Organizacje pozarządowe jako podmiot polityki społecznej1
1. Pluralizm w polityce społecznej
Pluralizm w polityce społecznej oznacza połączenie działań podmiotów odpowiedzialnych za dobrobyt społeczny  instytucji
państwowych, rynkowych, organizacji dialogu społecznego, związków zawodowych, przedstawicieli pracodawców, organizacji
pozarządowych o rodowodzie świeckim i religijnym. Pluralizm zakłada, że wszystkie trzy sfery, czyli rynek, państwo i społeczeństwo
obywatelskie, powinny być aktywne w budowaniu odpowiednich instytucji, powinny też mieć własną rolę w zaspokajaniu ludzkich
potrzeb na różnych poziomach. W krajach europejskich widoczna jest pluralizacja podmiotów świadczących publiczne usługi społeczne.
Państwo nie posiada monopolu w zakresie planowania i realizacji tych usług, lecz zdaje się ewoluować w kierunku państwa
pomocniczego, respektującego zasadę subsydiarności, zgodnie z którą państwo pozostaje ostatecznym gwarantem bezpieczeństwa
socjalnego, lecz nie podmiotem działającym bezpośrednio.
2. Pojęcie i cechy organizacji non-profit
W literaturze istnieje mnogość terminów stosowanych do określenia sektora instytucji non-profit. Najczęściej spotykane
pojęcia to: organizacje obywatelskie, organizacje pozarządowe, organizacje nie zorientowane na zysk, sektor
ochotniczy, dobrowolny, niezależny, charytatywny, filantropijny, trzeci sektor czy sektor pozarządowy.
Cechami wyróżniającymi organizacje non-profit od innych podmiotów gospodarczych są:
1) działanie w sferze usług społecznych,
2) podstawowym celem jest zaspokojenie potrzeb społeczeństwa, a nie zysk,
3) z
ródłem ich finansowania są jednocześnie środki publiczne i prywatne,
4) nadwyżki finansowe z działalności statutowej i pozastatutowej przeznaczają na rozwój organizacji,
5) z ich usług korzysta całe społeczeństwo, rzadziej pojedynczy konsumenci,
6) rezultaty ich działań ujawniają się w długim okresie jako efekty zewnętrzne.
Za organizację nie zorientowaną na zysk należy uznać, każdą instytucję, która posiada poniższe cechy:
1) skupia swą uwagę na wartościach wyższego rzędu, jak np. dobro człowieka: zapewnienie pracy, ochrona zdrowia czy środowiska,
2) realizuje te zadania społeczne, które wynikają z polityki państwa i jego zadań, lub te, które mimo istniejącego zapotrzebowania nie
znalazły chętnych do ich spełnienia ani wśród organizacji publicznych, ani prywatnych, zorientowanych na zysk,
3) zysk uznaje tylko jako narzędzie realizowania swoich celów kierunkowych (misji),
4) reprezentuje orientację na zewnątrz, poza granice organizacji (kładzie nacisk na potrzeby klienta),
5) oczekuje raczej maksymalnego zwrotu z inwestycji niż minimalizacji kosztów,
6) perspektywa jej funkcjonowania obejmuje długi okres,
7) strategia jej działania koncentruje się na wykorzystaniu wszelkich dostępnych zasobów do realizacji celów kierunkowych,
8) trudne do zmierzenia efekty działania.
Organizacja non-profit to podmiot prowadzący działalność na rzecz osiągania celów społecznie użytecznych,
w którym ewentualnie wypracowany zysk jest przeznaczony wyłącznie na działalność statutową. Oznacza to, że
założyciele nie odprowadzają nadwyżki finansowej poza organizację. Za podstawę wyodrębnienia tego typu organizacji
przyjmuje się kryterium celu ich istnienia, a pomija się status prawny, z
ródła finansowania i sposoby zarządzania, traktując te
kwestie jako drugorzędne kryteria klasyfikacji. W swojej działalności organizacje typu non-profit kierują się zasadą najpełniejszego
służenia społeczeństwu w zaspokajaniu istotnych z ogólnospołecznego punktu widzenia potrzeb. Kształtując swoją ofertę podażową
posługują się kryterium potrzeb, akceptacji, zadowolenia i korzyści dla konsumentów.
