PROBLEMY EKOROZWOJU  PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
2011, vol. 6, no 2, 117-126
Przestrzenne usługi środowiska w świetle założeń ekonomii
zrównoważonego rozwoju
Spatial Environmental Services in the Approach of the
Assumptions of Economics for Sustainable Development
Artur Michałowski
Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku, ul. Dojlidy Fabryczne 26,
15-555 Białystok,
E-mail: [e-mail]
Streszczenie
Celem opracowania jest przedstawienie ekonomicznej problematyki przestrzennych usług środowiska w świetle
założeń tworzącej się ekonomii zrównoważonego rozwoju. Jej teoria charakteryzuje się interdyscyplinarnymi
podstawami. Uwzględnia dorobek wielu dziedzin naukowych, w tym gospodarki przestrzennej, ekonomii śro-
dowiska i ekonomii ekologicznej. W problematyce ekologiczno-ekonomicznej dotychczas najwięcej uwagi po-
święcono wykorzystywaniu zasobów naturalnych, produkcji dóbr środowiskowych i ekologicznym uwarunko-
waniom wzrostu gospodarczego. W chwili obecnej niezbędnym stało się zdecydowane rozszerzenie analiz eko-
logiczno-ekonomicznych o przedmiot usług środowiska, które stanowią jedną z podstaw funkcjonowania makro-
systemu środowisko-gospodarka-społeczeństwo. W rzeczywistości nie istnieje realna gospodarka bez procesów
ekologicznych odpowiadających usługom środowiska, w tym o charakterze przestrzennym.
Słowa kluczowe: ekonomia, gospodarowanie przestrzenią, ekonomia zrównoważonego rozwoju, usługi środo-
wiska, przestrzenne usługi środowiska, ekosystem
Abstract
The aim of this paper is to present the economic problems of the spatial environmental services in the emerging
economy of sustainable development. Its theory has interdisciplinary bases. It is taking into account the
achievements of many scientific fields, including spatial management, environmental economics and ecological
economics. So far, in case of the ecological and economic problems, most attention was paid to the exploitation
of natural resources, the production of environmental goods and environmental determinants of economic
growth. Now it became necessary to extend ecological-economic analysis and include environmental services,
which represent one of the bases for the functioning of environment-economy-society macrosystem. In fact,
there is no real economy without ecological processes connected with environmental services, including the
spatial environmental services.
Key words: economy, spatial management, economy of sustainable development, environmental services, spa-
tial environmental services, ecosystem
Wstęp które wpływają na wzrost gospodarczy. Analizuje
się jego ekologiczne uwarunkowania w ujęciu
Zachowanie trwałości funkcjonowania makrosys- statycznym i dynamicznym. Jednakże w niewielkim
temu środowisko-gospodarka-społeczeństwo wy- stopniu dotychczas przywiązuje się uwagę do
maga uwzględnienia przyrodniczych czynników przedmiotu usług środowiska (świadczeń ekosys-
wpływających na jego rozwój (Tuziak, 2010; Pion- temów), które są bardzo istotnym czynnikiem za-
tek, 2010, Durbin, 2010). W teorii ekonomii rozwa- pewniającym trwanie makrosystemu środowisko-
ża się najczęściej problematykę użytkowania zaso- gospodarka-społeczeństwo. W rzeczywistości bo-
bów naturalnych i produkcji dóbr środowiskowych, wiem nie istnieje trwała gospodarka bez produkcji
118 Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126
usług środowiska. W rozwoju współczesnej eko- lokalizacji. W jego koncepcji przedsiębiorstwa
nomii ich problematyka powinna stać się kluczową konkurujące są ponadto współzależne. L�sch zapro-
dziedziną, opartą na interdyscyplinarnych podsta- jektował układ równań matematycznych, które
wach. wyrażają tę współzależność, ale nie doszedł do
Celem opracowania jest przedstawienie ekono- rozwiązania empirycznego. Podstawą jego dzieła
micznej problematyki przestrzennych usług środo- jest teoria regionu ekonomicznego (krajobrazu
wiska w świetle tworzącej się ekonomii zrównowa- gospodarczego). Jest ona wyprowadzona z przesła-
żonego rozwoju. nek ekonomicznych, w abstrakcji od politycznych i
administracyjnych implikacji pojęcia regionu, które
1. Teoretyczne podstawy gospodarowania uwidaczniały się w ujęciu teorii Christallera. Zda-
przestrzenią niem L�scha sześciobok foremny (heksagon) jest
idealnym ekonomicznie kształtem obszaru rynko-
Gospodarka przestrzenna jako nauka charakteryzuje wego (Domański, 2007; Gospodarka..., 2008).
się różnorodnością tradycji. Najdłuższą jest tradycja W połowie lat 50. pojawiła się regionalistyka (re-
urbanistyczna, która sięga I w. p.n.e. W okresie tym gional science), której inicjatorem i organizatorem
Witruwiusz wydał traktat O architekturze w 10 był Isard. Jej celem było wypełnienie luki powstałej
księgach. Zaprezentował w nim zasady architektu- wskutek utrzymywania się jednopunktowej ekono-
ry, planowania i budowy miast. Jednakże pierwszą miki oraz opisowego i kartograficznego podejścia
próbą uporządkowania zasad gospodarowania prze- do problemów geografii. Przedstawiciele regionali-
strzenią, która zyskała szeroki rozgłos, jest teoria styki deklarowali, że jest ona wielodyscyplinową
Th�nena z 1826 r. Wyrosła ona na gruncie ekono- nauką społeczną, która zajmuje się przestrzennymi
mii klasycznej i odnosiła się do racjonalnych  pod zachowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów w
względem ekonomicznym  układów stref rolni- postaci miast i regionów. Na dalszym planie usytu-
czych wokół miasta, które jest rynkiem zbytu dla owano problematykę fizyczną i biologiczną. Sytu-
produktów rolnych. Następną istotną teorią jest acja ta zmieniała się na przełomie lat 60. i 70. W
teoria lokalizacji przemysłu Webera z 1909 r. Za- ostatnim okresie w regionalistyce rozwijają się
kładała ona, że: kierunki zorientowane na określone problemy i
1. rozważa się lokalizację przedsiębiorstwa, aspekty aplikacyjne. Z czasem pojawiły się dalsze
które wytwarza jeden produkt w danej próby kształtowania badań gospodarki przestrzen-
ilości, nej. Do najważniejszych należy zaliczyć koncepcje
2. lokalizacja z
ródeł surowcowych i miejsc Wilsona i Nijkampa. Pierwszy z nich podsumował
konsumpcji jest znana, selektywnie główne idee, tworząc własną ich inte-
3. koszty transportu za tonokilometr są grację i podstawy do dalszego rozwoju gospodarki
jednolite, przestrzennej. Uważał, że filarami dalszego rozwo-
4. występują stałe techniczne współczynniki ju powinny być następujące warstwy:
produkcji,
modelowanie społeczno-gospodarczego i prze-
5. optymalizacja lokalizacji występuje w
strzennego rozwoju miast i regionów,
sytuacji minimalizacji kosztów transportu.
