Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1

WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Monachium2 oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maxa
Schelera, wówczas również docenta w Jenie3. Dwa przymiotniki użyte
w tytule ostatniej pracy, psychologiczny i transcendentalny będą
R. Ingarden,
pózniej odgrywały przez długi czas ważną rolę w dyskusji nad metodą
Wstęp do fenomenologii Husserla.
filozofii.
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo
(15 wrzesień 17 listopad 1967), Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenome-
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,
nologii. Ci trzej myśliciele bowiem, początkowo nieznani,
s. 7-29.
zapoczątkowali prąd, do którego przyłączyło się pózniej wielu
filozofów zarówno w Niemczech, jak i we Francji, w Belgii i w
Ameryce. Ponieważ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale
różnych badaczy, działających w wielu krajach, jej oblicze zmieniało
WYKAAD PIERWSZY
się też w miarę upływu lat. Ważną jest zatem rzeczą zorientowanie się
15 września 1967
w przebiegu tych zmian.
Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej
Słowo fenomenologia jest wieloznaczne; muszę zatem przede
więcej do wybuchu pierwszej wojny światowej. Epoce tej nadała
wszystkim nadać mu pewne, technicznie przynajmniej, ograniczone
decydujące piętno działalność i osiągnięcia naukowe samego Husserla.
znaczenie. Pierwszy raz pojawiło się ono, jak wiemy, już w wieku
Dlatego mówię o fenomenologii getyngeńskiej , choć od połowy tego
XVIII, w jednym z listów Kanta. Następnie mamy wielką Feno-
okresu rozwija się w Monachium drugie centrum filozofii
menologię ducha Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy
fenomenologicznej. Po ogłoszeniu Badań logicznych Husserl został
mówili często o fenomenologii , mając na myśli opis obserwowanych
mianowany profesorem w Getyndze i działał tam aż do roku 1916.
faktów w przeciwstawieniu do hipotez sformułowanych ma-
Jednak w chwili wybuchu wojny wielu z jego uczniów wyruszyło na
tematycznie. Był to okres, w którym starano się oczyszczać pojęcia
front, sam zaś Husserl również nie mógł już nadal spokojnie pracować
fizykalne i dostosowywać ich treść do danych doświadczenia. Nazy-
nad zagadnieniami filozoficznymi. W ten sposób już w roku 1914
wano to fenomenologią.
powstała pewna przerwa w rozwoju fenomenologii. Na rok przed
Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykła-
wybuchem wojny ukazał się pierwszy tom Jahrbuch f�r Philosophie
dach, powstała w wieku dwudziestym; można nawet podać dokładną
und ph�nomenologische Forschung , zawierający drugie wielkie dzieło
datę jej powstania: rok 1900-1901. W roku tym ukazały się trzy dzieła
Husserla, a mianowicie księgę pierwszą Idei czystej fenomenologii i
autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i nie wiedzieli,
fenomenologicznej filozofii4. Miały one obejmować trzy księgi, dwie
że wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku
2
Alexander Pf�nder, Ph�nomenologie des Wollens. Eine psychologische
filozoficznego. Są to: Badania logiczne Edmunda Husserla, docenta w
Analyse, Leipzig 1900; ostatnie wyd., M�nchen 1963.
Halle1, Fenomenologia woli Aleksandra Pf�ndera, wówczas docenta w
3
Max Scheler, Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine
1
Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur grunds�tzliche Er�rterung zur philosophischen Methodik, Jena 1900 (praca ha-
reinen Logik, Halle a.d. S. 1900; Zweiter Teil: Untersuchungen żur Ph�nomenologie bilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899).
4
und Theorie der Erkenntnis, Ibid., 1901. Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Ph�nomenologie und
1
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
pozostałe księgi nie ukazały się już jednak za życia Husserla. Dzieło to się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio przed
zamyka pierwszy okres fenomenologii; zawiera ono jednocześnie nową wojną prowadził tak zwane ćwiczenia dla zaawansowanych
zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę drugą jego poświęcone problematyce ruchu. Brało w nich udział 15-20 osób;
filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu spośród nich przeżyły wojnę prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy.
fenomenologicznego. Sytuacja Husserla na uniwersytecie Reszta poległa. Nie sprawdziłem, jaki procent słuchaczy ówczesnego
getyngeńskim była przez szereg lat trudna. Został on mianowicie seminarium Husserla przeżył (liczyło ono około 30 osób), ale np. z
mianowany profesorem wbrew woli wydziału, który pragnął przyznać pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki
katedrę historykowi filozofii. Jego powołanie przez berlińskie był los tzw. koła getyngeńskiego .
ministerstwo na profesora nadzwyczajnego w Getyndze załatwione Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fry-
zostało przez Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie burga [Bryzgowskiego]. Po śmierci Windelbanda Heinrich Rickert
związana formalnie z wydziałem. Wskutek tego był Husserl przez przeniósł się do Heidelbergu, Husserl zaś na wiosnę 1916 roku objął
szereg lat bojkotowany. Gdy w roku 1907 ministerstwo zamierzało katedrę we Fryburgu. I tu powstała początkowo podobna sytuacja jak
uczynić go profesorem zwyczajnym, wydział sprzeciwił się temu przedtem w Getyndze. Przeniosłem się wówczas wraz z Husserlem z
twierdząc, iż jest on pozbawiony talentu. Zdarzenie to przygnębiło go Getyngi do Fryburga. Na sali bywało 5-6 słuchaczy, pozostali byli na
bardzo. W swych wykładach musiał więc Husserl początkowo froncie. W dodatku byli oni wszyscy uczniami tzw. ,,szkoły
zdobywać sobie również słuchaczy. W pierwszych latach miewał na południowoniemieckiej , założonej przez Heinricha Rickerta, Wil-
sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku mówił do owych helma Windelbanda i Emila Laska. Jednym z uczniów Rickerta był
słuchaczy o rzeczach, z których pojmowali oni bardzo niewiele. Martin Heidegger. Habilitował się on u Rickerta bezpośrednio przed
Husserl wyszedł wówczas w swych pracach daleko poza Badania przybyciem Husserla. Większość uczniów getyngeńskich była na
logiczne i rozwijał zupełnie nową problematykę, której sens i cele były froncie. W 1917 roku padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do
dla studentów niezrozumiałe. Dziś wiemy, że były to początki Fryburga Edith Stein, aby doktoryzować się u Husserla, zaś jesienią
problematyki konstytutywnej. roku 1916 zaczęła pracować jako asystentka nad jego rękopisami. Ja
Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa;
wiosnę roku 1912 przybyłem do Getyngi, sytuacja była już inna. Sala przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i
wykładowa była pełna. Istniało też już Towarzystwo Filozoficzne, w końcu stycznia 1918 powróciłem do Polski. Edith Stein pozostała,
stowarzyszenie studentów, założone przez uczniów Husserla. Liczyło niewiele to jednak zmieniło sytuację na uniwersytecie. Husserl musiał
ono 20-25 członków (mężczyzn i kobiet), między nimi już kilku tam sobie wytworzyć całkiem nowe środowisko. Udało mu się to po
doktorów. Dwa lata pózniej przyszła jednak wojna wraz ze swymi paru latach, tak że pisał mi w latach 1921-23 o dużym ruchu na swym
skutkami. W Getyndze prowadził wówczas również seminarium docent seminarium. Był wówczas już bardzo znany, zjeżdżali się do niego
Adolf Reinach. Był on uczniem Theodora Lippsa, pózniej jednak stał studenci i młodzi filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak
wówczas sprawy z tego, że obok niego działa we Fryburgu Martin
ph�nomenologischen Philosophie, Jahrbuch f�r Philosophie und ph�nomenologische Heidegger, który wprawdzie już w roku 1917 przyznawał się do
Forschung , Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle 1913. Ostatnie wy d. w: Husserliana, Rd
fenomenologii i często w następnych latach odwiedzał Husserla, w
III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa 1967.