Organizacje non-profit należy postrzegać jako nakierowany na osiągnięcie konkretnych celów, produktywny, socjalny, otwarty
i kompleksowy system, którego celem jest zaspokojenie potrzeb różnych grup interesów poprzez świadczenie usług, przy czym
osiągnięte podczas tej działalności zyski nie mogą być podzielone pomiędzy członków danej organizacji, lecz muszą służyć dobru
ogólnospołecznemu.
1
B. Iwankiewicz-Rak, Obszary decyzji marketingowych organizacji non-profit, [w:] Marketing. Przełom wieków, K. Mazurek-A
opacińska, A. Styś (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000.
B.Iwankiewicz-Rak, Organizacje non-profit  szansa dla usług społecznych,  Praca i Zabezpieczania Społeczne nr 12.
M. Krzyzanowska, Marketing usług organizacji niekomercyjnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania i. Leona Koz
mińskiego, Warszawa 2000.
Ustawy: prawo o stowarzyszeniach i o fundacjach.
Polityka społeczna  materiały do ćwiczeń Strona 1
Działalność organizacji non-profit skierowana jest do dwóch grup podmiotów. Są nimi sponsorzy tzw.
donatorzy oraz beneficjenci, czyli odbiorcy usług. Specyficzne formy produktu (usługi) i funkcjonowanie organizacji non-profit
wyznaczają konsumenci, którzy generalnie różnią się między sobą pod względem zainteresowania produktem i udziałem
w sukcesie organizacji. Kryterium to pozwala wydzielić cztery podstawowe grupy takich konsumentów, a mianowicie:
1) klientów, tzn. tych konsumentów, którzy przyjmują i korzystają ze świadczeń (produktu) organizacji non-profit, zaspokajając
swoje potrzeby indywidualne, uświadomione (oświata, lecznictwo) lub nie uświadomione (o charakterze ogólnospołecznym);
w pierwszym przypadku widać analogię do klientów biznesu (kupujących i potencjalnych nabywców), w drugim ujawnia się
specyfika omawianych organizacji, których produktem jest osoba, organizacja lub idea,
2) kuratorów, kierujących pośrednio organizacjami non-profit (poprzez udział w radach nadzorczych), którzy swoim autorytetem
i odpowiedzialnością nadzorują formalny zarząd i zadowalają się sukcesem instytucji na równi jak swoim osobistym,
3) publiczność  w rozumieniu aktywnej części społeczeństwa, która swoim działaniem przyczynia się do rozwoju instytucji non-
profit; są to więc np. fundatorzy, sympatycy i przyjaciele organizacji,
4) społeczeństwo  przez fakt przyjmowania efektów zewnętrznych działań organizacji non-profit.
Organizacje pozarządowe należą do grupy organizacji definiowanych jako niekomercyjne. Tworzą trzeci sektor,
który  wraz z państwem i sferą biznesu  stanowi o aktywności obywatelskiej w demokratycznym państwie.
Mianem organizacji niekomercyjnej określa się podmiot, który prowadzi niezarobkową działalność służącą
urzeczywistnianiu celów społecznie użytecznych, obejmującą zarówno działania na korzyść pojedynczych osób czy
grup osób, jak i na rzecz całego społeczeństwa.
Realizacja celów odbywa się poprzez świadczenie usług społecznych, ukierunkowanych na tworzenie
warunków życia i rozwoju zgodnych z potrzebami i aspiracjami kulturowymi oraz cywilizacyjnymi obywateli.
Prowadzenie działalności o niezarobkowym charakterze oznacza, że rezygnuje się z motywacji ekonomicznej na rzecz humanitarnej.
Nie wyklucza to możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, jednak bardzo rzadko stanowi ona jedyne z
ródło finansowania
organizacji.
Do głównych cech organizacji niekomercyjnych zaliczono:
1) nadrzędny charakter zadań społecznych,
2) nieuzależnianie prowadzenia działalności od korzyści o charakterze ekonomicznym,
3) prowadzenie działalności głównie o charakterze usługowym,
4) wysoki stopień uzależnienia od finansowania zewnętrznego.
