacji nych rozpraw, luzno ze sobą związanych. Wszyscy czytelnicy spodzie-
jego prac. Mimo to przyjaciele ogłosili jego dzieło pt. Teoria nauki23 w wali się, \e w tomie tym zawarta będzie filozoficzna (nie matema-
czterech tomach. Zawiera ono przede wszystkim analizę ró\nych tyczna) logika Husserla; bowiem podtytuł tomu pierwszego brzmiał:
tworów logicznych, pojęć, zdań, wniosków, związków między zda- Prolegomena do czystej logiki. Nastąpiło jednak zaskoczenie: w drugim
niami, teorii. Analiza ta nie jest ani analizą psychologiczną, ani bada- tomie nie było logiki. Były tam natomiast ró\ne inne rzeczy. Główną
niem empirycznym. Jest to renesans lub mo\e raczej narodziny nowego część tomu drugiego stanowią rozprawy piąta i szósta, będące analizą
aktów intencjonalnych, świadomości intencjonalnej, i to w dwojakiej
22
Zeitschrift f�r Philosophie und philosophische Kritik , Bd 103: 1894, s.
formie: rozprawa piąta traktuje o tzw. aktach sygnitywnych , a zatem
313-332.
o czystych aktach myślowych, o myśleniu nie-naocznym, oraz zajmuje
23
Bernhard Bolzano, Wissenschaftslehre, Sulzbach 1837.
9
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
się wyjaśnieniem pojęcia sensu czy znaczenia . Szósta natomiast ma Kazimierz Twardowski. Napisał on niewielką ksią\kę O treści i
za przedmiot tzw. wypełnienie intencji w takim czy innym przedmiocie przedstawień, rozprawa psychologiczna24. Jest to równie\
doświadczeniu bezpośrednim, w poznaniu naocznym. A zatem analiza opisowa aktów świadomych, przeprowadzona w sposób dość
opracowanie wziętego w bardzo szerokim sensie pojęcia znacznie odbiegający od tego, jak to zazwyczaj czyniono w
doświadczenia czy intuicji, jednak nie w rozumieniu psychologii. Istnieje nie opublikowana recenzja Husserla z pracy
Bergsonowskim, lecz raczej Kartezjańskim. Obie rozprawy razem dają Twardowskiego, świadcząca o tym, \e Husserl około 1895 roku wie-
odgraniczenie sfery logicznej. W jaki jednak sposób Husserl dochodzi dział ju\ du\o o tym, jak nale\y przeprowadzać takie analizy świa-
do tych wyników? Na drodze drobiazgowej analizy aktów domości. Krytykuje on pewne rzeczy u Twardowskiego; widać jednak
intencjonalnych domniemań, tzw. aktów sygnitywnych. równie\, jak dokładnie przestudiował jego pracę.
Husserl opowiadał mi kiedyś: Wie pan, jaka była reakcja, gdy Istniał jednak wówczas równie\ trzeci wielki analityk świado-
ksią\ka się ukazała? Powiedziano: to powrót do psychologizmu . Winę mości (słowo analityk wydaje się tu niezupełnie dozwolone, a jednak
za to ponosi częściowo sam Husserl. We wprowadzeniu do drugiego oddaje ono to, o co chodzi), którego Husserl nie znał. Był to Bergson.
tomu Badań logicznych określa on bowiem, na wzór Brentana, swój On równie\ odkrył świadomość w jej \ywym płynięciu, w
własny sposób postępowania jako psychologię opisową . Nie przeciwstawieniu do jej sztywnego ujęcia przez brytyjską psychologię
wiedział, \e zrobił coś innego. Kilka lat pózniej starał się to skory- asocjacyjną. Stało się to najpierw w O danych bezpośrednich
gować. Ale dopiero w roku 1911 powiedział: To nie jest psychologia, świadomości25 potem zaś w Materii i pamięci26. Prace te zawierały całą
to jest właśnie fenomenologia . Drugi tom Badań logicznych zawierał teorię konkretnego trwania, równie\ analizę ,,perception pure i
analizy, ukazujące nam ad oculos, jak nale\y analizować świadomość. perception concrete . Husserl nie znał tych wa\nych dziel Bergsona
Nie tak, jak to czyniono dawniej, sprowadzając zło\oną świadomość do przed wydaniem Badań logicznych. Przekonałem się o tym osobiście.