2
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
gruncie rzeczy jednak szedł własnymi drogami i począł wywierać na oparciu o dawniejsze wykłady, sięgające roku 1920 czy 1921.
studentów własny wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało Nieco pózniej w roku 1931 ukazują się Medytacje
się to jednak dopiero pod koniec lat dwudziestych, gdy Heidegger Kartezjańskie7, będące opracowaniem odczytów paryskich z roku
powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół jednak wydaje 19298. Husserl zamierzał ogłosić również tekst niemiecki. Wkrótce
się, iż pierwsze dziesięciolecie powojenne było dla fenomenologii jednak doszedł do przekonania, że redakcja ta nie odpowiada już
bardzo korzystne. Był to okres wielkiego rozmachu nie tylko samego sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać
Husserla, jego działalności nauczycielskiej i wyjazdów z odczytami, redakcję zupełnie nową (wiem o tym z listów, jakie od niego
lecz w ogóle rozmachu fenomenologii. Był to czas nadzwyczajnej otrzymywałem). W ciągu kilku lat rozpoczynał on szereg ciągle no-
aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego wych redakcji tej pracy. Miała ona stać się jego głównym dziełem.
prace, m.in. Formalizm w etyce i materialna etyka wartości5 wywarły Prócz tego, przeprowadzał różne prace przygotowawcze do wielkiego
ogromny wpływ. Niestety, Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie systematycznego dzieła fenomenologii. W Archiwum Husserla w
ukazało się również kilka tomów Jahrbuch f�r Philosophie und Louvain znajdują się ślady projektu tego dzieła, mającego obejmować
ph�nomenologische Forschung , zawierających pewne ważne prace. cztery tomy. Żadna z tych rzeczy nie została jednak opublikowana
Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, również przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie
samego Husserla. Husserl jednak milczał od czasu Idei I i nie publi- nowego dzieła. Obszerna część tego, co dziś nosi tytuł Kryzys nauki
kował nic aż do roku 1929. Ale w wykładach uniwersyteckich rozwijał europejskiej a fenomenologia transcendentalna ukazała się wreszcie w
żywą działalność naukową, posuwając naprzód swe badania analityczne roku 1937, ale nie w Niemczech, lecz w Belgradzie, w czasopiśmie
w wielu kierunkach. Doszło przy tym do zmiany jego stanowiska w Philosophia , które zaczai redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy
różnych istotnych kwestiach (logika transcendentalna, badania nad w tym czasie do Jugosławii9. Ten okres, po roku 1930 do śmierci
czasem, rozbudowa transcendentalnego idealizmu itd.). Jezdzi też z Husserla w roku 1938, stanowi trzecią fazę fenomenologii. Wskutek
odczytami do Londynu, Amsterdamu, Paryża, propagując tam różnych okoliczności następuje wówczas osłabienie jej wpływów
fenomenologię. Jesienią 1928 roku przechodzi na emeryturę; zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności osłabienie
wprawdzie wykłada dalej na uniwersytecie, jednak jego pozycja osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem.
doznaje wyraznego osłabienia zarówno wskutek przejścia w stan W latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w
spoczynku, jak i wskutek wznowionej działalności Heideggera we Pradze i Wiedniu, los jego fenomenologii jest jednak już na dłuższy
Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W roku 1929
7
obchodzi jubileusz siedemdziesięciolecia i ogłasza swe trzecie ważne Edmund Husserl, M�ditations cartesiennes, introduction � la phenomenologie,
traduit de l'allemand par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.
dzieło. Logika formalna i transcendentalna6, napisane na nowo w
8
Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl, Cartesiainische Meditationen und
5
Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit Pariser Vortrage, herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag
besonderer Ber�cksichtigung der Ethik L Kants, Teil I, Jahrbuch... Bd I, 1913, Teil 1963.
9
II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd., Edmund Husserl, Die Krisis der europ�ischen Wissenschaften und die
Gesammelte Werke, Bd II, Bern 1954. transzendentale: Ph�nomenologie. Eine Einleitung in die ph�nomenologische
6
Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik Philosophie, Philosophia , Belgrad, t. I, 1936, s. 77-176. Wydanie całości (nie
der logischen Vernunft, Jahrbuch... Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929. skończonej): Husserliana, Bd VI, Haag 1954.
3
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
czas przesądzony. Zwyciężył go z jednej strony Heidegger, z drugiej pewną fazą rozwijającej się nauki o fenomenologii Husserla. Nie
zaś Hitler. O przyczynach tego osłabienia wpływów opowiem pózniej wyrosła dotąd nowa generacja fenomenologów, którzy opracowywaliby
dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu. samodzielnie zagadnienia fenomenologiczne w duchu Husserla.
Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna Pogłębione studium Husserla może jednak doprowadzić do odrodzenia
światowa. Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego.
dyrektor Instytutu Filozofii w Louvain, Leon N�el, posłał swego Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla?
ucznia, O. H. L. Van Bredę, do Fryburga, aby uratował rękopisy Najpierw czysto formalnie: jest to odrębny sposób podejścia do
Husserla. Husserl, który publikował stosunkowo bardzo mało, zagadnień filozoficznych, a zarazem odrębna technika językowego
pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek. przedstawiania wyników, uzyskanych dzięki takiemu podejściu do
Tę bogatą spuściznę rodzina Husserla przekazała Van Bredzić, który świata czy też rozważaniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda
przewiózł ją do Louvain. Tam przystąpiono do porządkowania, fenomenologiczna. Oczywiście, nie każdy, kto stanie się feno-
przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania do druku tych menologiem, będzie nią operował w ten sam sposób. Istnieją różne
rękopisów. Dopiero jednak od roku 1950 zaczęły się ukazywać tzw. odmiany tej metody, powstałe w zależności od talentu i psychiki
Husserliana (dotąd 11 tomów)10, dzięki czemu rozpoczął się nowy uprawiającego ją fenomenologa. Wszystkie te odmiany posiadają
okres historii fenomenologii. Zanim jednak do tego doszło, powstała jednak pewien rdzeń łączący wszystkich nas, fenomenologów, mimo
dziwna sytuacja: w ostatnich latach przed drugą wojną światową, a tego, iż nie zgadzamy się między sobą co do różnych twierdzeń
także w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji nowe, coraz silniejsze szczegółowych.
wpływy Husserla i fenomenologii w ogóle, w szczególności zaś Można jednak również mówić o fenomenologii w innym znacze-
Heideggera. Podlegali im Jean-Paul Sartre, Jean Wahl, Maurice niu: mianowicie jako o zespole twierdzeń, czy systemie teorii, będą-
Merleau-Ponty, Gabriel Marcel i in. Powstał tak zwany cych wynikiem fenomenologicznego sposobu badania. Tu zaś na
egzystencjalizm, uważany często za fenomenologię; w wielu punktach pierwszym miejscu znajduje się fenomenologia Husserlowska jako
nie jest on jednak zgodny ze stanowiskiem Husserla i pozostaje pod całość dla siebie, która odróżnia się pod wieloma istotnymi względami
wyraznym wpływem Heideggera. Paul Ricoeur, który przełożył [na od fenomenologii Maxa Schelera czy tzw. ,,Monachijczyków (A.
francuski] Idee, jest bliższy Husserlowi. Od czasu przełożenia w Pf�ndera, M. Geigera, D. v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii
ostatnich latach wielu pism Husserla na język francuski, jego wpływy Heideggera. Między tymi fenomenologiami istnieją duże różnice w
we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają Husserliana. To jest szczegółach. Młodsi badacze nie powtarzają tylko słów ojca
ostatni pozytywny renesans wpływów samego Husserla w szerokim fenomenologii, lecz chcą za pomocą jego metody iść dalej naprzód; i
świecie. W wielu innych krajach, w Ameryce Aacińskiej, a także w dlatego dochodzą oni niekiedy do wyników innych niż te, jakich
pewnych kołach Stanów Zjednoczonych zaczyna się obecnie życzyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem szkoła .
rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co rozwija się w tych Fenomenologowie pracowali na bardzo różnych terenach. Już w
latach, jak to widać na podstawie serii wydawniczej pierwszym tomie Jahrbuch... pojawiło się całe bogactwo tematów.