nowe podejście do przestrzennych interakcji i
W 1925 r. do analiz przestrzennych Pred�hl wpro-
związków z lokalizacją,
wadził zasadę substytucji, która wyrażona w wiel-
strukturalna dynamika,
kościach krańcowych jest podstawą teorii równo-
ujęcie wielodyscyplinowe złożonych systemów
wagi ogólnej. Podejście jego było pierwszym kro-
przestrzennych,
kiem w kierunku połączenia analizy przestrzennej i
redefinicja klasycznych teorii geograficznych z
teorii równowagi ogólnej. Pred�hl wykazał ponadto
wykorzystaniem modeli interakcji i lokalizacji.
występujące związki między swoją teorią ogólną a
Ekonomiści i geografowie oraz współpracujący z
wcześniejszymi teoriami lokalizacyjnymi Th�nena i
nim przedstawiciele innych dyscyplin naukowych
Webera. W 1933 r. Christaller przedstawił teorię
zaprojektowali wiele modeli. Część z nich nie wy-
systemu osadniczego. Określił miasto jako centrum
trzymała próby czasu. Pozostałe mają dwojaki
społeczności regionalnej i ośrodek pośredniczący w
znaczenie: mogą służyć analizie funkcjonowania i
obsłudze handlowej. System Christallera był budo-
rozwoju miast i regionów lub służyć jako pre-
wany na założeniu, zgodnie z którym wielkość,
teorie. Nijkamp był zainteresowany szerokim za-
liczba i rozmieszczenie ośrodków centralnych były
kresem problemów regionalistyki. W ostatnim
takie, aby suma odległości między nimi a ludnością
okresie kształtował naukę gospodarki przestrzennej.
zaopatrującą była minimalna. Pierwszą ogólną
Badał przede wszystkim ewolucję systemów prze-
teorią gospodarki przestrzennej jest dzieło L�scha z
strzenno-gospodarczych, konkurencję i chaos w
1940 r., które zamyka długi okres kształtowania się
procesach przestrzenno-gospodarczych, relacje
jej teoretycznego systemu, a jednocześnie stanowi
ekologiczno-ekonomiczne, endogeniczne zmiany
inspirację w kolejnym okresie. L�sch początkowo
techniczne i ekonomikę systemów przestrzennych o
rozwinął teorię lokalizacji poprzez wprowadzenie
wysokim stopniu złożoności. Znaczącym krokiem
maksymalizacji zysku jako kryterium optymalnej
w rozwoju gospodarki przestrzennej było również
Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126 119
ujęcie proponowane w 1999 r. przez Krugmana. dowych. Problematyka ekologiczna jest ciągle
Stwierdzał on, że ekonomiści zaniedbali geografię, dominującą w różnorodnych dokumentach i pro-
więc znalazła się ona poza tym nurtem. Postawił gramach odnoszących się do zrównoważonego
sobie za cel wypełnienie takiej luki w teorii ekono- rozwoju. Część badaczy i ekspertów sprowadza tę
mii i włączenie geografii ekonomicznej do jej kategorię do kształtowania relacji pomiędzy rozwo-
głównego nurtu. Swoje rozważania rozpoczął od jem społeczno-gospodarczym a środowiskiem przy-
analizy dwóch prostych idei. Zgodnie z pierwszą rodniczym. Zaznaczenia wymaga jednak trend
rzeczywistość (w której wzrastające przychody i rozszerzania się obszaru problematyki zrównowa-
koszty transportu są istotne), powiązania następcze żonego rozwoju, ponieważ podejmowane są między
i uprzednie mogą tworzyć okrężną logikę aglome- innymi takie zagadnienia, jak: ubóstwo i głód, nie-
racji. Druga idea zwraca uwagę na to, że immobil- równości dochodowe, marginalizacja grup społecz-
ność pewnych zasobów (w szczególności gruntów i nych, ochrona różnorodności i tożsamości kulturo-
często pracy) oddziaływuje jak siła odśrodkowa, wej, demokratyzacja życia społecznego, bezpie-
która przeciwdziała dośrodkowej sile aglomeracji. czeństwo międzynarodowe.
Napięcie to kształtuje ewolucję przestrzennej orga- Uwzględniając wymienione problemy, zrównowa-
nizacji gospodarki. Następnie Krugman próbuje żony rozwój interpretuje się jako rozwój społeczno-
stworzyć model w makroskali opierający się na gospodarczy, który spełnia potrzeby obecnych
założeniach określonych w mikroskali i uwzględ- pokoleń, bez umniejszania szans przyszłych poko-
niający tradycję geograficzną. Drogą do jego osią- leń na ich zaspokojenie, co obejmuje m.in. potrze-
gnięcia jest krótkoterminowa równowaga i rozwią- by społeczne oraz perspektywę samorealizacji
zanie czterech równań ją wyznaczających, przy (Brundtland, 1987). Takie rozumienie zrównowa-
użyciu komputera. Kolejne rozwiązanie badacza żonego rozwoju zostało jednoznacznie ujęte w
uwzględnia dynamikę systemów i prowadzi do Strategii zrównoważonego rozwoju Unii Europej-
modelu gospodarki jako samoorganizującego się skiej, w której aspekty ekologiczne, gospodarcze i
systemu (Domański, 2007; Chądzyński et al., 2007; społeczne są analizowane w powiązaniu. Geneza
Gospodarka..., 2008). zrównoważonego rozwoju pozwala na wniosek, że
Ewolucja zaprezentowanych teorii gospodarki prze- można wyróżnić jego wąską i szeroką interpretację.
strzennej uwidacznia, że stają się one coraz bardziej W węższej jest to rozwój, który zapewnia trwałe
interdyscyplinarne, uwzględniając między innymi gospodarowanie zasobami środowiska przyrodni-
zasoby naturalne i uwarunkowania przyrodnicze czego. W szerszej jest to rozwój realizujący cele
(Poniatowicz, 2009). W ostatnim okresie rozwija pożądane przez społeczeństwo w warunkach trwa-
się nowa dziedzina ekonomiczna związana z inter- łości gospodarowania środowiskiem (Kiełczewski,
dyscyplinarną koncepcją zrównoważonego rozwoju 2010; Borys, 2005; Obszary..., 2007; Od koncep-
 ekonomia zrównoważonego rozwoju. Jej istotnym cji..., 2009; Borys, 2010).
elementem są badania związane z gospodarowa- Ewolucja pojęcia zrównoważonego rozwoju uwi-
niem przestrzenią i środowiskiem, w tym usługami dacznia się również w procesach rozwoju jego
środowiska. Niezbędnym jest więc szersze omó- ekonomicznych podstaw  ekonomii zrównoważo-
wienie rozwoju ekonomii zrównoważonego rozwo- nego rozwoju. W jej kształtowaniu się znaczącą
ju i jej dotychczasowych założeń i osiągnięć, które rolę odegrały poglądy ekonomistów ewolucyjnych.