elementów; nie tak, jak np. czynił to John Locke, którego podstawową Tom II Badań zawiera ponadto trzy rozprawy, rzucające światło
myślą było, i\ istnieją idee proste i zło\one i \e trzeba wszędzie na sens całych rozwa\ań zawartych w tej ksią\ce; w szczególności
wyodrębnić to, co proste, z tego, co zło\one. Przeciwnie: trzeba ująć wskazują one na to, \e nie są to jednak rozwa\ania psychologiczne.
świadomość w \ywym płynięciu, w \ywym stawaniu się całości, i Przede wszystkim chodzi o drugą rozprawę pod tytułem Idealna
niczego nie rozbijać na elementy. Trzeba się te\ starać wyjaśnić jedność �species (Die ideale Einheit der �Species und die neueren
intencjonalność świadomości. Abstraktionstheorien). Jest to polemika z empirystami brytyjskimi:
Były to pierwsze wglądy, dokonane przez Husserla. Czy szedł w Lockiem, Humem i in. Czego dotyczy ta polemika? Jak wiemy,
nich za czyimś wzorem? Miał pewnych poprzedników. Jednym z
najbardziej znanych był William James, który starał się w swej
24
Kazimierz Twardowski, Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der
Psychologii dać inną analizę świadomości ni\ to zazwyczaj czyniono w
Vorstellungen, Eine psychologische Untersuchung, Wien 1894. Przekład polski
atomistyczno-asocjacjonistycznej tradycji angielskiej. Niestety jednak
Izydory Dąmbskiej w: Kazimierz Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, War-
Husserl znał Jamesa tylko ze skróconego niemieckiego przekładu jego
szawa 1965.
25
psychologii. Henri Bergson, Essai sur les donn�es immediates de la conscience, Paris
1889. Wyd. krytyczne w: Henri Bergson, Oeuvres, Paris 1963.
Innym filozofem, który wywarł pewien wpływ na Husserla, był
26
Henri Bergson, Matiere et m�moire. Essai sur la relation du corps �1'esprit,
równie\ uczeń Brentana, młodszy kolega Husserla i mój nauczyciel,
Paris 1896. Wyd. krytyczne, zob. odsyłacz poprzedni.
10
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
empiryści brytyjscy odrzucili tzw. idee wrodzone Kartezjusza; intencjonalnego itd.