Phanomenologica , jest nie tyle dalszą fazą samej fenomenologii, ile Przede wszystkim tom ten zawiera Idee czystej fenomenologii Husserla.
Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza świadomości
10
W chwili wygłaszania tych odczytów.
4
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
przy poznawaniu różnych przedmiotów. Przy tym zostaje rozwinięta 1900/01: Badania logiczne. Między Filozofią arytmetyki a Bada-
problematyka całych mnogości aktów świadomych, świadomych niami minęło zatem dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował
operacji itd., a także metodologia samej fenomenologii. tylko niewielkie artykuły krytyczne. Dotąd nie wiadomo dokładnie, co
Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera, właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy częściowo zaginęły,
Formalizm w etyce a materialna etyka wartości, będące rozprawa z częściowo nie są jeszcze odcyfrowane. Wiemy tylko, że przestał on
formalną etyka Kanta, Następnie Moritza Geigera Przyczynki do zajmować się problematyką Filozofii arytmetyki i poświęcał dużo
fenomenologii rozkoszy estetycznej11, a zatem pewien fragment estetyki. uwagi współczesnym pracom logicznym. Wobec Algebry logiki15
Alexander Pf�nder publikuje tam Fenomenologią usposobień12; jest to Schr�dera nastawiony był bardzo krytycznie; zarazem pracował nad
szczególnego rodzaju psychologia. Wreszcie Adolf Reinach krytyką logiki psychologistycznej i szukał ścisłej drogi filozoficznego
przedstawia Aprioryczne podstawy prawa cywilnego13, rozprawę z ugruntowania logiki. Owocem tych lat są Badania logiczne; po ich
filozofii prawa. A więc już w pierwszym tomie wystąpiła różnorodność opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną
badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla pracą nad różnorodnymi zagadnieniami. Szukał teraz drogi
fenomenologii. Podobnie mają się rzeczy w pózniejszych tomach ugruntowania filozofii w ogóle.
Jahrbuch... , a także w innych pismach fenomenologów. Wskutek tego W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie Logos :
fenomenologią interesowali się badacze różnych specjalności. Filozofia jako nauka ścisła16. W nim występuje po raz pierwszy słowo
Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, iż jest fenomenologia ; w pierwszym bowiem wydaniu Badań logicznych
jeszcze za wcześnie na syntetyczne omówienie jego filozofii przede nazywa on tę filozofię opisową psychologią (Brentano). Ta niewielka
wszystkim dlatego, że duża część jego spuścizny nie została jeszcze praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia poszukiwań
opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy różne aspekty filozofii nowej filozofii.
Husserla, względnie jego oddziaływania. Aspekt pierwszy to Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się Idee czystej
filozofia Husserla taka, jaka się przedstawia w świetle pism, które on fenomenologii, Księga I. Ogólne wprowadzenie do czystej fenomeno-
sam opublikował. Chodzi mianowicie o następujące dzieła i daty: logii; zawierają one istotną część wyników badań Husserla po roku
W roku 1891 ukazała się Filozofia arytmetyki, tom I14. Po nim miał 1901. W rękopisie istniały jeszcze dwa inne tomy. Edith Stein jako
nastąpić tom drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno asystentka Husserla przygotowała je do druku w czasie wojny i
uzyskane w tej książce wyniki, jak i zastosowaną w niej metodę przedłożyła Husserlowi w roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z
badania. tej redakcji. Przyczyną tego był prawdopodobnie fakt, iż uczynił on
tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej świadomości czasu i
11
Moritz Geiger, Beitrage zur Ph�nomenologie des �sthetischen Genusses,
w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz bardziej
Jahrbuch... Bd I: 1913.
w swych tendencjach idealistycznych. Pózniej przekazał Husserl tekst
12
Alexander Pf�nder, Zur Ph�nomenologie der Gesinnungen, Jahrbuch... , Bd
I: 1913 i Bd III: 1916.
13 15
Adolf Reinach, Die apriorischen Grundlagen des b�rgerlichen Rechts,
Ernst Schr�der, Vorlesungen �ber die Algebra der Logik, Bd l - C, Leipzig
Jahrbuch... , Bd I: 1913. 1890 - 95.
14 16
Edmund Husserl, Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische
Edmund Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft, Logos (T�bingen),
Untersuchungen, Erster Band, Haale-Saale 1891. Bd I: 1910 - 11, s. 289 - 341. Wyd. książkowe: Frankfurt/M 1965.
5
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
innemu swemu asystentowi. Ludwigowi Landgrebemu, który ,,Podstawowe zagadnienia fenomenologii , Wybrane zagadnienia
przygotował drugą redakcję. Ta redakcja również jednak nie zadowoliła etyki itd. Często powtarzany wykład logiki, choć był wykładem
autora, tak że aż do jego śmierci obie dalsze części Idei pozostawały w czterogodzinnym, był jednak przeznaczony dla specjalistów. Również
rękopisie. np. w semestrze letnim roku 1912, gdy przybyłem do Getyngi, Husserl
W latach 1929/30 opublikował Husserl Logikę formalną i wykładał rzeczy, których sam nigdy nie opublikował, a które pózniej
transcendentalną i Medytacje Kartezjańskie. Logika liczy około 250 miały stanowić treść drugiej księgi Idei.
stron, Medytacje Kartezjańskie mają mniejszą objętość. Oba te dzieła Wreszcie prowadził Husserl ćwiczenia seminaryjne; jako tekst
charakteryzują się doniosłym zwrotem ku idealizmowi czytany służyły najczęściej prace klasyków filozofii, głównie
transcendentalnemu, całkowitym przesądzeniem sprawy na rzecz tego Kartezjusza, Berkeleya, Hume'a i Kanta. Nie była to jednak analiza
idealizmu. tekstu we właściwym znaczeniu i nauka historycznego objaśniania
Ostatnią datą w tym wyszczególnieniu jest rok 1937. Ukazała się poglądów autora, lecz przede wszystkim analiza fenomenologiczna
wówczas pierwsza część książki Kryzys nauki europejskiej a zagadnień i stanów rzeczy, na które wskazywał tekst. Była to feno-
fenomenologia transcendentalna. Ta pierwsza część ma około 100 menologia uprawiana na marginesie cudzych wywodów. Czasem
stron, reszta jednak nie była jeszcze gotowa. W lecie 1937 roku Husserl prowadziło to do bardzo daleko idących analiz fenomenologicznych,
zapadł na ciężką chorobę, z której nie miał już wyzdrowieć. zapuszczających się na teren własnych badań Husserla. Zwłaszcza
Ci wszyscy, którzy nie byli u Husserla ani w Getyndze, ani potem między 1920 a 1930 rokiem był Husserl niezmiernie twórczy i wy-
we Fryburgu, utworzyli sobie obraz jego filozofii na podstawie kładał szereg rzeczy, które istnieją do dzisiaj tylko w notatkach słu-
wspomnianych pism. Na tej podstawie można by napisać historię myśli chaczy. Jednak wykłady te oddziałały na szereg pokoleń ówczesnych
twórcy fenomenologii, myśli, która oddziałała istotnie historycznie w studentów, których główni przedstawiciele wykształcili się następnie na
ten sposób zagranicą czy w innych ośrodkach uniwersyteckich itd. samodzielnych filozofów, pracujących zarówno w Niemczech, jak i
Drugi aspekt filozofii Husserla uzyskamy, jeśli wezmiemy pod poza ich granicami.
