powszechnie i wymieniane są w kolejności
Kulawizny u krów  wieloprzyczynowy występowania zaraz obok chorób gruczo-
Å‚u mlekowego, narzÄ…du rozrodczego oraz
problem zdrowotny
zaburzeń metabolicznych. Często wraz ze
wzrostem występowania zaburzeń meta-
bolicznych wzrasta częstość innych zacho-
Ryszard Mordak rowań, w tym dotyczących kończyn. We-
dług Benneta i wsp. (1) w Wielkiej Bryta-
z Katedry Chorób Wewnętrznych i Pasożytniczych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów nii choroby te zajmują drugie miejsce po
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej we Wrocławiu mastitis pod względem wysokości strat,
co szacowane jest na kwotÄ™ od 30 do 65
mln funtów rocznie. Blisko 90% kulawizn
ulawizny u krów powodowane róż- z odczuwaniem bólu i brakiem dobrosta- u bydła dotyczy kończyn tylnych z uwa-
Knymi czynnikami, a w efekcie zmia- nu zwierząt, ale także obniżeniem produk- gi na zdecydowanie większe obciążenia
nami chorobowymi w obrębie kończyn, cji mlecznej, efektywności rozrodu oraz występujące w tej okolicy ciała (2), z cze-
są w większości farm bydła mleczne- wzrostem brakowania krów, co powoduje go większość dotyczy zewnętrznych pal-
go, tak w kraju, jak i za granicą proble- znaczne straty ekonomiczne. Choroby koń- ców (3). Poziom brakowania krów z tytu-
mem zdrowotnym nie tylko związanym czyn, a szczególnie racic u krów, występują łu chorób kończyn wynosi w zależności
Życie Weterynaryjne " 2008 " 83(4)
288
Prace poglÄ…dowe
od warunków na farmie od kilku do kil- i wewnętrznego nieprzerwanie uruchamia
kudziesięciu procent. kaskadę reakcji, które wpływają na jakość Lameness in cows  the multifactorial health
Problem chorób kończyn może doty- tworzywa i rogu racicowego. Jakość two- problem
kać w skali rocznej nawet jednej czwar- rzonego rogu może być oceniana na pod-
tej populacji bydła i ma tendencję wzro- stawie skomplikowanych analiz immu- Mordak R., Department of Internal and Parasitic
stową (4, 5, 6). Cytowani autorzy podają, nohistochemicznych pewnych rodzajów Diseases with Clinic of Horses, Dogs and Cats,
że z całej populacji krów liczącej w Unii znajdujących się w nim białek (3). Funda- Faculty of Veterinary Medicine, Wrocław University
Europejskiej ponad 21,5 mln krów około mentalną rolę w patogenezie chorób racic of Environmental and Life Sciences
5 mln zwierząt choruje, co w przeliczeniu u bydła odgrywa stan metaboliczny, bio-
na koszty wynosi ponad miliard euro rocz- chemiczny i immunologiczny, wynikajÄ…- Lameness in cows is a major health and welfare
nie. Podobne technologicznie systemy ho- cy z czynników genetycznych, żywienio- problem in farm animals. It is a painful condition
dowli niezależnie od kraju  w USA, Wiel- wych oraz adaptacyjnych poszczególnych that decreases milk yield, reduces reproductive per-
kiej Brytanii, Francji, Niemczech, Polsce zwierząt (9). Czynnikami bezpośrednio formance and increases veterinary costs and culling
czy Słowacji ujawniają podobne proble- związanymi z powstawaniem uszkodzeń rate. Its multi factorial etiology comprises of genet-
my zdrowotne i hodowlane. w obrębie racic są zaburzenia metabo- ic, breeding, nutritional and physiological, as well as
Kulawizna ma wieloczynnikową etiolo- liczne i równowagi kwasowo-zasadowej, management and housing factors. Lameness in cattle
giÄ™ obejmujÄ…cÄ… aspekty genetyczne, tech- w tym kwasica i zasadowica metaboliczna may be associated with noninfectious lesions of the
nologiczne związane ze sposobem wypo- (11). Według cytowanych autorów obec- hoof (sole ulcer, sole haemorrhage, white line sepa-
sażenia technicznego farm, utrzymania nie preferowany model żywienia w wie- ration), or infectious lesions such as digital and in-
i pielęgnacji zwierząt, a także w znacz- lu fermach sprzyja szczególnie rozwojowi terdigital dermatitis or septical pododermatitis (foot-
nym stopniu od żywienia bydła. Problem zasadowicy metabolicznej. Duże znacze- rot). Lameness on dairy farms causes large economic
ma charakter globalny. Tak też jest trak- nie mają też niedobory mineralne dotyczą- losses and is considered as a serious health problem
towany przez osoby zainteresowane za- ce głównie wapnia, fosforu, cynku i selenu with the annual rate in 25% of animals in USA and
równo w sferze nauki, jak i praktyki (6, 7). oraz niedobory witamin A, D, E i biotyny in many UE countries. The aim of this paper was to
Organizowane są międzynarodowe konfe- (12). Cytowany autor, dokonując szerokie- present the key points on the etiology, pathogenesis,
rencje, spotkania robocze i kursy doskona- go przeglądu piśmiennictwa w zakresie roli prophylactic measurements and prevention of lame-
lące w zakresie profilaktyki i terapii cho- biotyny w profilaktyce kulawizn u bydła, ness in cattle.
