WYKA
AD 6-8. URODZENIA I MAA
ŻEOSKOŚĆ. TENDENCJE ZMIAN MODELU RODZINY.
WYKA
AD 6. URODZENIA
Statystyka urodzeo  kształtowanie się liczby urodzeo z podziałem na noworodki według różnych
cech (np. płed, oznaki życia).
Statystyka płodności  kształtowanie się liczby dzieci wydawanych na świat w ciągu życia kobiety.
Urodzenie żywe i urodzenie martwe  w statystyce od 1994 r.
Definicje i pojęcia
Urodzenie żywe (definicja)  całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka,
niezależne od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje
jakiekolwiek oznaki życia (czynnośd serca, tętnienie pępowiny, wyraz
ne skurcze mięśni zależnych od
woli).
Dla celów medycznych w statystyce obejmowane są płody i noworodki, które ważyły co najmniej 500
g lub przy nieznanej masie wydalone z ustroju matki po 22 tygodniach ciąży i mierzyły co najmniej 25
cm.
Urodzenie martwe (zgon płodu)  zgon następujący przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z
ustroju matki niezależnie od czasu trwania ciąży.
Urodzenie noworodka niezdolnego do życia z oznakami do życia
 rejestrowane jako urodzenia żywe i zgon niemowlęcia.
Urodzenie noworodka niezdolnego do życia bez oznak życia
 rejestrowane jako urodzenie martwe.
Analiza urodzeo w Polsce
Po zakooczeniu II wojny światowej wystąpiło zjawisko kompensaty powojennej (realizacji odłożonych
w czasie wojny urodzeo)w dziedzinie urodzeo. Liczba urodzeo rosła do 1955 roku (okres wyżu
demograficznego) osiągając wartośd 793,8 tys.
Od 1956 do 1967 obserwowano spadek urodzeo. (powody: zmiany struktury wieku, osłabienie tempa
zawierania małżeostw, spadek płodności kobiet).
Od 1968 do 1983 roku obserwowano wzrost liczby urodzeo z maksymalną wartością 723,6 tys. w
1983 roku (echo wyżu demograficznego).
Następnie liczba urodzeo malała do 2003 roku (351,1 tys.), a od 2004 roku rosła osiągając w 2010
roku 413,3 tys.
Wyraz
ne falowanie liczby urodzeo obserwuje się w miastach niż na wsiach.
Czynniki kształtujące liczbę urodzeo
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeo, zmienne wymierne:
1
" liczba i struktura wieku ludności;
" liczba i struktura wieku kobiet;
" zachowania prokreacyjne;
" liczba zawieranych małżeostw i struktura nowożeoców według wieku;
" liczba oraz struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta;
" wzorzec umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej.
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeo, zmienne niewymierne:
" polityka zatrudnienia, zwłaszcza stopieo aktywizacji zawodowej kobiet;
" poziom wykształcenia społecznego;
" perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia
ludności;
" system płac, dodatków rodzinnych i innych bodz
ców ekonomicznych;
" warunki mieszkaniowe;
" dostępnośd środków antykoncepcyjnych;
" działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży;
" wierzenia religijne.
Stosowane mierniki:
współczynnik urodzeo (rodności), rodnośd efektywna  relacja liczby urodzeo żywych do
średniej liczby ludności lub ludności wg stanu z połowy badanego okresu
Ut
R =ð ×ð1000
Lt
Na podstawie danych o liczbie urodzeo i liczbie ludności Polski na dzieo 30 VI 2009 r. obliczyd
współczynniki rodności dla Polski oraz w podziale miasto- wieś.
Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś
Urodzenia (w tys.) 417,6 246,4 171,2
Ludnośd (w tys., stan 30 VI) 38153,4 23293,9 14859,5
Współczynnik rodności 10,9 10,6 11,5
Na 1000 ludności w 2009 roku rodziło się 11 dzieci, w miastach  11, a na wsiach  12.
2
Analiza natężenia rodności w Polsce
" Od 1951 roku do 1968 roku wartości współczynnika rodności malały (z 310 do 160 ).
Następnie rosły do 1983 roku (200 ). Od 1984 roku do 2003 roku malały (2003 r. - 90 ),
póz
niej obserwuje się wzrost wartości współczynnika (w 2010 roku - 110 ).
" Zmiany w strukturze ludności mają istotny wpływ na wartości współczynnika rodności. Nie
może więc byd jedynym kryterium oceny procesu urodzeo.