uwagę fakt, iż wykładał on bez przerwy na uniwersytetach przez około Te małe wykłady, jak również seminaria, stanowiły dla Husserla
35 lat i wykładał swą własną filozofię. Wykłady miewał dwu rodzajów. pewnego rodzaju eksperymenty myślowe. Wykładał tam rzeczy
Z jednej strony były to tzw. wielkie , czterogodzinne wykłady dla opracowane, ale jeszcze nie całkowicie jasne, nie całkowicie skoń-
szerokiej publiczności, a więc historia filozofii , Kant , Idealizm czone. Husserl powiedział raz, że nauczył się najwięcej od swych
niemiecki itd. To było właściwie przekazywanie przyswojonej sobie uczniów na proseminariach. Dopiero od nich mianowicie można się
znajomości literatury filozoficznej. Przemawiał na nich raczej jako nieraz nauczyć, jak trzeba rzecz wyrazić, aby była właściwie zrozu-
uczony niż jako filozof. miana przez innych. Toteż Husserl często powtarzał te same wy-
Istniały jednak również wykłady innego typu; były to tzw. ,,małe , kłady, zawsze jednak w nieco zmienionej, coraz bardziej rozwiniętej i
dwugodzinne wykłady, w środę i sobotę od dwunastej do pierwszej. Na opracowanej redakcji. Szukał też często różnych dróg głębszego
tych wykładach Husserl nigdy nie mówił o innych filozofach, Tęcz potraktowania tego samego kompleksu zagadnień.
zawsze przedstawiał własne myśli dotyczące zagadnień, nad którymi Rękopisy robocze i wykłady stanowią w swoim rozwoju i w swym
właśnie pracował. Były to m. in. Wprowadzenie do fenomenologii , faktycznym oddziaływaniu drugi aspekt filozofii Husserla. Niestety,
6
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
brałem udział w seminariach i słuchałem wykładów w Getyndze tylko przestrzeni i rzeczy; dalej zajmujące Husserla przez długi czas
od wiosny 1912 roku do wybuchu wojny oraz w lecie 1915 roku, rozważania na temat tak zwanej pierwszej filozofii , dziś już opu-
pózniej zaś we Fryburgu w roku 1916. We Fryburgu jednak blikowane w dwu tomach19 itd.
pracowałem przede wszystkim nad pracą doktorską i nie uczęszczałem Na podstawie tych ok. 30 000 kart rękopisów można się obecnie
na wszystkie wykłady. Ale w roku 1916 rozmawiałem z Husserlem zorientować w przebiegu autentycznej historii myśli Husserla. Dopiero
prawie codziennie. Bywałem u niego zwykle po kolacji, nieraz do znajomość tych manuskryptów, a także porównanie ich z opu-
póznej nocy; dzięki tym rozmowom uzyskałem wgląd w zagadnienia, blikowanymi przez Husserla książkami, oraz znajomość konkretnej
nad którymi wówczas właśnie pracował. zawartości jego wykładów od roku 1901 pozwoliłaby ustalić, jak się
Trzecim aspektem rozwoju i wpływu fenomenologii Husserla są rzeczywiście rozwijała myśl Husserla. Na to będziemy jednak musieli
jego rękopisy. Pracował on nad nimi codziennie, tylko z krótkimi jeszcze poczekać wiele lat, Dotychczasowe tomy Husserliana udo-
przerwami, przez czterdzieści lat. Przeprowadził np. ogromne badania stępniły tylko część jego rękopisów. O tym, kim był Husserl jako
nad czasem i odkrył różne jego aspekty; badał tzw. ukonstytuowany, filozof, dowiemy się zatem dopiero po ogłoszeniu dalszych manu-
wypełniony czas, pierwotny czas, zagadnienia świadomości skryptów. Dopiero wówczas można by dobrze opracować jego poglądy
konstytuującej czas itd. Są to wszystko terminy, które będą wyjaśnione rzeczowo, systematycznie i historycznie.
w dalszym ciągu. Pewne fragmenty tych badań nad czasem z lat Wszystko, co zamierzam tu mówić o Husserlu, jest naturalnie
1905/0617 zostały ogłoszone dopiero w roku 1928. Przygotowała je do tylko ułamkiem tego, co można by powiedzieć na podstawie lektury
druku również Edith Stein. Czytałem te rozważania w jej redakcji w jego pism (opublikowanych przez niego samego, następnie zaś na
czasie mej wizyty u Husserla w roku 1927 i ode mnie dowiedział się o podstawie 12 tomów, ogłoszonych po wojnie). Czasem wykorzystałem
nich Heidegger, który ostatecznie wydał je w roku 1928. Są to tak również niektóre rozmowy, przeprowadzone z Husserlem w różnym
zwane Wykłady o fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu18. czasie od roku 1912/13, Aby jednak rozumieć fenomenologię, trzeba
Również około roku 1918 pracował Husserl prawie dwa lata nad przenieść się myślą w sytuację teoretyczną i przypomnieć sobie prądy
problematyką czasu; prawdopodobnie pozostawało to częściowo w umysłowe, z których powstała jako pewnego rodzaju protest.
związku z moją rozprawą doktorską o filozofii Bergsona. Te powstałe Jak już wspomniałem, w okresie między Filozofia arytmetyki a
w Bernau manuskrypty widziałem w roku 1927; był to duży plik Badaniami logicznymi stanowisko Husserla doznało radykalnej
rękopisów dotąd nie opublikowany. zmiany. Był to dla niego pewnego rodzaju kryzys. Filozofia arytmetyki
Istnieje np. również obszerny wykład z lat 1908/09 dotyczący była wynikiem sposobu, w jaki wykształcił się on na filozofa.
Urodzony na Morawach, udał się na studia matematyczne do Berlina.
17
Jak stwierdza Boehm we wstępie do wydania krytycznego (por. niżej,
Studiował oczywiście także filozofię, ale specjalizował się w mate-
odsyłacz 18), tekst ten obejmuje materiały z lat 1906 - 1917. Już wydanie z 1928
matyce, i to jako uczeń Weierstrassa; jego praca doktorska dotyczyła
zawiera również Dodatki i uzupełnienia z lat 1905 - 10 .
18 rachunku wariacyjnego, a zatem pewnego szczegółowego działu
Edmund Husserl, Vorlesungen zur Ph�nomenologie des inneren
Zeitbewusstseins, herausgegeben von Martin Heidegger, Jahrbuch... , Bd IX: 1928 i
19
osobno, Halle 1928. Wyd. krytyczne, uzupełnione szeregiem rękopisów: Edmund Edmund Husserl, Erste Philosophie (1923/4), hrsg. von Rudolf Erster Teil,
Husserl, Zur Ph�nomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1892-1917), hrsg. von Kritische Ideengeschichte, Husserliana Bd VII, Haag 1956; Teil, Theorie der
Rudolf Boehm, Husserliana Bd X, Haag 1966. ph�nomenalogischen Reduktion, tamże Bd VIII, Haag 1959.
7
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
matematyki. Jako obywatel austriacki powraca po studiach do Wiednia. badaniu eksperymentalnemu, badając przez dziesiątki lat zmysłowe
Niewiele wiemy, co tam robił. Legenda głosi, że wysłuchany pewnego dane wrażeniowe i ich stosunek do bodzców zewnętrznych.
dnia wykład Franciszka Brentana wywarł na nim takie wrażenie, że Ta nowa psychologia stworzona została przez przyrodników.
odtąd poświęcił się filozofii pozostając pod silnym wpływem Brentana. Fechner był fizykiem, Wilhelm Wundt pierwotnie był fizjologiem,
Jak wiadomo, Brentano był pierwotnie duchownym katolickim, następnie założył w roku 1879 pierwszy instytut psychologiczny w
członkiem zakonu Franciszkanów; interesował się zagadnieniami Lipsku, Ernst Mach był również fizykiem, który stworzył także swoistą
metafizycznymi, problematyką Boga itd. Po soborze watykańskim w psychologię. Jego główne dzieło zatytułowane jest Analiza wrażeń21,
roku 1870 wystąpił z zakonu, pozostał jednak duchownym katolickim. zaś jego pierwszy rozdział nosi tytuł Uwagi antymetafizyczne .