rób racic. Wdrażane są międzynarodowe wskazuje, że jej podawanie w dawce oko-
programy zaradcze. Jednym z takich pro- ło 20 mg dziennie na krowę powodowało Keywords: dairy cattle, lameness, etiology, pre-
gramów jest Lameness Control Program obniżenie liczby przypadków kulawizn na- vention
opracowany przez Uniwersytet w Bristolu wet o 50%, już po 4 6 miesiącach od roz-
(8). Obejmuje on trzy główne zasady po- poczęcia suplementacji. Wskazuje jedno-
stępowania w stadach bydła: 1) szacowa- cześnie, że biotyna nie jest uniwersalnym krwawe do jej tworzywa, oddzielenie się
nie bieżącego poziomu kulawizn; 2) iden- lekarstwem na wszystkie czynniki, które ściany puszki racicowej, ujawniające się
tyfikację czynników ryzyka; 3) strategię eli- wywołują kulawizny. Biotyna na poziomie charakterystycznymi zmianami linii bia-
minowania problemu. komórki aktywuje syntezę białek oraz lipi- łej od strony podeszwy lub mogą mieć tło
O ile ocena liczby chorujących zwierząt dów oraz procesów biochemicznych wpły- zakaz
ne, jak zapalenie skóry palców albo
w danym czasie nie jest trudna, to identyfi- wających bezpośrednio na jakość rogu ra- tworzywa racicowego (7).
kacja przyczyn wymaga głębszych, zarów- cicowego, ale jej uzupełnianie nie zastąpi W Polsce dość powszechnym proble-
no klinicznych, jak i laboratoryjnych analiz. wielu innych, niezbędnych działań zapo- mem jest zanokcica oraz wrzody pode-
Jest ona wręcz konieczna do kompetentne- biegawczych. szwy rogowej racic. Według Webstera
go zdiagnozowania stanu rzeczy oraz pod- Nieprawidłowy wzrost rogu racicowe- i wsp. (14) występują 4 kategorie przy-
jęcia środków zaradczych w stadzie. go doprowadza do tego, że staje się on po- czyn prowadzących do powstawania ku-
rowaty i mniej odporny na czynniki ze- lawizn u bydła. Pierwsza kategoria obej-
Wpływ środowisk zewnętrznego wnętrzne, jak urazy i zakażenia, co stwarza muje przerwanie ciągłości rogu, powodu-
i wewnętrznego organizmu w rozwoju większe prawdopodobieństwo występowa- jące wynaczynienia w obrębie podeszwy
kulawizn nia podklinicznych lub klinicznych zmian lub linii białej (haemorhagiae soleae et li-
wywołujących kulawiznę (13). neae albae), a w następstwie tworzenie się
Znajomość anatomicznych, histologicz- Oprócz czynników żywieniowych, prze- w tych miejscach wrzodów i ropni (ulcus
nych, fizjologicznych, biochemicznych kładających się bezpośrednio na jakość me- soleae, abscessus soleae). Druga kategoria
oraz mechanicznych uwarunkowań sta- tabolizmu i stan środowiska wewnętrzne- dotyczy zapaleń wywołanych zakażenia-
nowi podstawę zrozumienia patogenezy, go zwierząt, znaczenie mają aspekty tech- mi skóry palców oraz tworzywa racico-
a następnie prewencji i terapii chorób ra- niczne obiektu oraz szeroko rozumiany wego (dermatitis digitalis, dermatitis in-
cic. Do wyjaśnienia tych procesów stosu- nadzór nad stadem. Bliższa znajomość terdigitalis, pododermatitis septica). Trze-
je się nawet najnowsze techniki tomogra- tego problemu jest ważna dla podejmo- cia kategoria obejmuje klasyczny ochwat
fii komputerowej oraz rezonansu magne- wania działań zapobiegawczych. Ograni- (laminitis), a czwarta czynniki działające
tycznego (9). czanie czynników ryzyka zarówno w śro- sporadycznie i wywołujące martwicę skó-
Anatomiczno-histologiczna struktura dowisku zewnętrznym, jak i wewnętrz- ry (dermatitis necroticans).