powinny być punktem wyjścia w badaniach inter- Podejście ewolucyjne w analizie rozwoju gospo-
dyscyplinarnego przedmiotu przestrzennych usług darczego zaznacza się od XIX w. Zostało spopula-
środowiska. ryzowane przez Spencera, który ewolucję rozumiał
jako proces zmiany od nieokreślonej i niespójnej
2. Rozwój ekonomii zrównoważonego rozwoju homogeniczności do określonej i spójnej heteroge-
niczności. Przywiązywał ponadto duże znaczenie
Pojęcie zrównoważonego rozwoju jest wykorzy- do celowości rozwoju. Następnie Hayek wprowa-
stywane powszechnie, ale jego interpretacja nie jest dził pojęcie  ewolucyjny system reguł postępowa-
jednoznaczna (Venkatesh, 2009; Redclift, 2009; nia . Zgodnie z jego podejściem reguły postępowa-
Sanchez, 2008, Skowroński, 2006). Geneza zrów- nia są kształtowane przez dobór naturalny, którego
noważonego rozwoju charakteryzuje się ponadto podstawą jest większa lub mniejsza efektywność
podstawami empirycznymi, gdyż odnosi się do porządku w obszarze grupy wynikającego z zasto-
rozwiązywania współczesnych problemów celem sowywania tych reguł. Jego zdaniem istnieje rów-
wdrożenia rozwoju społeczno-gospodarczego w nież mechanizm powstawania nowych rozwiązań
nieograniczonej perspektywie czasowej. Termin dotyczący kształtowania się instytucji i praktyk. Z
zrównoważony rozwój pojawił się w latach 70. XX kolei Marshall zwracał uwagę na znaczenie syste-
w. w kontekście powstałych problemów ekologicz- mów biologicznych w badaniach i analizach eko-
nych. Problemy te nadal są bardzo aktualne i wiążą nomicznych. Uważał, że niezwykle istotna jest
się przede wszystkim z gospodarczą i pozagospo- ekonomia biologiczna, a nie dynamika ekonomicz-
darczą aktywnością człowieka. Są podejmowane na na, która opiera się na mechanistycznym paradyg-
licznych sympozjach i konferencjach międzynaro- macie. Do rozwoju ekonomii zrównoważonego
120 Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126
rozwoju przyczynił się również Veblen, który pod- nymi. Obecnie można zarysować kilka scenariuszy
kreślał rolę procesowego podejścia w ekonomii i ewolucji tych dyscyplin:
podjął próbę zaprojektowania ewolucyjnej teorii
samodzielny i częściowo niezależny roz-
rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rozważania
wój,
Veblena rozwinął Schumpeter. Według niego
synteza obu dyscyplin drogą wtopienia się
zmiany gospodarcze, jako procesy ewolucyjne, są
jednej w drugą,
procesami historycznymi, w których przyszłe stany
zanik obu dyscyplin, a następnie przejęcie
są określane poprzez rozwój w przeszłości i stan
ich problemów przez szkoły z głównego
aktualny. Uważał również, że rozwój efektywny
nurtu ekonomii,
jest warunkowany istnieniem różnorodności, która
powstanie nowej dyscypliny wykorzystu-
jest z
ródłem innowacji. Koncepcję tę rozwinęli
jącej dorobek obu  ekonomii zrównowa-
Alchian, Nelson, Penrose i Winter (Poskrobko,
żonego rozwoju (Czaja, Fiedor, 2010).
2010a).
Zdaniem Rogalli, ekonomia zrównoważonego roz-
Przegląd płaszczyzn i sposobów badań ekonomicz-
woju wywodzi się z podstaw ekonomii ekologicz-
no-ekologicznych, które posiadają istotne znaczenie
nej oraz niektórych tez ekonomii tradycyjnej (neo-
dla kształtowania się ekonomii zrównoważonego
klasycznej) i ekonomii środowiska. Stanowi pewien
rozwoju, pozwala wyodrębnić dwa podstawowe
rodzaj płaszczyzny dla różnorodnych szkół ekono-
podejścia (Podstawy ekonomii..., 2002):
micznych niższego rzędu, które składają się na
ekologiczny paradygmat ekonomii  po-
sustainability science. Znajduje się w fazie po-
stulat ekologizacji ekonomii i aktywności
wstawania i rozwoju. Centrum jej zainteresowania
gospodarczej,
stanowią rozważania odnoszące się do możliwości
paradygmat ekonomizacji środowiska
osiągania wystarczająco wysokich standardów
przyrodniczego  w odniesieniu do jego
ekonomicznych, ekologicznych i społeczno-
ochrony i gospodarczego wykorzystania.
kulturowych, które mieściłyby się w granicach
W podejściu ekologicznego paradygmatu ekonomii
naturalnej pojemności środowiska przyrodniczego,
ekologiczne cele i uwarunkowania rozwoju gospo-
oraz realizacji zasad wewnątrzpokoleniowej i mię-
darczego traktowane są jako nadrzędne wobec
dzypokoleniowej sprawiedliwości. Sieć na Rzecz
celów formułowanych w ekonomii neoklasycznej.
Ekonomii Zrównoważonego Rozwoju uzgodniła
Zgodnie z nim, najważniejszymi ograniczeniami
dziesięć kluczowych tez stanowiących podstawę do
współczesnego rozwoju gospodarczego są zasoby
dalszej dyskusji:
kapitału naturalnego. Paradygmat ekonomizacji
silne zrównoważenie  występuje konie-
środowiska przyrodniczego jest poglądem przeciw-
czność nowego podejścia i uznania wymo-
stawnym, który wiąże się przede wszystkim z neo-
gu silnego zrównoważenia; istotą jest
klasyczną ekonomią środowiska. W jego ujęciu
trwałość, a nie optymalne zużycie zasobów
należy wykorzystywać instrumenty ekonomicznej
naturalnych;
analizy optymalizacyjnej do określania metod i
podejście pluralistyczne, przy włączaniu
instrumentów, które w polityce ekologicznej po-
poszczególnych aspektów ekonomii środo-
winny minimalizować koszty osiągania pożądanych
wiska,
celów ekologicznych lub koszty realizacji wzrostu
ewolucja tradycyjnej ekonomii i ekonomii
ekologicznie zrównoważonego. Nie wyklucza on
ekologicznej w kierunku ekonomii zrów-
potrzeby poszukiwania w teorii ekonomii nowych
noważonego rozwoju;
podstaw metodologicznych analizy i badania relacji
kluczowe tezy ekonomii zrównoważonego
między środowiskiem przyrodniczym i gospodarką,
rozwoju wywodzą się z wiedzy uzyskanej
jednak jest przeciwny poglądowi o potrzebie stwo-
w ramach nauki o zrównoważonym roz-
rzenia ekologicznej metanauki. Wyodrębnione
woju i wymagają dalszych dyskusji, doty-
dyscypliny naukowe, które zajmują się problematy-
czących szeregu kontrowersji, np. pytania
ką ekologiczną, powinny współdziałać, zachowując
o zastąpienie tradycyjnego paradygmatu
jednak specyfikę metodologii i odrębność przed-
wzrostu paradygmatem zrównoważenia;
miotu badań. Podstawowe zadanie ekonomii po-
zrównoważony rozwój i zrównoważona
winno polegać na ukazywaniu ekonomicznych
ekonomia opierają się na zasadach ety-
konsekwencji i związków zachodzących między
cznych i postulacie osobistej odpowie-
jakością środowiska przyrodniczego i pozostałymi
dzialności i działania;
czynnikami współokreślającymi poziom i dynamikę
podejście interdyscyplinarne  ekonomia
dobrobytu społeczeństwa. Wymienione paradygma-
zrównoważonego rozwoju chce wyjść po-
ty wywarły istotny wpływ na rozwój dwóch dyscy-
za czysto ekonomiczny sposób podejścia;
plin ekonomicznych  ekonomii środowiska i eko-
konieczność zmiany warunków pracy z za-
nomii ekologicznej. Ich kształtowanie się oparte
stosowaniem instrumentów politycznych i
było na dyskusji pomiędzy światopoglądami i po-
prawnych;
stawami antropocentrycznymi i przyrodocentrycz-
wymóg operacjonalizacji pojęcia zrówno-
ważonego rozwoju, nowego systemu po-
Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126 121
miaru i strategii działań, matycznych. Projekt TEEB dotyczy ekonomiczne-
propozycja zrównoważonej (socjalno- go znaczenia antropogenicznych zmian w ekosys-
temach i różnorodności biologicznej. Stawia sobie
ekologicznej) gospodarki rynkowej lub
zróżnicowane cele:
mieszanej  ekonomia zrównoważonego
rozwoju odrzuca czystą rynkową, a także integracja wiedzy ekologicznej i ekono-
centralnie sterowaną gospodarkę; micznej,
globalna odpowiedzialność  wymóg wypracowanie rekomendacji metodologii
wprowadzenia globalnych ram porzą- wartościowania usług środowiska,
dkowych.