Analiza płodności
Płodność  natężenie urodzeo w populacji kobiet będących w wieku rozrodczym
Stosowane mierniki:
Øð ogólny współczynnik pÅ‚odnoÅ›ci  relacja liczby urodzeo żywych do liczby kobiet w
wieku 15-49 lat wg stanu na połowę roku lub do średniej liczby kobiet w tym wieku
Ut
P =ð ×ð1000
K15-ð49
średnia liczba dzieci żywo urodzonych w danym okresie przypadająca na 1000 kobiet w
wieku rozrodczym
Øð czÄ…stkowe współczynniki pÅ‚odnoÅ›ci  relacja liczby urodzeo żywych w i-tej grupie wieku
rozrodczego do liczby kobiet w i-tej grupie wieku rozrodczego
Ui
Pi =ð ×ð1000
Ki
Øð czÄ…stkowe współczynniki pÅ‚odnoÅ›ci małżeoskiej - uwzglÄ™dnia siÄ™ urodzenia
małżeoskie oraz liczbę mężatek w wieku rozrodczym.
Øð współczynnik dzietnoÅ›ci (dzietnoÅ›ci teoretycznej)  suma czÄ…stkowych
współczynników płodności
Dz =ð 5×ð
åðPx
xÎð[15;49]
Ile przeciętnie dzieci urodziłaby kobieta między 15 a 49 rokiem życia, gdyby przez cały
okres rozrodczy panowały warunki reprodukcji charakterystyczne dla badanego okresu.
Na podstawie danych o liczbie urodzeo żywych i liczbie kobiet w wieku rozrodczym w 2009 r.
obliczyd: ogólny współczynnik płodności, cząstkowe współczynniki płodności, współczynnik
dzietności.
Liczba kobiet
Współczynnik
Grupy wieku Urodzenia żywe
płodności
(w tys., 30 VI)
15-49 lat 417589 9580,3 43,59
15-19 lat 20514 1258,9 16,30
3
20-24 87080 1481,7 58,77
25-29 154089 1605,7 95,96
30-34 110485 1484,6 74,42
35-39 38386 1283,3 29,91
40-44 6714 1163,6 5,77
45-49 lat 321 1302,5 0,25
Dz =ð 5×ð(0,01630 +ð 0,05877 +ð 0,09596 +ð 0,07442 +ð 0,02991+ð 0,00577 +ð 0,00025) =ð1,398
W 2009 r. na 1000 kobiet w wieku rozrodczym rodziło się 44 dzieci. Najwyższą płodnośd
zaobserwowano w grupie wiekowej 25-29 lat, gdzie na 1000 kobiet w tym wieku rodziło się 96 dzieci.
Wysoką płodnością charakteryzowała się grupa wiekowa kobiet 30-34 lata (74 dzieci na 1000 kobiet).
Ogólnie wyższa płodnośd odnosi się do kobiet mieszkających na wsi niż w miastach. W miastach i na
wsiach najwyższa płodnośd jest w grupie wiekowej 25-29 lat, a następnie w grupie 30-34 lata.
Współczynnik dzietności informuje, że w 2009 roku kobieta w wieku rozrodczym urodziła 1,398 dzieci
(1000 kobiet urodziło 1398 dzieci). Większa dzietnośd jest na wsiach (1,496) niż w miastach (1,330).
Analiza płodności w Polsce
" Przebieg wartości ogólnego współczynnika płodności zbliżony do przebiegu wartości
współczynnika rodności.
" Do 1960 roku cząstkowe współczynniki płodności rosły w grupie wiekowej 15-24 lata, a
zmniejszały się w grupach 25-49 lat. Od 1960 roku do początku lat 70. płodnośd spadała we
wszystkich pięcioletnich grupach wieku. Na przełomie lat 1970/1980 czasowy wzrost
płodności w pierwszych trzech grupach wieku rozrodczego i obniżenie w kolejnych grupach.
" Wiek największej płodności kobiet w Polsce przesunął się z grupy 20-24 lata do grupy 25-29
lat; jest to więc zmiana wzorca płodności według wieku.
Analiza dzietności w Polsce
" Obserwuje się falowanie w przebiegu wartości współczynnika dzietności, podobnie jak
współczynnika płodności czy rodności.
" W latach 1950-2009 stopniowo zmniejszała się średnia liczba dzieci rodzonych przez kobietę
w wieku rozrodczym z 3,705 w 1950 roku do 1,398 w 2009 roku.