racic charakteryzuje się wysoką aktywno- nym jest wysoce istotne dla prawidłowego W Wielkiej Brytanii wcześniejsze dane
ścią metabolizmu, związaną ze stałym in- wzrostu odpowiedniej jakości rogu racico- wskazywały na przewagę występowania
tensywnym przyrostem rogu. Prawidło- wego u bydła. wrzodów podeszwy, lecz ostatnie bada-
wy wzrost i struktura wytwarzanego rogu nia statystyczne wykazały, że najwięcej, bo
mogą być zapewnione wyłącznie w od- Najczęstsze przyczyny kulawizn około 25% wszystkich kulawizn, ma zwią-
powiednich warunkach środowiska ze- zek z zakażeniami na tle różnej flory bak-
wnętrznego i wewnętrznego zwierząt (10). Choroby racic mogą być tła niezakaz
ne- teryjnej, w tym beztlenowcowej (5). Pro-
Oddziaływanie środowisk zewnętrznego go, jak wrzód podeszwy rogowej, wylewy ces najczęściej rozpoczyna się na granicy
Życie Weterynaryjne " 2008 " 83(4)
289
Prace poglÄ…dowe
krwiaki) oraz układ nerwowy (zmiany
neurologiczne).
Zwierzęta spontanicznie manifestują
nawet najmniejszÄ… niedomogÄ™ i dyskom-
fort wynikajÄ…cy ze zmian patologicznych
w obrębie kończyn. Cięższe przypadki po-
wodują znaczny ból i stanowią ogromny
stres dla krów (20). Obniża to istotnie nie
tylko sprawność poruszania się, ale i ogra-
nicza swobodne pobieranie pokarmu, po-
jenie, behawior czynności fizjologicznych
związanych z higieną własną i rozród. Od-
ciążanie bolesnej kończyny lub wyłączenie
jej z ruchu powoduje zazwyczaj przeciąże-
nia innych kończyn oraz narządu ruchu na
tyle, że może dochodzić do dalszych ura-
zów. Zwierzęta kulejące, częściej potykają
się i tracą równowagę. Przy próbach poko-
Ryc. 1. Nadmiernie wyrośnięty róg racicowy, zapalenie tworzywa racicowego oraz skóry z przetoką nad koronką nania trudności powstają nowe urazy, któ-
re uniemożliwiają wstawanie i poruszanie
siÄ™. Rodzi to dalsze problemy produkcyj-
ne dla hodowców.