oszacowanie strat ekonomicznych zmniej-
Budując ekonomię zrównoważonego rozwoju nale-
szania się różnorodności biologicznej,
ży uwzględniać podstawowe pojęcia, modyfikowa-
zaprojektowanie zestawu narzędzi celem
ne modele ekonomiczne, niedoskonałość rynku,
wspierania zrównoważonego rozwoju i
aktualne ukierunkowanie podaży, formy rynku,
ochrony ekosystemów i ich różnorodności
tworzenie cen, integrację zasad zrównoważenia i
biologicznej,
paradygmat zrównoważenia, a także pracę własną,
umożliwienie łatwego dostępu do infor-
zrównoważoną politykę pieniężną i finansową oraz
macji i narzędzi istotnych w zarządzaniu i
system walutowy (Rogall, 2010; Borys 2010; Po-
biznesie,
skrobko 2010a).
zwiększenie świadomości społecznej na
temat wpływu na różnorodność biolo-
3. Usługi środowiska w ekonomii zrównowa-
giczną i ekosystemy i celowości działań na
żonego rozwoju
rzecz ich zachowania.
W 2008 r. ukazał się pośredni raport projektu. Je-
Pojęcie usług środowiska pojawiło się w 1981 r.
sienią 2010 r. będzie przedstawiona synteza koń-
Przełomowa publikacja dotycząca ich ekonomicz-
cowa, która ma zawierać wiedzę praktyczną i re-
nej problematyki ukazała się w 1997 r. (Costanza et
komendacje dla przedsiębiorców, decydentów i
al., 1997). Przedstawiono w niej próbę wyceny
społeczeństwa.
usług środowiska w skali globalnej na podstawie
Dotychczasowe badania i analiza literatury mię-
przestrzennych jednostek przyrodniczych  bio-
dzynarodowej i krajowej świadczą, że problematy-
mów. Autorzy wyodrębnili 17 funkcji środowiska i
ka usług środowiska jest atrakcyjnym i nieukształ-
przypisali im oszacowaną globalną wartość pie-
towanym polem badawczym (Barbier et al., 1994;
niężną, która wynosiła ponad 33 bln USD. Z cza-
Nature's Services..., 1997; Policies for& , 2007;
sem artykuł stał się najczęściej cytowanym w za-
Kośmicki, 2005; Poskrobko, 2010b; Michałowski,
kresie ekonomii ekologicznej. W latach 2001-2004
2010). Wskazuje na to brak szeroko akceptowalne-
koncepcję usług środowiska wykorzystano przy
go systemu pojęciowego i standardów metodolo-
realizacji projektu pt. Milenijna Ocena Ekosyste-
gicznych. Podstawowe trudności wynikają z inter-
mów (Millenium Ecosystem..., 2005). Celem przed-
dyscyplinarnego ekologiczno-ekonomicznego cha-
sięwzięcia była ocena zmian dobrobytu człowieka
rakteru przedmiotu usług środowiska (Mizgajski,
wywołanych degradacją ekosystemów (koncentru-
2010). Podsumowaniu polskiego i międzynarodo-
jąca się na zmianach z ostatnich pięćdziesięciu lat).
wego dorobku w zakresie badań nad usługami śro-
W analizie wyróżniono 37 podkategorii usług śro-
dowiska poświęcony został pierwszy numer czaso-
dowiska, które uporządkowano w cztery rodzaje:
pisma Ekonomia i Środowisko z 2010 r.
podstawowe, zaopatrujące, regulacyjne i kulturowe.
Zdaniem Mizgajskiego (2010) koncepcja badania
Wyniki raportu z analizy zostały szeroko rozpo-
usług środowiska polega na analizie metabolizmu
wszechnione, co stało się impulsem do badań nad
ekosystemów w ujęciu pożytków dla człowieka.
usługami środowiska w różnych krajach. Jako do-
Wyodrębnienie kategorii usług środowiska w teorii
wód dostrzegania zagadnienia usług środowiska
ekonomii zrównoważonego rozwoju wymaga jed-
przez instytucje międzynarodowe należy potrakto-
nak też wyraz
nego ich odgraniczenia od pojęcia
wać opracowanie z 2004 r. pt. Assessing the Eco-
zasobów naturalnych, które historycznie ukształto-
nomic Value of Ecosystem Conservation, firmowa-
wało się w naukach ekonomicznych. Usługi środo-
ne przez Bank Światowy i międzynarodowe organi-
wiska są pojęciem nowym, wymagającym określe-
zacje ochrony przyrody (The Nature Conservancy,
nia warunków implementacji oraz włączenia do
The International Union for Conservation of Natu-
rachunku ekonomicznego w istotny sposób. Pod-
re: IUCN), które dotyczyło metodycznych aspek-
stawą tego powinna być ich rzetelna ocena i wyce-
tów ekonomicznego wartościowania ochrony eko-
na, oparta na precyzyjnie zdefiniowanym, prostym i
systemów (Pagiola et al., 2004). Obecnie trwają-
powszechnie akceptowanym systemie pomiaru.