Kryteria organizacji niekomercyjnej spełniają dwa typy podmiotów. Są to instytucje publiczne  powoływane przez
państwo i organizacje pozarządowe  powstające z inicjatywy społecznej i tworzące tzw. trzeci sektor.
Organizacje pozarządowe charakteryzują się następującymi cechami:
1) powstają w określonych warunkach ustrojowych  demokracji i gospodarki rynkowej, to jest wtedy, gdy obywatele mogą
dobrowolnie się zrzeszać i gospodarować swoimi zasobami finansowymi i pracy,
2) tworzone są w wyniku inicjatywy społecznej,
3) realizują zadania oddelegowane przez państwo  ze względu na przyjęte zasady i możliwości realizowania zadań społecznych lub
zaspokajają popyt w zakresie usług społecznych, na który nie odpowiedziało ani państwo, ani rynek z powodu braku ekonomicznej
motywacji do podejmowania takich działań,
4) tworzą trzeci sektor obok publicznego i prywatnego,
5) są zależne od wsparcia sektora pierwszego (państwa) i drugiego (rynku), zarówno w zakresie finansowania jak i tworzenia
prawnych norm funkcjonowania.
3. Funkcje organizacji pozarządowych
Najistotniejsze funkcje organizacji pozarządowych:
Polityka społeczna  materiały do ćwiczeń Strona 2
1) organizacje umożliwiają artykułowanie potrzeb społecznych w pełnej ich różnorodności i złożoności, ze szczególną zdolnością
 wypełniania luk ;
2) dostarczając rządowi (administracji) wiedzy o faktycznych problemach społeczeństwa optymalizują podejmowane decyzje i
stymulują do poszukiwania możliwości zaspokojenia potrzeb;
3) umożliwiają społeczną kontrolę działań rządu;
4) wymuszają na rządzie zachowania zgodne ze społecznymi oczekiwaniami, obligują do faktycznej realizacji przyjętych programów;
5) z racji właściwego im pośredniczenia pomiędzy obywatelem a państwem, znakomicie mogą przenosić wzajemne rozumienie
potrzeb
i uwarunkowań stron;
6) posiadając wyższy niż administracja publiczna stopień niezależności od przepisów i finansów, są zdolne do szybszego reagowania
na zmiany i nowe problemy;
7) mają wyższą gotowość do podejmowania nowych inicjatyw i opracowywania nowych rozwiązań;
8) dając alternatywną ofertę dla człowieka potrzebującego pomocy przyczyniają się do rozwoju i różnorodności usług;
9) poprzez świadczenie swoich usług zmniejszają stopień niedoli i niezadowolenia społeczeństwa;
10) podejmując dobrowolne działania we wszystkich dziedzinach życia społecznego zachęcają obywateli do aktywnego uczestnictwa w
nim i uczą poczucia odpowiedzialności za swój los w miejsce biernego poddania się władzy państwa i postawy roszczeniowej;
11) uświadamiając złożoność i różnorodność życia społecznego uczą wrażliwości i tolerancji;
12) stymulują zarówno indywidualny rozwój obywateli, jak i poczucie wspólnoty, zmniejszając tym samym stopień alienacji członków
społeczeństwa;
13) nie czerpiąc zysków mogą mobilizować do pracy ochotniczej;
14) podejmując się zaspokajania potrzeb społecznych zmniejszają stopień obciążenia instytucji publicznych;
15) w polskich warunkach organizacje pozarządowe mogą swoje usługi finansować m.in. ze środków zachodnich, co oznacza
pośrednie wsparcie budżetów publicznych (państwowych i samorządowych);
16) rozwój usług świadczonych przez organizacje jest z
ródłem nowego rynku pracy, co nie jest bez znaczenia w okresie dotkliwego
bezrobocia;
17) organizacje pozarządowe stoją na straży podstawowych wartości społeczeństwa demokratycznego, chroniąc prawa jego obywateli
do wolności stowarzyszania się i wolności wypowiedzi, urzeczywistniając ideę państwa obywatelskiego.