Poświęcił się wówczas całkowicie filozofii, zapoznając się przede Wyraznie traktuje się tu, pod firmą psychologii, o zagadnieniach
wszystkim z poglądami Johna Stuarta Milla. W roku 1874 opublikował metafizycznych. Tak więc, choć byli oni wszyscy przekonanymi
tom pierwszy Psychologii z empirycznego punktu widzenia20, (tom psychologami, zarówno Fechner, Wundt, jak również Mach, zajmowali
drugi nie ukazał się). Jest to książka napisana w duchu czasu. Były to się zagadnieniami filozoficznymi. Jednym zaś z najwybitniejszych
lata załamania się filozofii idealizmu niemieckiego, a wraz z nim psychologów, którzy zajmowali się tzw. wrażeniami , był wielki fizyk
poniekąd załamania filozofii ówczesnej w ogóle; jako zwycięzca zaś owych czasów Helmholtz.
pozostały na placu nauki przyrodnicze. Zdawało się, że filozofia należy Tak przedstawia się jedna strona nowej psychologii, która była nie
już do przeszłości. Jeśli nie brać pod uwagę historyków filozofii, oraz tylko ściśle empiryczna, ale również antymetafizyczna i stanowi próbę
niektórych filozofów, takich jak np. Hermann Lotze niektórzy ustalenia na terenie psychofizyki ścisłych, dających się wyrazić
zainteresowani filozoficznie przyrodnicy, jak Theodor Fechner, matematycznie praw.
Wilhelm Wundt, Hermann Helmholtz, zwrócili się ku psychologii. Brentano jest w roku 1874 również przeciwnikiem metafizyki. Nie
Starano się ją opracować jako teren nie opanowany przez nauki zamierza on jednak uprawiać psychologii eksperymentalnej, lecz czysto
przyrodnicze, posługując się przy tym metodami tych nauk, przede opisową, podejmuje opis tego, co psychiczne, tj., jego zdaniem opis
wszystkim zaś eksperymentem. W roku 1860 ukazała się pierwsza świadomości. Nieświadome procesy psychiczne to dla Brentana
książka wychodząca z tego punktu widzenia: Elementy psychofizyki G. sprzeczność.
T. Fechnera, ugruntowanie psychologii empirycznej, eksperymentalnej. Ta psychologia opisowa ma jednak, według Brentana, być pod-
Rzecz szczególna, że książka ta wyrosła z zagadnienia metafizycznego: stawową nauką filozoficzną. Wszystkie inne dyscypliny filozoficzne
stosunku materii i ducha, które autor stara się rozwiązać na drodze mają być na niej oparte, również np. etyka, estetyka itd. winny być
empirycznej i eksperymentalnej. Gdzie, zdaniem Fechnera, stosunek najpierw potraktowane psychologicznie. Psychologia ma szukać ich
ten dochodzi do skutku? Tam, gdzie ma miejsce kontakt człowieka ze ostatecznych podstaw w przeżyciach, które należy dokładnie opisać.
światem zewnętrznym, gdzie zatem bodzce zewnętrzne względnie Psychologia, jako podstawowa nauka filozoficzna, rzuca cień na po-
procesy fizykalne działają na zmysły. To miejsce styku poddano więc zostałe dyscypliny filozoficzne, w szczególności na logikę. Cień ten nie
jest już psychologią, tylko psychologistyczną filozofią.
20
Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd I, Leipzig
21
1874. Wyd. pośmiertne w 3 tomach, rozszerzone o teksty nie opublikowane za życia, Ernst Mach, Beitrage zur Analyse der Empfindungen, Jena 1886, 5. wyd.
Leipzig 1924 - 28. znacznie rozszerzone pt. Die Analyse der Empfindungen, Jena 1906.
8
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Taka oto sytuacja stanowi właśnie tło Filozofii arytmetyki oparte na konwencjach; a to nie było dla Husserla rozwiązaniem
Husserla. Jako matematyk interesuje się on przedmiotami matematycz- zagadnienia tworów logicznych,
nymi, ale sposób, w jaki to czyni, wzięty jest z psychologii opisowej Szuka on zatem dalej. Istniał pewien zupełnie zapomniany filozof,
Brentana. Można wykazać, że już tu wychodzi on nieco w swej Bernhard Bolzano, który żył w Pradze Czeskiej mniej więcej w
metodzie poza Brentana. Pojawiają się u niego ślady nowego sposobu pierwszej połowie wieku XIX. Z powodu jakichś zatargów z Ko-
podejścia, którego odmienności od psychologu opisowej Brentana nie ściołem (Bolzano był duchownym katolickim) zabroniono publikacji
uświadamia sobie sam Husserl, uważający swą pracę za opis jego prac. Mimo to przyjaciele ogłosili jego dzieło pt. Teoria nauki23 w
psychologiczny. W każdym jednak razie przedmioty matematyki, w czterech tomach. Zawiera ono przede wszystkim analizę różnych
szczególności arytmetyki, a zatem liczby, mnogości itd., opisywane są tworów logicznych, pojęć, zdań, wniosków, związków między zda-
jako twory lub zjawiska psychiczne. niami, teorii. Analiza ta nie jest ani analizą psychologiczną, ani bada-
Filozofia arytmetyki miała być dziełem dwutomowym; tom drugi niem empirycznym. Jest to renesans lub może raczej narodziny nowego
jednak nie ukazał się. Gottlob Frege, który pracował również nad a priori, i to takiego, które być może miał na myśli Kant. Kant jednak
podstawowymi pojęciami arytmetyki, napisał o tym dziele recenzje obciążył swą teorię a priori różnymi, w gruncie rzeczy metafizycznymi,
negatywną22. Zarzucał on przede wszystkim Husserlowi psychologiczne założeniami dotyczącymi kategorii apriorycznych i apriorycznych form
traktowanie tworów matematycznych. Recenzja ta musiała wywrzeć na naoczności, stanowiącymi, według niego, coś w rodzaju ściany między
Husserlu wrażenie. Wydaje mi się jednak, że to nie wystarczyło, aby nami i światem. Cały ten aparat pojęciowy Krytyki czystego rozumu
wskazać Husserlowi nową drogę badawczą: on sam musiał tę drogę trzeba odrzucić, a jednak zachować słuszne twierdzenie podstawowe, iż
znalezć, również argumentów krytycznych przeciwko istnieje sposób poznania różny od doświadczenia , który umożliwia
psychologizmowi w logice nie otrzymał od Fregego, lecz znalazł je matematykę. Tej teorii jako koniecznych pojęć intelektu nie przejął
sam. też ani Bolzano, ani potem Husserl; niestety, zachowali oni jednak
W owym czasie istniało już wiele dzieł z zakresu logiki algebra- słowo a priori . Stało się to przyczyną poważnych nieporozumień,
icznej. Husserl czytał i recenzował niektóre z nich w latach dzie- ciężkich zarzutów stawianych do dziś fenomenologii Husserla.
więćdziesiątych ubiegłego stulecia, m. in. czytał Algebrą logiki Pozytywna nauka Bolzana o pojęciach, zdaniach, tj. o ,,pojęciu w
Schr�dera. Rzecz dziwna przy tym, że on, który wszak był matema- sobie , zdaniu w sobie itd. była tym, co przekonało Husserla, iż
tykiem, nie uznał logiki algebraicznej. Nie chodzi mi tu o wyniki to zagadnienia logiczne trzeba potraktować inaczej niż to czyni
inna sprawa ale o metodę. Badacze, którzy pierwsi rozwinęli logikę psychologizm.
algebraiczną, byli przekonani, że jest ona najlepszym sposobem Najpierw jednak chciał się on jeszcze przekonać, że psychologizm
podejścia do zagadnień logicznych. Formalne systemy dedukcyjne nie da się utrzymać na terenie logiki, że jest teorią fałszywą. Dlatego
buduje się przecież do dzisiaj. Husserl powiada na to: Bardzo pięknie, też pierwszy tom Badań logicznych zawierał krytyczne rozprawienie się
ale to nie pomaga mi zrozumieć, czym są właściwie twory logiczne. To z błędami psychologizmu w logice, prowadzące ostatecznie do idei
mi nie wystarcza . Były to systemy pięknie opracowane, ale przecież czystej logiki jako nauki apriorycznej o teorii naukowej. Rzeczowa
krytyka psychologizmu wychodzi u Husserla daleko poza to, co uczynił
22
Zeitschrift f�r Philosophie und philosophische Kritik , Bd 103: 1894, s.