cym przedsięwzięciem globalnym jest projekt TE-
Należy również przeprojektować lub uzupełnić
EB: The Economic of Ecosystems and Biodiversity
wskaz
niki pomiaru efektów działalności gospodar-
(2008), który jest realizowany z inicjatywy Nie-
czej. Na obecnym etapie badań nad usługami śro-
miec. Inspiracją dla niego był Raport Sterna przed-
dowiska nie powinno się włączać do nich elemen-
stawiający ekonomiczną problematykę zmian kli-
tów, które są wprowadzane do rachunku ekono-
122 Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126
micznego w postaci zasobów naturalnych, a należy soby jej zmniejszenia celem obniżenia intensywno-
udoskonalać sposoby ich oceny z punktu widzenia ści strumienia entropii. Dotychczas znacznie czę-
jakości usług środowiska. Wyróżnienie usług śro- ściej świadomie wykorzystuje się technologiczne
dowiska w ekonomii zrównoważonego rozwoju sposoby obniżenia tego strumienia. W znikomym
wymaga ponadto odwołania się do podstawowej stopniu wykorzystywane są usługi środowiska,
kategorii ekonomicznej jaką jest kapitał. W odnie- których mechanizmy opierają się na ekologicznych
sieniu do usług środowiska szczególnie niezbędne procesach przekształcania środowiska przez siły
jest odróżnienie kapitału przyrodniczego od kapita- natury i organizmy żywe w celu zachowania śro-
łu natury. Pierwszy jest tą częścią bogactwa przy- dowiskowych warunków do przeżycia. Z tą wła-
rodniczego, która w określonym okresie warunkuje snością życia jest związana następna interpretacja
proces pomnażania bogactwa narodów. Drugi zaś entropijności, która dotyczy zdolności systemów do
stanowią realne i potencjalne zasoby oraz elementy samorganizacji. Systemy ekologiczne, gospodarcze
przyrodnicze, walory, siły i procesy ekologiczne, i społeczne samoorganizują się poprzez wykorzy-
które utrzymując życie na Ziemi zapewniają samo- stanie zasobów niskiej entropii ze środowiska przy-
reprodukcję na wszystkich poziomach organizacji rodniczego i kosmicznego. Procesy samoorganiza-
środowiska przyrodniczego. Częścią kapitału natu- cji prowadzą do ograniczania wewnętrznego po-
ry jest kapitał przyrodniczy, a ich wspólnym ele- ziomu entropii w poszczególnych systemach i w
mentem są usługi środowiska będące wszystkim makrosystemie środowisko-gospodarka-społeczeń-
tym co ma istotne znaczenie w procesach gospoda- stwo. W systemach gospodarczych i społecznych
rowania, łącznie z turystyką, m.in. samooczyszcza- zdolność samoorganizacji ma przede wszystkim
nie się powietrza, rozkładanie odpadów czy natu- wymiar technologiczny i w mniejszym stopniu
ralne zapylanie roślin uprawnych (Poskrobko, naukowy, ponieważ występuje brak lub niewielkie
2010b). świadome wykorzystanie potencjału usług środowi-
Autor uważa, że niezbędną płaszczyzną teoretycz- ska.
nych rozważań usług środowiska, która powinna Uwzględniając wyniki zaprezentowanych badań i
być uwzględniona w ekonomii zrównoważonego raportów, a także przedstawione rozważania teore-
rozwoju, stanowi teoria entropii. W ekonomii en- tyczne i metodologiczne usługi środowiska, katego-
tropia jest rozpatrywana w kilku aspektach (Czaja, rię ekonomii zrównoważonego rozwoju, należy
1997; Odum, 1984; Odum et al., 2000). Często jest zdefiniować w sposób następujący: są to wszystkie
interpretowana jako zdolność systemu do zwięk- procesy ekologiczne przeprowadzane przez siły
szania nieuporządkowania. W celu funkcjonowania geofizyczne i organizmy żywe, które przetwarzają
systemy gospodarcze i społeczne muszą pobierać materię, energię i informację, a także przekształcają
energię, materię i informację z otoczenia. W ujęciu przestrzeń w sposób pozytywny z punktu widzenia
prawa entropii wszystkie izolowane systemy cha- procesów gospodarowania, przyczyniając się do
rakteryzują się wzrostem dezorganizacji. Celem zmniejszenia się tempa intensywności strumienia
zachowania trwałości swojego istnienia pobierają z entropii w makrosystemie środowisko-gospodarka-
otoczenia niską entropię, którą należy interpretować społeczeństwo (Odum, 2000; Michałowski, 2010).
jako zasoby dostępnej i użytecznej materii, energii i Na podstawie niniejszej definicji usług środowiska
informacji, stając się systemami otwartymi. Niska można wyodrębnić ich następujące grupy główne:
entropia jest ponadto warunkiem dynamiki polega-
materialne usługi środowiska,
jącej na przemieszczeniach materii w czasoprze-
energetyczne usługi środowiska,
strzeni. Wykorzystanie jej zasobów wiąże się z ich
informacyjne usługi środowiska,
zamianą na użyteczne elementy systemów gospo-
przestrzenne usługi środowiska.
darczych i społecznych, a także nisko użyteczne
W poszczególnych grupach głównych można wy-
formy terenów, odpadów i rozproszenie zasobów w
różniać różnorodne rodzaje usług środowiska. Ich
postaci polutantów i ciepła. Entropijność wyraża się
głębsza i pełna klasyfikacja wymaga jednak dal-
również w materialno-energetycznym wymiarze
szych prac teoretycznych i badań empirycznych w
procesów gospodarowania, w szczególności proce-
zakresie ekonomii zrównoważonego rozwoju.
sów produkcji i konsumpcji. Koncepcja entropii w
aspekcie fenomenologicznym jest przede wszyst-
4. Charakterystyka procesów przestrzennych
kim użyteczna do interpretacji procesów związa-
usług środowiska
nych z produkcją i konsumpcją materialnych dóbr i
usług. Związana jest bowiem z fizycznością rze-
Gospodarowanie przestrzenią powinno szczegóło-
czywistości i wyraża elementarną jej własności
wo uwzględniać wszystkie uwarunkowania przy-
przechodzenia do stanów najbardziej prawdopo-
rodnicze, które wynikają z oddziaływań antropoge-
dobnych. Entropijność można również odnieść do
nicznych na środowisko oraz procesów ekologicz-
procesów tworzenia się zanieczyszczeń i odpadów.
nych związanych z powstawaniem zasobów natu-
Są one ubocznym efektem procesów gospodarowa-
ralnych i produkcją usług środowiska. Procesy
nia. Problemem tego podejścia jest szybkość po-
ekologiczne przestrzennych usług środowiska opie-
wstawania zanieczyszczeń i odpadów, a także spo-
rają się na mechanizmach i zjawiskach, które moż-
Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126 123
na najogólniej rozpatrywać w skali globalnej (Zie- nych. Wymagają one ujęcia dynamicznego z
mi i jej biomów) i lokalnej (wyodrębnionych eko- uwzględnieniem czynnika czasu. Umożliwia to
systemów mniejszych). teoria dynamiki roślinności, która rozpatruje proce-
Przestrzenne usługi środowiska w skali globalnej sy ekologiczne ze względu na charakter zmian,
można odnieść do środowiska wodnego i lądowego z
ródło i czas trwania.