Monitorowanie chorób kończyn
System monitorowania i zwalczania kula-
wizn u krów mlecznych na farmach jest po-
równywalny z metodami stosowanymi przy
innych zaburzeniach wieloprzyczynowych,
jak choroby gruczołu mlekowego lub nie-
płodność. Metody te są konieczne dla elimi-
nowania tych problemów z uwagi na znacz-
ne koszty nie tylko samych hodowców, ale
również liczonych przez pryzmat ogólnych
strat dla gospodarki kraju. Diagnozowanie
chorób kończyn na ogół nie nastręcza trud-
ności, gdy towarzyszące objawy kulawizny
są mocno wyrażone. Monitorowanie wy-
maga systematycznej obserwacji i analizo-
Ryc. 2. Uwidocznione wrzody podeszwy wania procentowego udziału zwierząt kule-
jących aktualnie, jak w dłuższych okresach
skóry i rogu, w wyniku ucisku, wywiera- kości powoduje różne objawy prowadzące (dekada, miesiąc, kwartał, rok) i powinno
nego przez nadmiernie wyrastający róg wtórnie do laminitis, kiedy to zawieszają- prowadzić do natychmiastowego urucha-
racicowy. Ponadto niemal stały kontakt cy aparat trzeciego członu palca i otacza- miania działań leczniczych, korekcyjnych
z traumatycznymi podłogami oraz wilgot- jące go tkanki miękkie uniemożliwiają za- i profilaktycznych (21). Ważna jest także
nym podłożem pokrytym mazistymi od- trzymanie powstających uszkodzeń. Po- ocena stopnia kulawizny. Niektórzy auto-
chodami stanowi wyjÄ…tkowo sprzyjajÄ…ce nadto rotacja ta powoduje uszkodzenia rzy proponujÄ… czterostopniowÄ… skalÄ™ oce-
środowisko do rozprzestrzeniania się za- polegające na wylewach krwawych i roz- ny objawów: wyraz
ne, średnie, nieznacz-
każeń racic. Głównymi przyczynami za- woju wrzodów podeszwy. nie i brak objawów (22). Wiele zewnętrz-
każeń jest niski poziom higieniczny po- Jak wspomniano, zdecydowana więk- nie uwidocznionych zmian patologicznych
mieszczeń dla zwierząt, brak regularnego szość przypadków uszkodzeń dotyczy dal- nie nastręcza problemów diagnostycznych.
zgarniania odchodów w hali, nieprzyjazne szych odcinków kończyn, a szczególnie ra- Więcej trudności sprawiają przypadki pod-
wyposażenie techniczne farm oraz nieod- cic w związku z bezpośrednim kontaktem kliniczne, będące w trakcie rozwoju proce-
powiedni nadzór w zakresie pielęgnacji ra- z podłożem. su chorobowego. Niektóre zmiany zapalne
cic (15, 16, 17). Ogromne znaczenie, jako Kulawizny u bydła mogą być także efek- lub oddzielenie rogu w linii białej ujawniają
czynnik zmniejszenia ryzyka zachorowań tem różnych innych zmian patologicznych się dopiero po pewnym czasie. Często ob-
ma okresowość i fachowość dokonywania toczących się w obrębie bliższych odcin- serwuje się w obrębie racic występowanie
korekcji racic, niezależnie od stosowanych ków kończyn  powyżej racic. W piśmien- wielu nieprawidłowości jednocześnie (ryc.
technik (18). nictwie problem ten nie jest zbyt ekspono- 1). Niekiedy zmiany patologiczne zosta-
Najnowsze hipotezy dotyczące pato- wany, ponieważ takie przypadki nie wystę- ją ujawnione dopiero podczas korekcji ra-
genezy rozlanego aseptycznego zapalenia pują masowo (2). Zmiany chorobowe mogą cic, szczególnie w obrębie podeszwy (ryc. 2).
tworzywa (laminitis) u bydła jako nieza- obejmować głównie układ kostny (pęknię- Trudno niekiedy zdiagnozować bezpośred-
kaz
nej choroby racic wskazują, iż ma ono cia, złamania, osteoporoza), układ stawo- nie przyczyny tego stanu rzeczy.
związek z niestabilnością i rotacją trze- wy (urazy, zapalenia, zwyrodnienia), układ W fermach bydła zdarzają się coraz czę-
ciego członu kości palców kończyn tyl- mięśniowy i inne tkanki miękkie (zerwa- ściej bardzo silne urazy racic. Ogromna
nych (13, 19). Takie przemieszczenie się nia mięśni, zakażenia, odleżyny, ropnie, masa ciała zwierząt, bariery technologiczne
Życie Weterynaryjne " 2008 " 83(4)
290
Prace poglÄ…dowe
pozwala w znacznym stopniu zminimali-
zować ten problem w stadzie.
Piśmiennictwo
1. Bennet R.M., Christiansen K., Clifton-Hudley R.: Preli-
minary estimates of the direct costs associated with ende-
mic diseases of livestock in Great Britain. Prev. Vet. Med,
1999, 39, 155-171.
2. Corsar M.: Investigation of hind limb lameness in cattle
not involving the foot. CattlePractice 2007, 15, 262.
3. Galbraith H., Flannigan S., Swan L., Cash P.: Proteomic
evaluation of tissues at functionally important sites in the
bovine claw. Cattle Practice 2006, 14, 127-137.