4. Klasyfikacja organizacji non-profit
W literaturze przedmiotu znalez
ć można wiele sposobów klasyfikacji organizacji pozarządowych. Najczęściej stosuje się następujące
kryteria podziału:
1) ze względu na działalności organizacji (np. usługi oświatowe, usługi z zakresu kultury, działalność charytatywna, społeczna),
2) ze względu na cel organizacji (świadczenie usług, wzajemna pomoc, lobbing),
3) ze względu na główne z
ródło funduszy (sprzedaż towarów i usług, dotacje, darowizny i zbiórki pieniędzy, składki członkowskie),
4) ze względu na profil działalności (np. organizacje samopomocowe, opiekuńcze, przedstawicielskie, mniejszości, hobbystyczno-
rekreacyjne),
5) ze względu na specyfikę form organizacyjnych (np. grupy nieformalne i samopomocy, stowarzyszenia, itp.),
6) ze względu na rodzaj dostarczanych produktów (usługa, idea, organizacja, osoba),
5. y
ródła finansowania organizacji non-profit
Instytucje sektora non-profit charakteryzuje umiejętność pozyskiwania środków z różnych z
ródeł, ułatwiająca im elastyczne
dostosowywanie się do aktualnej sytuacji finansowej otoczenia. y
ródłami utrzymania organizacji pozarządowych mogą być subsydia
państwowe lub lokalne, prywatny kapitał, darowizny od mecenasa publicznego i prywatnego, opłaty za korzystanie z usług, przywileje
finansowe (ulgi, zwolnienia z opłat), praca społeczna, dochody z prowadzenia własnej działalności gospodarczej (pozastatutowej) oraz
dobrowolne wpłaty członków instytucji non-profit.
Do z
ródeł finansowania działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe zalicza się:
1) subsydia państwowe,
Polityka społeczna  materiały do ćwiczeń Strona 3
2) subsydia lokalne ,
3) składki członkowskie,
4) opłaty za świadczone usługi,
5) działalność gospodarcza,
6) prywatny kapitał,
7) darowizny,
8) fundusze zagraniczne,
9) przywileje finansowe (np. ulgi i zwolnienia z opłat),
10) praca społeczna,
11) zbiórki społeczne,
12) loterie i aukcje.
6. Fundacje i stowarzyszenia jako formy organizacji pozarządowych
Polskie prawo przewiduje dwie podstawowe formy organizacji pozarządowych: fundację i stowarzyszenie. Funkcjonowanie
zasadniczych form organizacyjno-prawnych instytucji sektora pozarządowego  fundacji i stowarzyszeń  regulują:
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku  Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 2001 nr 79 poz. 855 z póz
niejszymi zmianami).
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (Dz.U. 1991 nr 46 poz. 203 z póz
niejszymi zmianami).
Najbardziej klasycznym typem organizacji, której forma najbliższa jest standardom międzynarodowym (powołując się na
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Powszechną Deklarację Praw Człowieka) jest stowarzyszenie. W myśl
jednej z definicji, stowarzyszenie jest dobrowolnym i trwałym zrzeszeniem obywateli łączących się w celu
niezarobkowego prowadzenia działalności społecznej lub kulturalnej. Zapisy Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku  Prawo
o stowarzyszeniach określają stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie co najmniej piętnastu
członków, o celach niezarobkowych (socjologowie skłonni są traktować na równi z nim partie polityczne, związki wyznaniowe,
niektóre rodzaje jednostek gospodarczych, publiczne i zakonspirowane organizacje nieformalne). Członkowie stowarzyszenia
samodzielnie ustalają swoje cele, programy działania, struktury organizacyjne i akty wewnętrzne. Stowarzyszenie opiera swoją
działalność na pracy społecznej członków, ale może też zatrudniać pracowników (art. 2).
Natomiast Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach nie precyzuje dokładnie pojęcia fundacji. Ustawodawca
pozostawił szeroką możliwość interpretacji  istotne jest tylko to, że fundację powinien cechować majątek wniesiony przez
fundatora (lub fundatorów) oraz cel społeczno-gospodarczy, jakiemu ma służyć. Obowiązujące przepisy prawa pozwalają na
sformułowanie następującego określenia fundacji  jest osobą prawną, powołaną do prowadzenia działalności związanej
z użytecznością społeczną lub gospodarczą, w szczególności: ochroną zdrowia, rozwojem gospodarki i nauki, oświatą
i wychowaniem, kulturą i sztuką, opieką i pomocą społeczną, ochroną środowiska i zabytków, na zasadzie
niedochodowej, czerpiącej środki finansowe na swą działalność z majątku własnego, ofiarności publicznej lub
działalności gospodarczej.