4
WYKA
AD 7. MAA
ŻEOSKOŚĆ
POJ
CIA I DEFINICJE
Małżeostwo (związek małżeoski)  związek zawarty pomiędzy dwiema osobami odmiennej płci,
pociÄ…gajÄ…cy za sobÄ… wzajemne prawa i obowiÄ…zki ustalone w przepisach prawnych i zwyczajach.
Konkordat w 1993 r.  związki wyznaniowe są po spełnieniu odpowiednich przepisów rejestrowane
jako związki cywilne, wcześniej rejestrowano w księgach małżeostw w USC tylko związki cywilne.
Małżeostwo  związek zawarty w formie przewidzianej prawem (Kodeks rodzinny i opiekuoczy) w
urzędach stanu cywilnego (małżeostwa cywilne) oraz zawarty w obecności duchownego
(małżeostwa wyznaniowe).
Dolna granica wieku prawnej zdolności do małżeostwa to 18 lat, za zgodą sądu osoby młodsze mogą
zawierad małżeostwo.
ZwiÄ…zki partnerskie  konsensualne, kohabitacja.
Separacja  rozpad związku małżeoskiego zgodny z ustawą z 21.05.1999.
Rozwód  rozpad związku małżeoskiego zgodny z odpowiednimi regulacjami prawnymi ujętymi w
Kodeksie rodzinnym i opiekuoczym.
ZwiÄ…zki z innymi czynnikami demograficznymi:
Øð wpÅ‚ywajÄ… na ksztaÅ‚towanie siÄ™ liczby urodzeo,
Øð zmieniajÄ… strukturÄ™ ludnoÅ›ci wedÅ‚ug stanu cywilnego.
Małżeoskośd:
żð to kompleksowy proces formowania i rozwiÄ…zywania zwiÄ…zków;
żð prowadzi do zmian w strukturze populacji wedÅ‚ug stanu cywilnego;
żð nie wszystkie osoby wstÄ™pujÄ… w zwiÄ…zki małżeoskie, a wiÄ™c intensywnoÅ›d formowania rodziny
jest nieznana;
żð rozpad małżeostwa nastÄ™puje w wyniku rozwodu, separacji lub z powodu zgonu
współmałżonka;
żð pewna częśd osób rozwiedzionych lub owdowiaÅ‚ych ponownie zawiera powtórne zwiÄ…zki
małżeoskie: małżeostwa pierwsze i powtórne;
żð małżeostwo jest zwiÄ…zkiem osób, z których każda wchodzi w skÅ‚ad innej populacji o
właściwych sobie prawidłowościach zawierania małżeostw, wobec tego analiza jest
prowadzona oddzielnie w odniesieniu do kobiet i mężczyzn;
żð ponieważ zawieranie małżeostw pozostaje w bezpoÅ›rednim zwiÄ…zku z rozrodczoÅ›ciÄ…, to
zjawisko jest badane najczęściej w populacji kobiet.
Analiza nowozawieranych związków małżeoskich w Polsce
5
Opisowi podlega kształtowanie się nowozawartych małżeostw.
Do 1965 r. zmniejszała się liczba zawieranych związków małżeoskich. Najmniej małżeostw zawarto w
1965 r. (roczniki urodzone w czasie wojny weszły w wiek matrymonialny).
Od 1966 r. do połowy lat 1970 wzrastała liczba małżeostw (roczniki urodzone w okresie wyżu
demograficznego).
Od 1975 r. maleje liczba małżeostw, ale gdy w wiek matrymonialny wchodzą roczniki echa wyżu
demograficznego, wówczas obserwuje się wzrost liczby zawieranych związków.
Po II wojnie światowej więcej związków małżeoskich zawierano na wsiach niż w miastach, a od 1966
r. więcej w miastach niż na wsiach.
W 2010 r. zawarto 228,3 tys. związków, z czego 60% dotyczyło związków zawartych w miastach.
Stosowane mierniki:
Øð ogólny współczynnik małżeostw brutto
Mt
Wm =ð ×ð1000
Lt
Øð ogólny współczynnik małżeostw netto
Mt
Wm =ð ×ð1000
L15+ð
przydatny dla głębszych analiz, gdyż struktura wiekowa ludności wpływa na wartośd
miernika
Natężenie zawieranych nowo związków małżeoskich wykazuje podobne zmiany w czasie jak liczba
nowozawieranych małżeostw.
Do 1965 r. natężenie większe dla populacji miejskiej niż wiejskiej.