Ziemi, które jest nieporównywalnie bardziej zróż- Przekształcanie przestrzeni przez środowisko może
nicowane. Jest to spowodowane urozmaiconym mieć charakter zmian fluktuacyjnych, cyklicznych i
ukształtowaniem terenu i wpływami czynników linearnych. Ich okres może mieć od kilku do kilku
klimatycznych i astronomicznych. Różnorodność tysięcy lat. Najbardziej powszechną i najstarszą
środowisk układa się więc strefowo, a rozwijająca teorią wyjaśniającą zjawiska przekształceń prze-
się roślinność wykazuje charakterystyczne typy, strzeni przez czynniki środowiskowe jest teoria
które nazywa się biomami. Powstawanie gleby i sukcesji (Falińska, 2004). Obejmuje ona procesy
szaty roślinnej w ich obszarze są wzajemnie uza- zachodzące na wszystkich kontynentach, od środo-
leżnione i jednocześnie zależne od klimatu i podło- wisk optymalnych do ekstremalnych, a także od
ża mineralnego. Można przyjąć, że jedynie ten środowisk naturalnych do silnie przekształconych
ostatni czynnik jest niezależny od pozostałych. przez człowieka w procesach gospodarowania i w
Jednak jego wpływ na kształtowanie się biomu jest wyniku pozagospodarczych oddziaływań antropo-
znacznie mniejszy. Rozmieszczenie biomów w genicznych. Sukcesję dzieli się na dwa główne typy
przestrzeni Ziemi dość dokładnie odpowiada roz-  pierwotna i wtórna. Sukcesja pierwotna przebiega
mieszczeniu stref klimatycznych, czyli jest syste- w miejscach wcześniej nie zajętych przez roślin-
mem równoleżnikowym zaburzanym przez ukształ- ność. Sukcesja wtórna odnosi się zaś do zmian
towanie pasm górskich. Wyodrębnienie biomów biocenozy w czasie i obejmuje m.in. powroty ro-
jest dość arbitralne, a ich granice są często nieostre. ślinności na wcześniej zajmowane stanowiska,
Biomem można nazwać fragment biosfery, który które uległy degradacji lub degeneracji wskutek
wyróżnia się charakterystycznymi warunkami eko- czynników naturalnych lub antropogenicznych, w
logicznymi, warunkującymi procesy produkcji i tym procesów gospodarowania przestrzenią. W
rozkładu materii organicznej, a w konsekwencji  ramach sukcesji przebiegają procesy przestrzen-
rozwój określonych typów gleb i roślinności. Ty- nych usług środowiska, które przekształcają prze-
powe biomy posiadają charakterystyczny krajobraz, strzeń w sposób umożliwiający jej gospodarcze
podobnie rozwijają się na różnych kontynentach w wykorzystanie celem zaspokojenia potrzeb rozwo-
podobnym klimacie. Pojęcie biomu różni się jednak jowych społeczeństwa, a także uzyskania odpo-
od pojęcia krainy biogeograficznej, która dotyczy wiedniej pojemności środowiskowej, której zacho-
obszaru zasiedlonego przez rośliny i zwierzęta o wanie jest jedną z podstaw ekonomii zrównoważo-
wspólnej historii. W literaturze przedmiotu wyróż- nego rozwoju. Obszar przestrzennych usług środo-
nia się różnorodną ilość biomów, a Atlasy Ziemi wiska bywa bardzo zróżnicowany, od wielkości
zazwyczaj zawierają kilka map biomów. Każdy kilku metrów kwadratowych do kilkudziesięciu
biom jest wewnętrznie zróżnicowany, ponieważ hektarów, a nawet terenów całych wysp lub regio-
składa się na niego mozaika terenów o różnorod- nów geograficznych. Procesy usług przestrzennych
nym ukształtowaniu i drodze rozwoju (Weiner, w sukcesji pierwotnej odznaczają się powolnością
2005). powstawania gleby i następstwa gatunków i zbio-
W poszczególnych biomach można wyróżnić pod- rowisk roślinnych na danym obszarze. Prowadzą
stawowe jednostki ekologiczne  ekosystemy. Po- one do utworzenia się zbiorowisk, które w określo-
jęcie  ekosystemu umożliwia przedstawienie pro- nych warunkach ekologicznych mogą utrzymywać
cesów przestrzennych usług środowiska w mniej- się przez długi czas, tworząc stabilne warunki do
szej ekologicznie skali lokalnej, która jest bardziej prowadzenia zaplanowanej i zrównoważonej go-
uniwersalną perspektywą z punktu widzenia gospo- spodarki, np. opartej na turystyce.
darowania przestrzenią na poziomie krajowym, Procesy usług środowiska w sukcesji wtórnej nie
regionalnym i lokalnym. W literaturze występują zawsze prowadzą do odtworzenia przestrzeni z
różnorodne definicje ekosystemu (Odum, 1977; warunkami i roślinnością tego samego typu, wcze-
Krebs, 1996; Begon, Harper, 1996). Na potrzeby śniej istniejącego w danym miejscu. Wynika to z
niniejszej pracy autor przyjął jego następującą defi- tego, że zniszczenie roślinności powoduje znaczące
nicję: jest to częściowo zamknięty fragment biosfe- zmiany abiotycznych elementów środowiska przy-
ry, w którym organizmy przeprowadzają procesy rodniczego. Przestrzenne usługi środowiska można
produkcji i rozkładu materii organicznej z wyko- omówić na przykładzie nieużytków porolnych,
rzystaniem przepływającej przez system ekologicz- których powstawanie jest zjawiskiem powszech-
ny energii. Ekosystemy są najbardziej złożonymi nym, przyczyniającym się do wzrostu entropii w
systemami występującymi w otaczającej nas rze- przestrzeni. Związane jest ono ze zmianą gospodar-
czywistości. Występuje w nich wiele procesów ki rolnej, która w Europie przyczyniła się do nad-
ekologicznych, z których część odpowiada za pro- produkcji żywności. Przebieg procesów sukcesyj-
dukcję usług środowiska, w tym usług przestrzen- nych na ugorach charakteryzuje się wzrostem bo-
124 Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126
gactwa gatunkowego do połowy stadium terminal- czenia terenu przez procesy jego zagospodarowy-
nego rozwoju ekosystemu. Porzucone pola, z od- wania (Richling, Solon, 2002; Begon et al., 1996).