23
313-332. Bernhard Bolzano, Wissenschaftslehre, Sulzbach 1837.
9
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
w tym względzie Frege. Również koncepcja czystej logiki wychodzi myślą było, iż istnieją idee proste i złożone i że trzeba wszędzie
poza to, co znalezć można u Fregego. Pierwszy tom Badań logicznych wyodrębnić to, co proste, z tego, co złożone. Przeciwnie: trzeba ująć
przyj ety został w Niemczech z wielkim aplauzem. świadomość w żywym płynięciu, w żywym stawaniu się całości, i
W rok pózniej ukazał się drugi tom Badań. Zawiera on sześć róż- niczego nie rozbijać na elementy. Trzeba się też starać wyjaśnić
nych rozpraw, luzno ze sobą związanych. Wszyscy czytelnicy spodzie- intencjonalność świadomości.
wali się, że w tomie tym zawarta będzie filozoficzna (nie matema- Były to pierwsze wglądy, dokonane przez Husserla. Czy szedł w
tyczna) logika Husserla; bowiem podtytuł tomu pierwszego brzmiał: nich za czyimś wzorem? Miał pewnych poprzedników. Jednym z
Prolegomena do czystej logiki. Nastąpiło jednak zaskoczenie: w drugim najbardziej znanych był William James, który starał się w swej
tomie nie było logiki. Były tam natomiast różne inne rzeczy. Główną Psychologii dać inną analizę świadomości niż to zazwyczaj czyniono w
część tomu drugiego stanowią rozprawy piąta i szósta, będące analizą atomistyczno-asocjacjonistycznej tradycji angielskiej. Niestety jednak
aktów intencjonalnych, świadomości intencjonalnej, i to w dwojakiej Husserl znał Jamesa tylko ze skróconego niemieckiego przekładu jego
formie: rozprawa piąta traktuje o tzw. aktach sygnitywnych , a zatem psychologii.
o czystych aktach myślowych, o myśleniu nie-naocznym, oraz zajmuje Innym filozofem, który wywarł pewien wpływ na Husserla, był
się wyjaśnieniem pojęcia sensu czy znaczenia . Szósta natomiast ma również uczeń Brentana, młodszy kolega Husserla i mój nauczyciel,
za przedmiot tzw. wypełnienie intencji w takim czy innym Kazimierz Twardowski. Napisał on niewielką książkę O treści i
doświadczeniu bezpośrednim, w poznaniu naocznym. A zatem przedmiocie przedstawień, rozprawa psychologiczna24. Jest to również
opracowanie wziętego w bardzo szerokim sensie pojęcia analiza opisowa aktów świadomych, przeprowadzona w sposób dość
doświadczenia czy intuicji, jednak nie w rozumieniu znacznie odbiegający od tego, jak to zazwyczaj czyniono w
Bergsonowskim, lecz raczej Kartezjańskim. Obie rozprawy razem dają psychologii. Istnieje nie opublikowana recenzja Husserla z pracy
odgraniczenie sfery logicznej. W jaki jednak sposób Husserl dochodzi Twardowskiego, świadcząca o tym, że Husserl około 1895 roku wie-
do tych wyników? Na drodze drobiazgowej analizy aktów dział już dużo o tym, jak należy przeprowadzać takie analizy świa-
intencjonalnych domniemań, tzw. aktów sygnitywnych. domości. Krytykuje on pewne rzeczy u Twardowskiego; widać jednak
Husserl opowiadał mi kiedyś: Wie pan, jaka była reakcja, gdy również, jak dokładnie przestudiował jego pracę.
książka się ukazała? Powiedziano: to powrót do psychologizmu . Winę Istniał jednak wówczas również trzeci wielki analityk świado-
za to ponosi częściowo sam Husserl. We wprowadzeniu do drugiego mości (słowo analityk wydaje się tu niezupełnie dozwolone, a jednak
tomu Badań logicznych określa on bowiem, na wzór Brentana, swój oddaje ono to, o co chodzi), którego Husserl nie znał. Był to Bergson.
własny sposób postępowania jako psychologię opisową . Nie On również odkrył świadomość w jej żywym płynięciu, w
wiedział, że zrobił coś innego. Kilka lat pózniej starał się to skory- przeciwstawieniu do jej sztywnego ujęcia przez brytyjską psychologię
gować. Ale dopiero w roku 1911 powiedział: To nie jest psychologia, asocjacyjną. Stało się to najpierw w O danych bezpośrednich
to jest właśnie fenomenologia . Drugi tom Badań logicznych zawierał
24
analizy, ukazujące nam ad oculos, jak należy analizować świadomość.
Kazimierz Twardowski, Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der
Nie tak, jak to czyniono dawniej, sprowadzając złożoną świadomość do Vorstellungen, Eine psychologische Untersuchung, Wien 1894. Przekład polski
Izydory Dąmbskiej w: Kazimierz Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, War-
elementów; nie tak, jak np. czynił to John Locke, którego podstawową
szawa 1965.
10
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
świadomości25 potem zaś w Materii i pamięci26. Prace te zawierały całą ukazać ją jako fenomen. Byliśmy przekonani, iż istnieją fenomeny
teorię konkretnego trwania, również analizę ,,perception pure i biel oraz różność bieli i czerwieni . Istnieje jedna czerwień, która
perception concrete . Husserl nie znał tych ważnych dziel Bergsona może się ukazać jako ta sama w wielu różnych rzeczach. Jeśli np.
przed wydaniem Badań logicznych. Przekonałem się o tym osobiście. mamy dwa kapelusze, możemy je porównać i stwierdzić, czy są pod
Tom II Badań zawiera ponadto trzy rozprawy, rzucające światło względem barwy jednakowe, czy też różne. To, w czym są one tym
na sens całych rozważań zawartych w tej książce; w szczególności samym , czymś jednakowym, jest właśnie ukazującą się w nich czystą
wskazują one na to, że nie są to jednak rozważania psychologiczne. jakością, czystym eidos czerwieni, tym samym kształtem itd. Aby to
Przede wszystkim chodzi o drugą rozprawę pod tytułem Idealna naocznie zrozumieć, nie potrzeba przyjmować Platońskiej teorii dwu
jedność �species (Die ideale Einheit der �Species und die neueren światów. Husserl mówi: Nie jestem platonikiem, nie potrzebuję
Abstraktionstheorien). Jest to polemika z empirystami brytyjskimi: przyjmować pozaświatowych �idei. Mówię o czymś, co można
Lockiem, Humem i in. Czego dotyczy ta polemika? Jak wiemy, przecież wypatrzyć w tym świecie, w konkretnych rzeczach, nie
empiryści brytyjscy odrzucili tzw. idee wrodzone Kartezjusza; utożsamiając �czerwieni z indywidualnymi momentami czerwieni
naturalnie, odrzucili również idee Platońskie. Ich zdaniem, wszelka wielu czerwonych rzeczy. Trzeba tylko widzieć . Różnica tedy między
wiedza pochodzi z doświadczenia i zawiera się w nim. Odpowiednio, psychologią empiryczna a tą analiza fenomenologiczną , jaką uprawia
nie istnieją też przedmioty idealne ani poznanie różne od tego, jakie Husserl, leży przede wszystkim w tym, że on szuka idei idei
pochodzi z doświadczenia. Przeciwko nim Husserl broni w drugiej spostrzeżenia zmysłowego, idei bycia rzeczą (der Dinglichkeit) aktu
rozprawie jedności species. Istnieje coś takiego jak species. Na jakiej intencjonalnego itd.