naturalnie, odrzucili równie\ idee Platońskie. Ich zdaniem, wszelka Badania logiczne zawierają dalej rozprawę trzecią; nosi ona oso-
wiedza pochodzi z doświadczenia i zawiera się w nim. Odpowiednio, bliwy tytuł Nauka o całościach i częściach . Có\ to jest? Znamy to
nie istnieją te\ przedmioty idealne ani poznanie ró\ne od tego, jakie obecnie bardzo dobrze pod inną nazwą. Mniej więcej w tym samym
pochodzi z doświadczenia. Przeciwko nim Husserl broni w drugiej czasie opublikował mianowicie Alexius Meinong brentanista,
rozprawie jedności species. Istnieje coś takiego jak species. Na jakiej kolega Husserla szereg rozpraw pod wspólnym tytułem Teoria
drodze stara się Husserl to wykazać? Przez wskazanie na wewnętrzną przedmiotu27 a więc formalna, aprioryczna teoria formy wszelkich
sprzeczność wszystkich dowodów empirystów, mających wykazać mo\liwych przedmiotów, w szczególności rzeczy; równie\. jednak
nieistnienie species. przedmiotów matematycznych, formy procesów, formy zdarzeń, formy
Poszukując species aktu intencjonalnego stwierdzamy, \e nie cho- świata itd. Husserl zapoczątkował te badania kilka lat wcześniej ni\
dzi tu o akt indywidualny, spełniony przeze mnie obecnie, w jego Meinong zupełnie skromnymi analizami samodzielnych i
zmienności w płynącej świadomości. Szukamy tego, co jest dla tego niesamodzielnych treści (jak to nazywał). Tak np. barwa czegoś jest
aktu istotne, co czyni go aktem intencjonalnym i bez czego nie byłby momentem niesamodzielnym, nie mo\e ona istnieć bez tego, co
nim. barwne. Zaś samodzielna mo\e być tylko całość, nie to, co nazwane
Pózniej, w tomie pierwszym Idei Husserl nie u\ywa ju\ terminu zostało częścią. Istnieją części, które nie mogą być wyodrębnione z
species , lecz mówi o ;,istocie (Wesen). Gdy przybyłem do Getyngi całości i takie, które mo\na wydzielić. Mając jabłko, mogę podzielić je
na wiosnę 1912 roku mówiło się, \e fenomenologia jest nauką o istocie na szereg części i ka\da część (kawałek) jest wówczas równie
czystej świadomości. Wszędzie staraliśmy się odnalezć tę istotę i samodzielna, jak samo jabłko. Gdy jednak wezmę pod uwagę barwę
ukazać ją jako fenomen. Byliśmy przekonani, i\ istnieją fenomeny jabłka, stwierdzam, \e nie mo\e ona istnieć bez tego, co barwne, bez
biel oraz ró\ność bieli i czerwieni . Istnieje jedna czerwień, która jabłka. Był to tylko przykład mający wskazać kierunek rozwa\ań. Z
mo\e się ukazać jako ta sama w wielu ró\nych rzeczach. Jeśli np. nich rozwinęła się pózniej u Husserla tzw. ontologia formalna .
mamy dwa kapelusze, mo\emy je porównać i stwierdzić, czy są pod Pracowało nad nią pózniej wielu badaczy. Istnieje np. formalna
względem barwy jednakowe, czy te\ ró\ne. To, w czym są one tym ontologia wartości; próbował ją budować zarówno sam Husserl, jak i
samym , czymś jednakowym, jest właśnie ukazującą się w nich czystą Max Scheler. Mo\liwa jest równie\ analiza materialna wartości to
jakością, czystym eidos czerwieni, tym samym kształtem itd. Aby to ju\ jednak inna sprawa.
naocznie zrozumieć, nie potrzeba przyjmować Platońskiej teorii dwu Mamy tu zatem znów do czynienia z początkami pewnej nauki
światów. Husserl mówi: Nie jestem platonikiem, nie potrzebuję apriorycznej, która jako formalna teoria le\y u podstaw wszelkich
przyjmować pozaświatowych �idei. Mówię o czymś, co mo\na matematycznych, formalnych teorii dedukcyjnych; jednak\e ma-
przecie\ wypatrzyć w tym świecie, w konkretnych rzeczach, nie tematycy nie widzą tego ostatecznego tła. Zaczynają oni od aksjomatów
uto\samiając �czerwieni z indywidualnymi momentami czerwieni i sądzą, \e w ich postaci ustalają pewne konwencje. Tego zaś, co tkwi
wielu czerwonych rzeczy. Trzeba tylko widzieć . Ró\nica tedy między za aksjomatami, co dane jest pierwotnie, nie chcą ju\ uznać, gdy\
psychologią empiryczna a tą analiza fenomenologiczną , jaką uprawia
Husserl, le\y przede wszystkim w tym, \e on szuka idei idei
27
Alexius Meinong, Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Philosophie,
spostrze\enia zmysłowego, idei bycia rzeczą (der Dinglichkeit) aktu
Leipzig 1904.