4. Cooke R.J., Bennett R.M.: The costs and benefits of digi-
tal dermatitis control on UK dairy farms. Cattle Practice
2005, 13, 239-242.
5. Bell N.J.: Lameness: evaluation, hazards and interven-
tions. Cattle Practice 2005, 13, 103- 112.
6. Amory J.R., Barker Z.E., Wright J.L., Mason S.A., Blowey
R.W., Green L.E.: Lamecow at the University in Warwick:
study of lameness in dairy cows. Cattle Practice 2006, 14,
132-125.
7. Scaife J.R., Galbraith H., Green L.E., Mulling C.M., Sta-
nek C., Bergsten C., Urbanek K., Pijl R.: Lamecow: mul-
Ryc. 3. Stan po silnym urazie  oderwanie ściany bocznej puszki racicowej
tidisciplinary approach to the reduction in lameness and
improvement in dairy cows welfare in the European Com-
munity. Cattle Practice 2006, 14, 101-113.
i śliskość podłoża powodują, mimo prawi- mlecznych konieczne jest interdyscyplinar-
8. Whay H.R., Bell N.J., Bell M.J., Main D.C.J., Knowles
dłowej budowy rogu racicowego, bardzo ne podejście do problemu, co udowodniły
T.G., Webster A.J.F.: Development of a lameness control
programme for dairy heifers. Cattle Practice 2006, 14,
rozległe jego uszkodzenia (ryc. 3). międzynarodowe badania prowadzone na
157-159.
Niektóre przypadki, szczególnie głęb- terenie Wielkiej Brytanii, Niemiec, Austrii,
9. Mülling Ch.K.W., Wustenberg R.Y., Nebel U., Hoffmann
sze urazy dotyczące puszki racicowej, wy- Holandii, Włoch, a także Polski (16).
D., Budras K.D.: Innovative in vitro and ex vivo models
in multidisciplinary European Lameness Research. Cat-
magają bardzo wnikliwej diagnostyki, po- Profilaktykę chorób kończyn należy
tle Practice 2005, 14, 115-120.
nieważ w badaniu klinicznym nie można uwzględniać już na etapie projektowa-
10. Mülling Ch.K.W., Budras K.T.: The dermo-epidermal junc-
dostrzec ważnych szczegółów. Trudne do nia obory oraz technicznego wyposaża- tion of in the bovine claw in reaction to its biological func-
tion. Wien. Tierärztl. Monatschr. 2002, 89, 188-196.
zdiagnozowania są drobne pęknięcia rogu nia obiektu. Odpowiednie wymiary sta-
11. Kinal S., Bodarski R., Preś J., Twardoń J., Mordak R.:
i szczeliny stanowiące bramę wejścia dla nowisk, eliminacja barier architektonicz-
Czynniki żywieniowo-fizjologiczne wpływające na stan
racic u wysoko wydajnych krów rasy HF. Medycyna Wet.
drobnoustrojów wywołujących zakaże- nych, racjonalne montowanie i stosowanie
w druku.
nie tworzywa racicowego. Niekiedy, w ra- urządzeń oraz wyposażenia obory (szcze-
12. Green L.: Biotin and lameness. Cattle Practice 2005, 13,
zie wątpliwości pomocny w ich ujawnia- gólnie zgarniaczy obornika), odpowiednie
145-153.
13. Mülling Ch.K.W.: Metabolic disorders and laminitis
niu może być prosty test z wodą utlenioną wymodelowanie podłoża umożliwiające
in cattle  a review. 13th International Conference on
(23). Zmiany poszczególnych części rogu sprawny odpływ płynnych odchodów, do-
Production Diseases in Farm Animals. Leipzig 2007,
racicowego nie są łatwe do diagnozowa- bra przyczepność podłoża niwelująca po- 494 508.
14. Webster A.J.T., Knott L., Tarlton J.F.: Understanding lame-
nia w przebiegu specjalistycznego bada- ślizgi, w znacznej mierze obniżają nara-
ness in the dairy cow. Cattle Practice 2005, 13, 93-98.
nia klinicznego. Niektóre zmiany mogą żenie krów na urazy i poprawiają warunki
15. Laven R.A.: The environment and digital dermatitis. Cat-
tle Practice 1999, 7, 349-355.
być dopiero widoczne po ich odsłonięciu higieniczne. Odpowiedni dobór nasienia
16. Laven R.A.: The relationship between hoof conformation
(24). W diagnostyce chorób kończyn coraz lub buhajów do rozrodu, doskonalący bu-
and digital dermatitis in dairy cattle. Cattle Practice 2007,
częściej w praktyce terenowej wykorzystu- dowę i jakość rogu racicowego, ma także
15, 93-95.