Od 1985 r. większe natężenie małżeoskości w populacji wiejskiej niż miejskiej.
Od 2001 r. zbliżone wartości natężenia w miastach i na wsiach.
Charakterystyki małżeostw
Małżeostwa charakteryzowane są ze względu na cechy nowożeoców, m.in.:
- wiek nowożeoców,
- stan cywilny,
- miejsce zamieszkania.
Rośnie średni wiek wchodzenia w związek małżeoski zarówno mężczyzn, jak i kobiet.
Kobiety wcześniej zawierają związki niż mężczyz
ni, mediana wieku wynosi odpowiednio 26 i 28 lat.
Kobiety i mężczyz
ni mieszkający na wsiach wcześniej zawierają związki niż mieszkający w miastach.
6
W latach 90. nastąpiła zmiana we wzorcu małżeoskości, bowiem nastąpił spadek częstości
zawierania związków przez mężczyzn w wieku poniżej 30 lat oraz przez kobiety w wieku poniżej 34
lat.
W społeczeostwach Europy zachodniej najpierw następuje usamodzielnienie, a póz
niej legalizacja
związku i założenie rodziny, podobna tendencja obserwowana jest w Polsce.
W 2009 r. nowożeocy zawierali związki małżeoskie najczęściej w układzie:
Øð panny z kawalerami  95%,
Øð kawalerowie z pannami  95%,
" wdowy z rozwiedzionymi  36%,
" wdowcy z wdowami  44%,
Þð rozwiedzione z rozwiedzionymi  48%,
Þð rozwiedzieni z pannami  48%
Analiza rozwodów
Rozpad małżeostwa następuje w wyniku rozwodu, separacji lub z powodu zgonu współmałżonka.
Bilans małżeostw w 2009 r.
Małżeostwa
Małżeostwa
Różnica między
rozwiÄ…zane
Małżeostwa istniejące
Wyszczególnienie małżeostwami zawartymi a
nowozawarte (w tys.) na
przez przez
rozwiÄ…zanymi
dzieo 31 XII
śmierd rozwód
ogółem 250794 163630 65345 20672 8978,6
miasta 152651 99111 51398 -10971 5414,5
wieÅ› 98143 64519 13457 32133 3565,9
Bilans małżeostw:
üð 65,3 tys. małżeostw rozwiÄ…zanych przez rozwód (28,5% z ogółu małżeostw rozwiÄ…zanych),
üð 163,6 tys. małżeostw rozwiÄ…zanych przez Å›mierd współmałżonka (71,5%).
W 2009 r. istniejąca liczba małżeostw to 8978,6 tys., z czego 60% dotyczyło populacji miejskiej.
Na 1000 istniejących w 2009 r. małżeostw rozwiązanych zostało 25, z czego przez śmierd
współmałżonka  18, a przez rozwód  7.
Na wsiach na 1000 istniejących małżeostw przez rozwód rozwiązanych zostało  4, a przez śmierd 
18, a w miastach odpowiednio 10 i 18.
Stosowane mierniki:
Øð ogólny współczynnik rozwodów
7
R
t
Wr =ð ×ð1000 (lub 10 000)
Lt
Øð wskaz
nik rozpadu małżeostw
R
t
R =ð ×ð100
m
Mt
charakteryzuje intensywnośd procesu rozpadu małżeostw
Analiza natężenia rozpadu małżeostw w Polsce
" Na 10 000 ludności w Polsce w 2010 r. rozpadło się przez rozwód przeciętnie 16 małżeostw,
w miastach  20, a na wsiach  9.
" W 2010 r. na 100 nowozawartych małżeostw rozpadło się 27 związków (czyli więcej niż co
czwarty), w miastach  35 związki (co trzecie małżeostwo), a na wsiach  15.
" Od zakooczenia II wojny światowej wzrastała intensywnośd rozpadu małżeostw. Początkowo
na 1000 małżeostw przez rozwód rozpadało się około 30 małżeostw, to w latach 1970 
około 125, a w 2010 r.  269.
" W miastach intensywnośd rozpadu małżeostw jest zdecydowanie wyższa niż na wsiach, gdzie
do 2003 roku wartości nie przekraczały 100.
8
WYKA
AD 8. RODZINA, GOSPODARSTWO DOMOWE
Grupy osób powiązane poprzez małżeostwo (formalne lub nieformalne), więzy krwi lub adopcję
tworzÄ… rodzinÄ™.
Gospodarstwa domowe  zgodnie z zaleceniami ONZ  to grupy osób spokrewnionych lub nie,
mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.