11
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
wchodzi tu w grę pewna intuicja. Tego, co nam mówi intuicja, ich Jeśli teraz zestawimy zagadnienia, które interesowały Husserla;
zdaniem często nie da się utrzymać. Intuicja właśnie jest zródłem analizy ró\nych form świadomości sygnitywnych aktów
błędów. Dlatego te\ traktuje się aksjomaty jako czyste konwencje. intencjonalnych, obok aktów prowadzących do wypełniania się intencji
Jednocześnie zaś przeprowadza się tak daleko idąca formalizację, i\ znaczeniowych dalej polemikę dotyczącą czystych species oraz
pozostają tylko bezsensowne znaki, które jedynie układa się obok ugruntowanie ontologii formalnej, wreszcie zaś koncepcję czystej gra-
siebie w pewien sposób; z tego sposobu uło\enia mają one czerpać matyki to z samych poruszonych tematów widać, \e nie była to
swój sens. Jest to zresztą znów myśl, którą odnalezć mo\na w historii bynajmniej psychologia opisowa w stylu Brentana. Jest to zupełnie
filozofii; oczywiście nie u Platona, lecz u Leibniza. Tego jednak nowe spojrzenie na nowe, związane ze sobą zagadnienia dotyczące
dzisiejsi matematycy nie wiedza. Są oni sceptycznymi pozytywistami i filozoficznych podstaw logiki. Są to zatem jednak badania logiczne .
ufają raczej własnym konwencjom, ni\ intuicji , jeśli ją nawet Niestety, nawet w przedmowie Husserla czytamy, \e jest to psycho-
niekiedy próbują uzyskać. logia opisowa.
Wreszcie mamy w Badaniach logicznych jeszcze jedną rozprawę, Brak tu jednak jednej rzeczy, pojawiającej się potem u Husserla;
na którą trzeba zwrócić uwagę. Jest to rozprawa czwarta pod tytułem jest to tzw. ,,czysta świadomość . Mówiłem dotąd tylko o świado-
Idea czystej gramatyki . mości, o świadomości intencjonalnej. Husserl stara się zanalizować
Istniał wprawdzie między uczniami Brentana ktoś, kto równie\ istotę aktów świadomości, operacji świadomości, jej przemian itd.
zajmował się językiem; był to Anton Marty. Napisał on dzieło filo- Wszystko to bada on w perspektywie istoty, idei ogólnej. Nie ma
zoficzne o języku28. Traktuje on jednak gramatykę ogólną jako naukę jednak mowy o tym, o czyją świadomość chodzi. Nie jest powiedziane,
empiryczną, w gruncie rzeczy psychologiczną. Husserl natomiast rzucił czy jest to świadomość ludzka, czy te\ konkretna świadomość inna ni\
tu pewne zupełnie podstawowe myśli dotyczące czystej gramatyki. ludzka. Mogę uprawiać tę analizę istoty na mojej konkretnej
Mo\na przede wszystkim próbować przeprowadzić aprioryczną analizę świadomości i nie potrzebuję przy tym zakładać, i\ jestem rzeczywiście
struktury zdania prostego, która słu\yłaby za podstawę gramatyki. człowiekiem tak a tak zbudowanym fizjologicznie, \e jestem w
Następnie zaś mo\na starać się o wyjaśnienie sensu pierwotnych określony sposób uwarunkowany moją naturą psychofizyczną, światem
funkcji logicznych, wyjaśnienie przeprowadzone zupełnie inaczej ni\ to realnym itd. Mogę analizować świadomość immanentnie, samą w
czynią logistycy z tzw. ,,stałymi logicznymi . Te idee Husserla nie sobie. Stąd do ,,czystej świadomości , o jakiej Husserl będzie potem
obumarły. Obecnie np. Max Hartmann usiłuje stworzyć gramatykę mówił, jest jednak jeszcze dość daleko.