drodze stara się Husserl to wykazać? Przez wskazanie na wewnętrzną Badania logiczne zawierają dalej rozprawę trzecią; nosi ona oso-
sprzeczność wszystkich dowodów empirystów, mających wykazać bliwy tytuł Nauka o całościach i częściach . Cóż to jest? Znamy to
nieistnienie species. obecnie bardzo dobrze pod inną nazwą. Mniej więcej w tym samym
Poszukując species aktu intencjonalnego stwierdzamy, że nie cho- czasie opublikował mianowicie Alexius Meinong brentanista,
dzi tu o akt indywidualny, spełniony przeze mnie obecnie, w jego kolega Husserla szereg rozpraw pod wspólnym tytułem Teoria
zmienności w płynącej świadomości. Szukamy tego, co jest dla tego przedmiotu27 a więc formalna, aprioryczna teoria formy wszelkich
aktu istotne, co czyni go aktem intencjonalnym i bez czego nie byłby możliwych przedmiotów, w szczególności rzeczy; również. jednak
nim. przedmiotów matematycznych, formy procesów, formy zdarzeń, formy
Pózniej, w tomie pierwszym Idei Husserl nie używa już terminu świata itd. Husserl zapoczątkował te badania kilka lat wcześniej niż
species , lecz mówi o ,istocie (Wesen). Gdy przybyłem do Getyngi Meinong zupełnie skromnymi analizami samodzielnych i
;
na wiosnę 1912 roku mówiło się, że fenomenologia jest nauką o istocie niesamodzielnych treści (jak to nazywał). Tak np. barwa czegoś jest
czystej świadomości. Wszędzie staraliśmy się odnalezć tę istotę i momentem niesamodzielnym, nie może ona istnieć bez tego, co
barwne. Zaś samodzielna może być tylko całość, nie to, co nazwane
25
zostało częścią. Istnieją części, które nie mogą być wyodrębnione z
Henri Bergson, Essai sur les donn�es immediates de la conscience, Paris
1889. Wyd. krytyczne w: Henri Bergson, Oeuvres, Paris 1963.
26 27
Henri Bergson, Matiere et m�moire. Essai sur la relation du corps �1'esprit, Alexius Meinong, Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Philosophie,
Paris 1896. Wyd. krytyczne, zob. odsyłacz poprzedni. Leipzig 1904.
11
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
całości i takie, które można wydzielić. Mając jabłko, mogę podzielić je zoficzne o języku28. Traktuje on jednak gramatykę ogólną jako naukę
na szereg części i każda część (kawałek) jest wówczas równie empiryczną, w gruncie rzeczy psychologiczną. Husserl natomiast rzucił
samodzielna, jak samo jabłko. Gdy jednak wezmę pod uwagę barwę tu pewne zupełnie podstawowe myśli dotyczące czystej gramatyki.
jabłka, stwierdzam, że nie może ona istnieć bez tego, co barwne, bez Można przede wszystkim próbować przeprowadzić aprioryczną analizę
jabłka. Był to tylko przykład mający wskazać kierunek rozważań. Z struktury zdania prostego, która służyłaby za podstawę gramatyki.
nich rozwinęła się pózniej u Husserla tzw. ontologia formalna . Następnie zaś można starać się o wyjaśnienie sensu pierwotnych
Pracowało nad nią pózniej wielu badaczy. Istnieje np. formalna funkcji logicznych, wyjaśnienie przeprowadzone zupełnie inaczej niż to
ontologia wartości; próbował ją budować zarówno sam Husserl, jak i czynią logistycy z tzw. ,,stałymi logicznymi . Te idee Husserla nie
Max Scheler. Możliwa jest również analiza materialna wartości to obumarły. Obecnie np. Max Hartmann usiłuje stworzyć gramatykę
już jednak inna sprawa. formalną; również wielu innych próbowało stworzyć to, o co chodziło
Mamy tu zatem znów do czynienia z początkami pewnej nauki Husserlowi: nieempiryczną naukę o języku. Empiryczne badania nad
apriorycznej, która jako formalna teoria leży u podstaw wszelkich językiem są oczywiście również możliwe i całkowicie uprawnione
matematycznych, formalnych teorii dedukcyjnych; jednakże ma- to jasne. Jednak ta gramatyka empiryczna opiera się znów na
tematycy nie widzą tego ostatecznego tła. Zaczynają oni od aksjomatów podstawie teoretycznej, którą jest ,,czysta gramatyka taka, jaką zaczął
i sądzą, że w ich postaci ustalają pewne konwencje. Tego zaś, co tkwi opracowywać Husserl w tej rozprawie.
za aksjomatami, co dane jest pierwotnie, nie chcą już uznać, gdyż Jeśli teraz zestawimy zagadnienia, które interesowały Husserla;
wchodzi tu w grę pewna intuicja. Tego, co nam mówi intuicja, ich analizy różnych form świadomości sygnitywnych aktów
zdaniem często nie da się utrzymać. Intuicja właśnie jest zródłem intencjonalnych, obok aktów prowadzących do wypełniania się intencji
błędów. Dlatego też traktuje się aksjomaty jako czyste konwencje. znaczeniowych dalej polemikę dotyczącą czystych species oraz
Jednocześnie zaś przeprowadza się tak daleko idąca formalizację, iż ugruntowanie ontologii formalnej, wreszcie zaś koncepcję czystej gra-
pozostają tylko bezsensowne znaki, które jedynie układa się obok siebie matyki to z samych poruszonych tematów widać, że nie była to
w pewien sposób; z tego sposobu ułożenia mają one czerpać swój sens. bynajmniej psychologia opisowa w stylu Brentana. Jest to zupełnie
Jest to zresztą znów myśl, którą odnalezć można w historii filozofii; nowe spojrzenie na nowe, związane ze sobą zagadnienia dotyczące
oczywiście nie u Platona, lecz u Leibniza. Tego jednak dzisiejsi filozoficznych podstaw logiki. Są to zatem jednak badania logiczne .
matematycy nie wiedza. Są oni sceptycznymi pozytywistami i ufają Niestety, nawet w przedmowie Husserla czytamy, że jest to psycho-
raczej własnym konwencjom, niż intuicji , jeśli ją nawet niekiedy logia opisowa.
próbują uzyskać. Brak tu jednak jednej rzeczy, pojawiającej się potem u Husserla;
Wreszcie mamy w Badaniach logicznych jeszcze jedną rozprawę, jest to tzw. ,,czysta świadomość . Mówiłem dotąd tylko o świado-
na którą trzeba zwrócić uwagę. Jest to rozprawa czwarta pod tytułem mości, o świadomości intencjonalnej. Husserl stara się zanalizować
Idea czystej gramatyki . istotę aktów świadomości, operacji świadomości, jej przemian itd.
Istniał wprawdzie między uczniami Brentana ktoś, kto również Wszystko to bada on w perspektywie istoty, idei ogólnej. Nie ma
zajmował się językiem; był to Anton Marty. Napisał on dzieło filo-
28
Anton Marty, Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik
und Sprachphilosophie, Bd I, Halle 1908.