17. Laven R.A., Proven M.J.: Use of an antibiotic footbath in
je się, oprócz specjalistycznych badań kli- duże znaczenie. Zapewnienie optymalnego
the treatment of bovine digital dermatitis. Vet. Rec. 2000,
nicznych, także radiografię, ultrasonogra- żywienia jest elementem stałym i podsta-
147, 503-506.
fię, artroskopię, a także punkcję stawu (ar- wowym dla niwelowania różnych proble- 18. Grove-White D.: Healthcare in the modern dairy herd.
In Practice 2004, 26, 368-376.
trocentezę). Stopień rozprzestrzenienia się mów zdrowotnych, w tym także w zakre-
19. Mülling Ch.K.W., Grönemeyer D., Matzke M., Walter A.,
problemu kulawizn w stadzie najlepiej jest sie chorób kończyn. Fachowe wykonywa-
Budras K.D.: Novel technologies to improve functional
understanding of the bovine hoof. Cattle Practice 2005,
widoczny podczas wyprowadzania bydła nie bieżącej i okresowej korekcji racic jest
13, 115-120.
z obór na pastwiska lub okólniki. Widać ważnym ogniwem profilaktyki chorób koń-
20. Laven R.A., Hunt H.: Evaluation of copper sulphate, for-
wtedy wyraz
nie ile krów kuleje i odstaje czyn. Zapewnienie zwierzętom swobod- malin and paracetic acid in footbath for a treatment of
digital dermatitis in cattle. Vet. Rec. 2002, 151,144 146.
od stada lub pozostaje w obiekcie. Trud- nego poruszania się, dostęp do wybiegów
21. Logue D.N., Offer J.E., Blocklehurst S., Le Fevre A.M.,
niej oceniać faktyczne nasilenie występo- wzmacnia układ narządów ruchu. Należy
Mason Cs.: Recording lameness in cattle: A discussion
wania kulawizn u krów podczas ich stałego pamiętać, że wybiegi, jak też drogi do prze- document work the Workshop held at BCVA Congress
28-30 October 2005. Cattle Practice 2005, 13, 161-165.
przebywania w obiekcie. Jeżeli jest to hala prowadzania zwierząt na pastwiska, powin-
22. Potter T.: Using locomotion scores to investigate lame-
dojowa, obserwacje można poczynić pod- ny być wolne od kamieni, grubego żwiru
ness problem. UK Vet. 2005, 10, 45-51.
czas przechodzenia zwierząt do doju. Naj- lub innych elementów mogących powodo- 23. Mordak R., Stewart P., A.: The reaction of healthy ho-
oves, claws and nails to a 3% solution of hydrogen pero-
trudniej ocenę przeprowadzać w obiektach wać urazy podeszwy po nastąpieniu na nie
xide. Acta S. P. Wet. 2007, 6, 33-40.
o typie uwiÄ™ziowym, gdzie dój odbywa siÄ™ przez zwierzÄ™ta. KÄ…piel dezynfekujÄ…ca ra- 24. Budras K.D., Habel R.E.: Bovine Anatomy. Schlütersche
2003, s. 24-27.
na stanowiskach. Pomocne może być wte- cice wymaga zastosowania odpowiednich
dy ustalenie liczby krów leżących w stadzie płytkich basenów, mat, specjalnych mate-
oraz ich dokładny przegląd. raców lub preparatów pianowych, co jest
uznanym sposobem nie tylko w profilak- Dr Ryszard Mordak, Katedra Chorób Wewnętrznych
Działania zaradcze tyce lecz także w terapii niektórych chorób i Pasożytniczych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów,
racic (16). Stopniowa eliminacja poszcze- Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Przy-
W celu poprawy sytuacji i redukcji wystę- gólnych punktów krytycznych, mających rodniczy, pl. Grunwaldzki 47, 50-336 Wrocław, E-mail:
powania chorób kończyn w fermach krów wpływ na powstawanie chorób kończyn, [e-mail]
Życie Weterynaryjne " 2008 " 83(4)
291