słoniętą glebą, są terenem łatwo dostępnym dla W przypadku krótkotrwałych odkształceń w struk-
pionierskich nasion gatunków drzewiastych, jed- turze i zaburzeń w funkcjonowaniu ekosystemów
nakże powstająca darń mszysta lub trawiasta jest występuje proces, który określa się w ekologii jako
czynnikiem ograniczającym kiełkowanie nasion i degenerację. Związane z nim są przeciwstawne
rozwój siewek drzew. Pierwsze pokolenie gatun- procesy regeneracyjne, które odpowiadają zakre-
ków drzew pochodzi z bliższego lub dalszego sowi zdefiniowanych usług środowiska. Regenera-
transportu. W sukcesji wyprzedzają je jednak ga- cję można przedstawić za pomocą systemów faz
tunki krzaczaste. Trwałe zadomowienie gatunków stosowanych w ekologii. Fazy regeneracji od I do
drzewiastych na nieużytkach porolnych występuje VI odnoszą się do stanu, w którym miejsce gatun-
w sytuacji, gdy jest już dostateczna produkcja na- ków obecnych w ekosystemie zdegenerowanym
sion i efektywność obsiewu umożliwia wytworze- zajmować będą gatunki pierwotne. Ponadto w ta-
nia drugiego pokolenia. Na gruntach porolnych, kim systemie zakłada się, że w czasie trwania pro-
które powstały wcześniej na miejscu borów sosno- cesu regeneracji odtworzona zostanie struktura
wych wraz z roślinami naczyniowymi uczestniczą pionowa i pozioma. System faz zaproponowany
w sukcesji gatunki mszaków i porostów. W miarę przez Olaczka stanowią następujące formy degene-
rozwoju roślinności i różnicowania się przestrzeni racji (Olaczek, 1974):
siedliska następuje stały wzrost różnorodności 1. Monotypizacja  ujednolicenie gatunkowe
gatunkowej. Największa występuje między 12 a 25 i wiekowe drzewostanu, uproszczenie
rokiem od zaprzestania upraw. W niektórych okre- struktury warstwowej i nieznaczne zubo-
sach naturalnych przekształceń przestrzeni udział żenie gatunkowe;
mszaków i porostów jest znaczący, nawet do 55% 2. Fruticetyzacja  silny rozwój warstwy po-
czy 90%. Jednakże akumulacja i następnie rozkład dszycia,
ściółki przyczyniają się do powstania próchnicy, co 3. Cespityzacja  silny rozwój runa trawia-
sprzyja pojawieniu się trwałych roślin zielnych oraz stego i jednoczesne ograniczeniem liczby
pojedynczych drzew osiki i sosny. Powstające zaś gatunków;
zarośla jałowca doprowadzają do różnicowania się 4. Juwenilizacja  utrzymywanie się zbioro-
struktury pionowej i poziomej, a także powstawania wiska roślinnego w młodym stadium;
zapustów jałowcowo-osikowych, czyli inicjalnej 5. Neofityzacja  wnikanie do ekosystemu
fazy lasu. Inny model sukcesji prezentuje powrót gatunków geograficznie obcych i neo-
lasu na żyzne i wilgotne łąki. W tej sytuacji prze- fitów;
strzennej przebieg pierwszych faz pozostaje pod 6. Pinetyzacja  wprowadzanie drzew igla-
wpływem bogactwa i różnorodności florystycznej stych lub eliminacja drzew liściastych.
zbiorowiska łąkowego Cirsietum rivularae. Procesy Od dawna próbowano, w szczególności w Europie,
na porzuconych łąkach charakteryzują się stopnio- wypracować rozwiązania teoretyczne i metodyczne,
wym wzrostem skomplikowania struktury roślinno- które mogłyby być wykorzystywane do poznawa-
ści, warstwowości i mozaikowości. Pomimo nia, opisywania i klasyfikowania zbiorowisk szaty
zmniejszenia się różnorodności gatunkowej w po- roślinnej przekształconych pod wpływem czynni-
czątkowych fazach sukcesji mechanizm wyróżnia ków naturalnych i antropogenicznych (Falińska,
znaczne zróżnicowanie poziomej i pionowej prze- 2004; Krzymowska-Kostrowicka, 1999; Richling,
strzeni zbiorowiska. Pojawienie się drzew jest za- Solon, 2002). Mogą one służyć również jako narzę-
początkowywane przez formowanie się zarośli dzia i instrumenty stosowane w przestrzenno-
wierzbowo-olszynowych  młodego lasu. Dalsze ekologicznej analizie stopnia skuteczności przebie-
różnicowanie się doprowadza do ukształtowania się gu i efektywności produkcji przestrzennych usług
struktury przestrzennej charakterystycznej dla zbio- środowiska w perspektywie ekonomii zrównowa-
rowiska leśnego, które jest zbudowane z warstwy żonego rozwoju.
drzewostanu, krzew i ziół. W pełni rozwinięta wie-
lowarstwowość kształtuje się wraz zakończeniem Zakończenie
sukcesji i powstaniem zbiorowiska leśnego łęgu
Circaeo-Alnetum. Można przyjąć, że wykształcenie Teoretyczne podstawy analizy usług środowiska
takiego zbiorowiska trwa około 250 lat. Powrót lasu wymagają interdyscyplinarnego i holistycznego
na łąki wilgotne i żyzne, które są usytuowane w podejścia, które uwzględnia osiągnięcia wielu dzie-
bliskim sąsiedztwie kompleksu leśnego, odznacza dzin, m.in. nauk ekonomicznych, nauk przyrodni-
się szybkim tempem przekształceń przestrzeni, a czych, nauk humanistycznych, nauk technicznych.
wczesna faz inicjalna lasu pojawia się po 15-20 Podejście takie proponuje ekonomia zrównoważo-
latach nieużytkowania. Należy podkreślić, że prze- nego rozwoju. W odniesieniu do przestrzennych
bieg sukcesji jest determinowany zarówno przez usług środowiska uwzględnia ona również dorobek
stan początkowy (gleba z roślinnością lub bez niej), teorii gospodarki przestrzennej. Jedynie bowiem
jak również przez stopień przekształcenia i znisz- poprzez integrację różnorodnych aspektów prze-
Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126 125
strzennych usług środowiska możliwa jest pogłę- ważonego rozwoju. Materiały do studiowania,
biona analiza procesów przyrodniczych, które w red. Poskrobko B., WSE, Białystok 2010, s.
sposób bezpośredni i bez udziału człowieka utrzy- 30-52.
mują w trwałości wiele procesów gospodarowania. 9. CZAJA S., Teoriopoznawcze i metodologiczne
Na aktualnym etapie rozwoju cywilizacji zdecydo- konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do
wana ich większość nie jest możliwa do zastąpienia teorii ekonomii, AE, Wrocław 1997.
przez technologię i techniki odtwarzania zdegrado- 10. DAILY G.C. (red.), Nature's Services. Societal
wanych lub całkowicie zniszczonych przestrzeni Dependence On Natural Ecosystems, Island
nieużytecznych. Ponadto wymagają one często Press, Washington D.C. 1997.
znacznych nakładów finansowych. 11. DOMAC
SKI R., Gospodarka przestrzenna.
Istotnym problemem jest wprowadzenie prze- Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2007.
strzennych usług środowiska do rachunku ekono- 12. DURBIN P.T., 2010, Humanitarian Motives
micznego w skali mikro- i makroekonomicznej. for Sustainable Development in a Global
Powinno być ono oparte na rzetelnych metodach i Economy: An Essay, w: Problemy Ekorozwo-
technikach oceny oraz wyceny i waloryzacji usług ju/Problems of Sustainable Development vol. 5
środowiska. Ocena skuteczności zachowania usług no 1, s. 9-13.
środowiska i efektywności ich procesów w znacz- 13. EC, The Economics of Ecosystems and
nym stopniu zmieni współczesne postrzeganie Biodiversity. An Interim Report, European
kategorii efektywności ekonomicznej. Niezbędnym Communities 2008.
jest jej uzupełnienie o zmienne związane z wystę- 14. Ekonomia i Środowisko, 2010, no 1(37).
powaniem usług środowiska w otaczającej nas 15. FALIC
SKA K., Ekologia roślin, PWN,
rzeczywistości. Warszawa 2004.