Rodzina biologiczna  para heteroseksualna bez dzieci i z dziedmi (rodzina pełna) oraz samotni
rodzice (rodzina niepełna).
Rodzina nuklearna  rodzice z dziedmi lub rodzice bez dzieci.
Typy rodzin:
Øð małżeostwo (partnerzy) bez dzieci,
Øð małżeostwo (partnerzy) z dziedmi,
Øð samotna matka z dzieckiem lub samotny ojciec z dzieckiem.
Wśród rodzin z dziedmi może występowad rodzina zrekonstruowana: jest ona tworzona przez parę,
z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest wspólnym dzieckiem tej pary,
tzn. jest naturalnym lub adoptowanym dzieckiem jednego z nich.
Rodzina rozszerzona  jeśli wśród członków gospodarstwa domowego oprócz rodziny biologicznej
jest osoba spokrewniona w linii prostej lub bocznej z jednym z członków rodziny biologicznej (np.
rodzice z dziedmi i ojciec żony).
Informacje o rodzinach w gospodarstwach domowych pochodzą z danych spisów powszechnych.
W 2002 roku według NSP w Polsce istniało 13 337,0 tys. gospodarstw domowych, w których żyło
37 812,4 tys. osób. Oznacza to, że średnia wielkośd gospodarstwa domowego to 2,85 osób.
Rodziny w gospodarstwach domowych w Polsce w 2002 roku według NSP 2002
Rodzice Partnerzy
Matki Ojcowie
Wyszczególnienie Razem
z dziedmi z dziedmi
bez dzieci z dziedmi bez dzieci z dziedmi
10457617 2369833 5860264 86694 110687 1798331 231808
Ogółem
100,0% 22,7% 56,0% 0,8% 1,1% 17,2% 2,2%
6596888 1542635 3511177 69879 78084 1241283 153830
Miasta
100,0% 23,4% 53,2% 1,1% 1,2% 18,8% 2,3%
3860729 827198 2349087 16815 32603 557048 77978
WieÅ›
100,0% 21,4% 60,8% 0,4% 0,8% 14,4% 2,0%
y
ródło: Rocznik Demograficzny 2007.
Zmiany zachowao dotyczÄ…cych rodziny
Zmiany zachowao zwiÄ…zanych z prokreacjÄ…:
 zmniejszenie się pożądanej liczby dzieci,
9
 znacząco póz
niej podejmowano decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka,
 zwiększyła się liczba urodzeo pozamałżeoskich,
 zmiana wzorca płodności.
Podstawowy model cyklu życia rodziny nuklearnej
Wydarzenia charakteryzujÄ…ce
Faza cyklu życia rodziny
PoczÄ…tek fazy Koniec fazy
1. Formowanie się Zawarcie małżeostwa Urodzenie pierwszego dziecka
2. Powiększanie się Urodzenie pierwszego dziecka Urodzenie ostatniego dziecka
3. Zakooczenie formowania siÄ™ Urodzenie ostatniego dziecka Pierwsze dziecko opuszcza dom
4. Kurczenie siÄ™ Pierwsze dziecko opuszcza dom Ostatnie dziecko opuszcza dom
5. Zakooczenie kurczenia się Ostatnie dziecko opuszcza dom Zgon pierwszego małżonka
6. Zaniku Zgon pierwszego małżonka Zgon drugiego małżonka
Co zapamiętad?
1. Wymierne i niewymierne czynniki bezpośrednio kształtujące liczbę urodzeo.
2. Jak zmieniała się liczba urodzeo w Polsce po II wojnie światowej?
3. Okresy wyżów i niżów demograficznych
4. Wzorzec płodności dla Polski
5. Jak zmieniała się liczba nowozawieranych małżeostw?
6. Wzorzec małżeoskości dla Polski
7. Jaka była intensywnośd rozpadu małżeostw?
8. Rodzina a gospodarstwo domowe  różnice definicyjne
9. Charakterystyka rodzin w Polsce
10. Zmiany zachowao dotyczÄ…cych rodziny
11. Sposób obliczania i interpretacji podstawowych mierników charakteryzujących proces
urodzeo, płodności, małżeoskości i rozpadu małżeostw
Gdzie zgłębid wiedzę?
Øð Holzer  rozdz. 7.1, 7.2, 7.3, 8.3 (strony 170-210, 265-270)
Øð CieÅ›lak  rozdz. 4 i 5 (strony 124-180)
10