formalną; równie\ wielu innych próbowało stworzyć to, o co chodziło Minął zatem rok 1901, i Husserl zamilkł następnie znowu na
Husserlowi: nieempiryczną naukę o języku. Empiryczne badania nad trzynaście lat. Dopiero po owych trzynastu latach ukazały się jego Idee
językiem są oczywiście równie\ mo\liwe i całkowicie uprawnione czystej fenomenologii, Księga pierwsza. Czytaliśmy je wraz z
to jasne. Jednak ta gramatyka empiryczna opiera się znów na Husserlem na seminarium roku 1913/14; słuchaliśmy tak\e uwag, jakie
podstawie teoretycznej, którą jest ,,czysta gramatyka taka, jaką zaczął czynił o swej ksią\ce. I wtedy ogarnęło członków seminarium pewne
opracowywać Husserl w tej rozprawie. zdziwienie. Nie było to to, czegośmy oczekiwali. Nagle czytamy takie
zdania jak (powrócę jeszcze pózniej do tej sprawy): Jeśli skreślimy
czystą świadomość, to skreślimy świat ! ,,Jeśli nie ma czystej
28
Anton Marty, Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik
świadomości, to nie ma i świata ! Husserl uczył nas przez wiele lat: Z
und Sprachphilosophie, Bd I, Halle 1908.
12
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
powrotem do rzeczy, do konkretu, nie zaś do abstrakcji, teorii itd. Do Powróćmy teraz do sytuacji w filozofii europejskiej przed rokiem
konkretu to było wybawienie. Zamiast tego otrzymujemy w Ideach 1900, aby na tej podstawie rozumieć sens, w jakim filozofia Husserla
obszerne analizy świadomości, transcendentnego spostrze\enia od Badań logicznych po Idee stanowiła protest przeciw zwykłemu
zewnętrznego, rozwa\ania dotyczące tego, co jest a co nie jest wówczas sposobowi filozofowania; była to mianowicie w ostatnich
efektywnym składnikiem świadomości; i natrafiamy na wymaganie, dziesięcioleciach przed ukazaniem się Badań logicznych albo
aby przed przejściem do analizy tego, co wiemy o samych rzeczach , psychologia i to empiryczna, eksperymentalna lub opisowa albo
przeprowadzić redukcję fenomenologiczną i aby dochodzić do te\ neokantyzm. Husserl przeciwstawia się temu i wybiera zupełnie
rzeczy okrę\ną drogą, poprzez analizę świadomości. Przeszedłszy inną drogę. Z neokantyzmem rozprawi się on znacznie pózniej. Na
przez te wszystkie analizy dochodzi on tam do wniosku: jeśli nie ma razie jest to, jak ju\ wspomniałem, polemika z psychologizmem i ze
świadomości i nie ma czystego Ja to nie ma równie\ świata. Świat współczesnym sposobem filozofowania. Aby na razie tylko krótko ten
jest korelatem skomplikowanej mnogości subiektywnych operacji sposób naszkicować, powiedzmy: była to epoka odbudowywania
owego Ja; zaś spełniające je Ja to nie ja, Ingarden, ja, realny filozofii po załamaniu się idealizmu niemieckiego, przede wszystkim
człowiek w realnym świecie, lecz czyste Ja, Ja filozofujące. Trzeba szkoły Heglowskiej, które nastąpiło około połowy stulecia. Odbudowa
jakoś nie brać pod uwagę mnie jako człowieka. ta postępowała dwiema drogami: z jednej strony w postaci psychologii,
Została tu zatem zastosowana jakaś szczególna metoda, ró\niąca która była zarazem zamaskowaną filozofią, z drugiej zaś strony w
się wyraznie i w sposób istotny od postępowania w Badaniach logicz- nawiązaniu do dawniejszej filozofii, przede wszystkim do Kanta,