12
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
jednak mowy o tym, o czyją świadomość chodzi. Nie jest powiedziane, się wyraznie i w sposób istotny od postępowania w Badaniach logicz-
czy jest to świadomość ludzka, czy też konkretna świadomość inna niż nych. Spotykamy obecnie również pewne rozstrzygnięcia sprawiające,
ludzka. Mogę uprawiać tę analizę istoty na mojej konkretnej przynajmniej na pierwszy rzut oka, wrażenie rozstrzygnięć
świadomości i nie potrzebuję przy tym zakładać, iż jestem rzeczywiście metafizycznych, których wypowiadania Husserl byłby dawniej raczej
człowiekiem tak a tak zbudowanym fizjologicznie, że jestem w skłonny unikać. Między rokiem 1900 i 1913 zaszło zatem coś ważnego
określony sposób uwarunkowany moją naturą psychofizyczną, światem dokonał się jakiś decydujący kryzys, z nim zaś. oczywiście, wiążą
realnym itd. Mogę analizować świadomość immanentnie, samą w się ściśle wszystkie rękopisy Husserla z tego okresu, znane nam do
sobie. Stąd do ,,czystej świadomości , o jakiej Husserl będzie potem dzisiaj jedynie w niewielkiej części. Przed Ideami pojawiła się w ciągu
mówił, jest jednak jeszcze dość daleko. tego okresu tylko jedna rozprawa pod tytułem Filozofia jako nauka
Minął zatem rok 1901, i Husserl zamilkł następnie znowu na ścisła. Ścisła nie znaczy tu: nauka matematyczna. Chodzi o
trzynaście lat. Dopiero po owych trzynastu latach ukazały się jego Idee aprioryczną naukę materialną, która ma być ścisła , tj. zbudowana w
czystej fenomenologii, Księga pierwsza. Czytaliśmy je wraz z sposób odpowiedzialny i ostatecznie uzasadniona. To ostateczne
Husserlem na seminarium roku 1913/14; słuchaliśmy także uwag, jakie uzasadnienie musi być zawarte w ramach samej filozofii, musi ono w
czynił o swej książce. I wtedy ogarnęło członków seminarium pewne niej jakoś dojrzeć. Musimy znalezć teren, na którym nic może już być
zdziwienie. Nie było to to, czegośmy oczekiwali. Nagle czytamy takie podane w wątpliwość. Metodą, jaka ma do tego doprowadzić, jest tzw.
zdania jak (powrócę jeszcze pózniej do tej sprawy): Jeśli skreślimy transcendentalna redukcja fenomenologiczna, która jednak rozwinięta
czystą świadomość, to skreślimy świat ! ,,Jeśli nie ma czystej została dopiero w tomie pierwszym Idei. Jednakże Filozofia jako nauka
świadomości, to nie ma i świata ! Husserl uczył nas przez wiele lat: Z ścisła nie wyjaśnia zmiany, która doprowadziła do stanowiska Idei.
powrotem do rzeczy, do konkretu, nie zaś do abstrakcji, teorii itd. Do Pózniej będziemy musieli zająć się tym bliżej.
konkretu to było wybawienie. Zamiast tego otrzymujemy w Ideach Powróćmy teraz do sytuacji w filozofii europejskiej przed rokiem
obszerne analizy świadomości, transcendentnego spostrzeżenia 1900, aby na tej podstawie rozumieć sens, w jakim filozofia Husserla
zewnętrznego, rozważania dotyczące tego, co jest a co nie jest od Badań logicznych po Idee stanowiła protest przeciw zwykłemu
efektywnym składnikiem świadomości; i natrafiamy na wymaganie, wówczas sposobowi filozofowania; była to mianowicie w ostatnich
aby przed przejściem do analizy tego, co wiemy o samych rzeczach , dziesięcioleciach przed ukazaniem się Badań logicznych albo
przeprowadzić redukcję fenomenologiczną i aby dochodzić do psychologia i to empiryczna, eksperymentalna lub opisowa albo
rzeczy okrężną drogą, poprzez analizę świadomości. Przeszedłszy też neokantyzm. Husserl przeciwstawia się temu i wybiera zupełnie
przez te wszystkie analizy dochodzi on tam do wniosku: jeśli nie ma inną drogę. Z neokantyzmem rozprawi się on znacznie pózniej. Na
świadomości i nie ma czystego Ja to nie ma również świata. Świat razie jest to, jak już wspomniałem, polemika z psychologizmem i ze
jest korelatem skomplikowanej mnogości subiektywnych operacji współczesnym sposobem filozofowania. Aby na razie tylko krótko ten
owego Ja; zaś spełniające je Ja to nie ja, Ingarden, ja, realny sposób naszkicować, powiedzmy: była to epoka odbudowywania
człowiek w realnym świecie, lecz czyste Ja, Ja filozofujące. Trzeba filozofii po załamaniu się idealizmu niemieckiego, przede wszystkim
jakoś nie brać pod uwagę mnie jako człowieka. szkoły Heglowskiej, które nastąpiło około połowy stulecia. Odbudowa
Została tu zatem zastosowana jakaś szczególna metoda, różniąca ta postępowała dwiema drogami: z jednej strony w postaci psychologii,
13
WYKAAD PIERWSZY
ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
która była zarazem zamaskowaną filozofią, z drugiej zaś strony w
nawiązaniu do dawniejszej filozofii, przede wszystkim do Kanta,
również jednak do różnych dawniejszych systemów filozoficznych aż
do Arystotelesa. Przede wszystkim rozwinęła się w tym czasie nauka o
filozofii i powoli wykształciła się filozofia regresywna, polegająca na
myśleniu przy pomocy cudzych myśli i cudzej aparatury pojęciowej
oraz na ich ciągłym przetwarzaniu i uzupełnianiu przeprowadzanym w
wielkim oddaleniu od rzeczywistości i przy pewnej ślepocie na jej
konkretną postać naoczną. W przeciwieństwie do tego, stara się Husserl
zrealizować inny sposób filozofowania, aby w pewnym sensie odkryć
inny świat świat fenomenów, z którymi mamy ciągle do czynienia
nie wiedząc o tym, że je rzeczywiście posiadamy. Dzieje się tak,
ponieważ jesteśmy ciągle skierowani przedmiotowo na to, co znajduje
się w przestrzeni i w czasie; również zaś dlatego, iż jesteśmy zarazem
skłonni ujmować to mimo całego wołania o doświadczenie od
razu w szacie gotowych pojęć abstrakcyjnych, dostarczonych przez
naukę. O tym, że przeżywamy przy tym ciągły strumień zjawisk, dzięki
którym dane nam są rzeczy w ogóle nie wiemy, tak jak nie uświa-
damiamy sobie jasno konkretnej, naocznej postaci owych rzeczy. To
wszystko ma dopiero zostać odkryte w nowym, sposobie filozofowania.
Husserl powiedział pózniej: jest to, ukryta świadomość, o której
zrazu nic nie wiemy. Musi ona zostać odsłonięta i jakby rozpostarta. W
ten sposób otwiera się nowa droga do poznania świata. Tym jednak
zajmiemy się już w następnym wykładzie.
14

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad pierwszy
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad drugi
Ingarden Wstep do?nomenologii Husserla wyklad 2
WSTĘP DO PAŃSTWA brakujący wykład
Patocka Jan, Wprowadzenia do fenomenologii Husserla
Wstęp do filozofii notatki z wykładów
Beśka Marek wstęp do teorii miary wykład 3
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad2
Wstep do R Pr MAP2037 wyklad 7
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad1
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 6,7
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 3
Wstęp do antropologii wykłady
Wajch E Wstęp do topologii Wykłady i ćwiczenia
Wykład (Juszkiewicz) Wstep do PHP

więcej podobnych podstron