Makrosystem środowisko-gospodarka-społeczeń- 16. FIEDOR B. (red.), Podstawy ekonomii
stwo może zachować swoją trwałość jedynie po- środowiska i zasobów naturalnych, Wyd. C.H.
przez uwzględnienie w teorii ekonomii rzeczywi- Beck, Warszawa 2002.
stego zjawiska przyrodniczo-gospodarczego, jakim 17. KIEA
CZEWSKI D., Zrównoważony rozwój 
są również przestrzenne usługi środowiska. istota, interpretacje, związek ze społe-
czeństwem wiedzy, w: Ekonomia zrównoważo-
Literatura nego rozwoju. Materiały do studiowania, red.
Poskrobko B., WSE, Białystok 2010, s. 10-29.
1. BARBIER E.B., BURGESS J.C., FOLKE C., 18. KIEA
CZEWSKI D. (red.), Od koncepcji
Paradise Lost? The Ecological Economics of ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego
Biodiversity, Earthscan, Earthscan Publication rozwoju, D. Białystok 2009.
Ltd, London 1994. 19. KOŚMICKI E., Zrównoważony rozwój w
2. BEGON M., HARPER J.L., TOWNSEND warunkach globalnych zagrożeń i integracji
C.R., Ecology  Individuals Populations and europejskiej, w: Zrównoważony rozwój 
Communities. 3rd Edn., Blackwell Science, doświadczenia polskie i europejskie, red.
Oxford 1996. Czaja S., Wyd. I-BiS, Wrocław 2005, s. 227-
3. BORYS T, Koncepcja zrównoważonego 248.
rozwoju w naukach ekonomicznych, w: 20. KREBS Ch.J., Ekologia, PWN, Warszawa
Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys 1996.
problemów badawczych i dydaktycznych, red. 21. KRZYMOWSKA-KOSTROWICKA A., Geo-
Poskrobko B., WSE, Białystok 2010, s. 44-60. ekologia turystyki i wypoczynku, PWN,
4. BORYS T., Wskaz
niki zrównoważonego Warszawa 1999.
rozwoju, Ekonomia i Środowisko, Warszawa- 22. MICHAA
OWSKI A., 2010, Ocena działań na
Białystok 2005. rzecz zachowania świadczeń ekosystemów na
5. BRUNDTLAND Commission, Our Common etapie programowania rozwoju jednostek
Future, The Report of the World Commission organizacyjnych, w: Ekonomia i Środowisko,
on Environment and Development, Oxford no 1(37), s. 98-113.
University Press, Nowy Jork 1987. 23. MIZGAJSKI A., 2010, Świadczenia
6. CH
DZYC
SKI J., NOWAKOWSKA A., ekosystemów jako rozwijające się pole
PRZYGODZKI Z., Region i jego rozwój w badawcze i aplikacyjne, w: Ekonomia i
warunkach globalizacji, CeDeWu, Warszawa Środowisko, no 1(37), s. 10-19.
2007. 24. ODUM E.P., Podstawy ekologii, PWRiL,
7. COSTANZA R., et al., 1997, The value of the Warszawa 1977.
world's ecosystem services and natural capital, 25. ODUM H.T., BROWN M.T., ULGIATI S.,
w: Nature, no 387, s. 253-260. Ecosystems as energetic systems, w: Handbook
8. CZAJA S., FIEDOR B., Ekonomia środowiska of Ecosystem Theories and Management, red.
i ekologiczna jako filary ekonomii zrówno- Jorgensen S.E., Mueller F., Lewis Publishers,
ważonego rozwoju, w: Ekonomia zrówno- Boca Raton 2000, s. 282-301.
126 Michałowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2/2011, 117-126
26. ODUM H.T., Embodied Energy, Foreign jako kategoria ekonomii zrównoważonego
Trade, and Welfare of Nations, w: Integration rozwoju, w: Ekonomia i Środowisko, no 1(37),
of Economy and Ecology. An Outlook for the s. 20-30.
Eighties, Proceeding from the Wallenberg 36. REDCILFT M.R., 2009, Sustainable Develop-
Symposia, red. Jansson A.M., University of ment (1987-2005)  an Oxymoren Comes of
Stockholm, Stockholm 1984, s. 185-199. Age, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of
27. ODUM H.T., ODUM E.P., 2000, The energetic Sustainable Development vol. 4 no 1, s. 33-50.
basis for valuation of ecosystem services, w: 37. RICHLING A., SOLON J., Ekologia
Ecosystems no 3, s. 21-23. krajobrazu, PWN, Warszawa 2002.
28. OLACZEK R., 1974, Kierunki degeneracji 38. ROGALL H., Ekonomia zrównoważonego
fitocenoz leśnych i metody ich badania, w: rozwoju  potrzeba reformy tradycyjnej Eko-
Phytocoenosis, no 3/4, s. 179-190. nomii, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju.
29. PAGIOLA S., VON RITTER K., BISHOP J., Zarys problemów badawczych i dydaktycznych,
Assessing the Economic Value of Ecosystem red. Poskrobko B., WSE, Białystok 2010, s.
Conservation, The World Bank, Environment 11-43.
Department Paper 2004, no 101, s. 57. 39. SANCH
Z A., 2008, Perspectives and prob-
30. Policies for Sustainable Governance of Global lems in sustainable development, w: Problemy
Ecosystem Services, red. Ranganathan J., Ekorozwoju/Problems of Sustainable Devel-
Munasinghe M., Irwin F., Elgar E., Chelten- opment, vol. 3, no 2, s. 21-23.
ham 2007. 40. SKOWROC
SKI A., 2006, Zrównoważony
31. PIONTEK B., 2010, Współczesne uwarunko- rozwój perspektywą dalszego postępu cywili-
wania rozwoju społeczno-gospodarczego (uję- zacyjnego, w: Problemy Ekorozwoju/Problems
cie syntetyczne), w: Problemy Ekorozwo- of Sustainable Development vol. 1, no 2, s. 51.
ju/Problems of Sustainable Development vol. 5 41. STRZELECKI Z. (red.), Gospodarka
no 2, s. 117-124. regionalna i lokalna, PWN, Warszawa 2008.
32. PONIATOWICZ M., Zrównoważony rozwój 42. The Millenium Ecosystem Assessment.
w gospodarce przestrzennej Polski, w: Od Ecosystems and Human Well-being: Synthesis,
koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrówno- Island Press, Washington 2005.
ważonego rozwoju, red. Kiełczewski D., Bia- 43. TUZIAK A., 2010, Socio-Economic Aspects of
łystok 2009, s. 276-287. Sustainable Development on Global and Local
33. POSKROBKO B. (red.), Obszary badań nad Level, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of
trwałym i zrównoważonym rozwojem, WSE, Sustainable Development vol. 5 no 2, s. 39-49.
Białystok 2007. 44. VENKATESH G., 2010, Triple Bottom Line
34. POSKROBKO B., Filary ekonomii Approach to Individual and Global Sustainabil-
zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia ity, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sus-
zrównoważonego rozwoju. Materiały do stu- tainable Development vol. 5 no 2, s. 29-37.
diowania, WSE, Białystok 2010a. 45. WEINER J., Życie i ewolucja biosfery.
35. POSKROBKO B., 2010b, Usługi środowiska Podręcznik ekologii ogólnej, PWN, Warszawa
2005.