nych. Spotykamy obecnie równie\ pewne rozstrzygnięcia sprawiające, równie\ jednak do ró\nych dawniejszych systemów filozoficznych a\
przynajmniej na pierwszy rzut oka, wra\enie rozstrzygnięć do Arystotelesa. Przede wszystkim rozwinęła się w tym czasie nauka o
metafizycznych, których wypowiadania Husserl byłby dawniej raczej filozofii i powoli wykształciła się filozofia regresywna, polegająca na
skłonny unikać. Między rokiem 1900 i 1913 zaszło zatem coś wa\nego myśleniu przy pomocy cudzych myśli i cudzej aparatury pojęciowej
dokonał się jakiś decydujący kryzys, z nim zaś. oczywiście, wią\ą oraz na ich ciągłym przetwarzaniu i uzupełnianiu przeprowadzanym w
się ściśle wszystkie rękopisy Husserla z tego okresu, znane nam do wielkim oddaleniu od rzeczywistości i przy pewnej ślepocie na jej
dzisiaj jedynie w niewielkiej części. Przed Ideami pojawiła się w ciągu konkretną postać naoczną. W przeciwieństwie do tego, stara się Husserl
tego okresu tylko jedna rozprawa pod tytułem Filozofia jako nauka zrealizować inny sposób filozofowania, aby w pewnym sensie odkryć
ścisła. Ścisła nie znaczy tu: nauka matematyczna. Chodzi o inny świat świat fenomenów, z którymi mamy ciągle do czynienia
aprioryczną naukę materialną, która ma być ścisła , tj. zbudowana w nie wiedząc o tym, \e je rzeczywiście posiadamy. Dzieje się tak,
sposób odpowiedzialny i ostatecznie uzasadniona. To ostateczne poniewa\ jesteśmy ciągle skierowani przedmiotowo na to, co znajduje
uzasadnienie musi być zawarte w ramach samej filozofii, musi ono w się w przestrzeni i w czasie; równie\ zaś dlatego, i\ jesteśmy zarazem
niej jakoś dojrzeć. Musimy znalezć teren, na którym nic mo\e ju\ być skłonni ujmować to mimo całego wołania o doświadczenie od
podane w wątpliwość. Metodą, jaka ma do tego doprowadzić, jest tzw. razu w szacie gotowych pojęć abstrakcyjnych, dostarczonych przez
transcendentalna redukcja fenomenologiczna, która jednak rozwinięta naukę. O tym, \e prze\ywamy przy tym ciągły strumień zjawisk, dzięki
została dopiero w tomie pierwszym Idei. Jednak\e Filozofia jako nauka którym dane nam są rzeczy w ogóle nie wiemy, tak jak nie uświa-
ścisła nie wyjaśnia zmiany, która doprowadziła do stanowiska Idei. damiamy sobie jasno konkretnej, naocznej postaci owych rzeczy. To
Pózniej będziemy musieli zająć się tym bli\ej. wszystko ma dopiero zostać odkryte w nowym, sposobie filozofowania.
13
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Husserl powiedział pózniej: jest to, ukryta świadomość, o której
zrazu nic nie wiemy. Musi ona zostać odsłonięta i jakby rozpostarta. W
ten sposób otwiera się nowa droga do poznania świata. Tym jednak
zajmiemy się ju\ w następnym wykładzie.
14

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad pierwszy
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad drugi
Wstęp do antropologii wykłady
Wajch E Wstęp do topologii Wykłady i ćwiczenia
Wstep do literaturoznawstwa wyklad 2
xkrotki kurs WI wyklad 1 wstep
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 6,7
Wyklad 01 a Wstep
WSTĘP DO PAŃSTWA brakujący wykład
AWP wykład wstęp D
01 mechanika budowli wykład 01 wstep przypomnienie praca na przemieszczeniach
Wstęp do filozofii notatki z wykładów

więcej podobnych podstron