Przepisy regulujące działalność stowarzyszeń i fundacji są odmienne. Jednak stowarzyszenia mają wiele cech wspólnych
z fundacjami. Podobieństwa te wynikają przede wszystkim z faktu posiadania osobowości prawnej przez obydwa
rodzaje podmiotów.
Zarówno stowarzyszenia jak i fundacje powstają w momencie wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.
Od 1 stycznia 2001 roku sądem właściwym dla rejestracji stowarzyszeń oraz fundacji jest sąd rejonowy mający siedzibę w mieście
wojewódzkim.
Procedura tworzenia stowarzyszeń w Polsce sprowadza się do złożenia w sądzie rejestrowym następujących poprawnie
sformułowanych dokumentów:
1) wniosku o zarejestrowanie stowarzyszenia, podpisanego przez co najmniej trzyosobowy komitet założycielski (wniosek
powinien zawierać informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia);
2) protokołu zebrania założycielskiego, w trakcie którego został powołany komitet założycielski i uchwalony statut;
Polityka społeczna  materiały do ćwiczeń Strona 4
3) listy co najmniej 15 członków założycieli stowarzyszenia wraz z podaniem ich imion, nazwisk, adresów oraz dat i miejsc
urodzenia (lista powinna być opatrzona ich własnoręcznymi podpisami);
4) statutu przyszłego stowarzyszenia, który koniecznie musi zawierać określenie: nazwy stowarzyszenia, terenu działania,
siedziby, celu i sposobu jego realizacji, sposobu nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa, praw
i obowiązków członków, władz stowarzyszenia, trybu dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencji, sposobu
reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunków ważności uchwał, sposobu
uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich, zasad dokonywania zmian statutu, sposobu
rozwiązania się stowarzyszenia.
Założycielami i członkami zwykłymi stowarzyszenia mogą być osoby fizyczne. Osoby prawne, w myśl art. 10 ust.
3 ustawy, mogą być jedynie tzw. członkami wspierającymi stowarzyszenie. Niektóre stowarzyszenia działające na podstawie
przepisów szczególnych mogą jednak zrzeszać jednocześnie osoby fizyczne i osoby prawne. Stowarzyszenia gmin stanowią odstępstwo
od zasady, że stowarzyszenia mogą być powoływane przez osoby fizyczne. Wyjątek ten wprowadza art. 84 Ustawy z dnia 8 marca
1990 roku o samorządzie gminnym, stanowiący w ust. 1, że  w celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspólnych
interesów, gminy mogą tworzyć stowarzyszenia . Oznacza to dopuszczenie, w przypadku stowarzyszeń gmin, tworzenia stowarzyszeń
wyłącznie przez osoby prawne. Dotyczy to również stowarzyszeń tworzonych przez powiaty, także z gminami (art. 75 Ustawy z dnia 5
czerwca 1998 roku o samorządzie powiatu).
Prawo o stowarzyszeniach w rozdziale 6 (art. 40-43) dopuszcza także formę bez osobowości prawnej 
stowarzyszenie zwykłe. Do jego założenia potrzebne są co najmniej trzy osoby, które po uchwaleniu regulaminu określają
jego nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz reprezentanta. Stowarzyszenie zwykłe określane jest jako uproszczona
forma stowarzyszenia i nie podlega rejestracji, lecz tylko zgłoszeniu właściwemu organowi administracji publicznej
(zwykle jest to wydział spraw obywatelskich w starostwie powiatowym, właściwym ze względu na przyszłą siedzibę). Stowarzyszenie
zwykłe różni się od stowarzyszenia zarejestrowanego tym, że nie może: powoływać terenowych jednostek organizacyjnych, łączyć się
w związki stowarzyszeń, zrzeszać osób prawnych (jako członków wspierających), prowadzić działalności gospodarczej ani przyjmować
darowizn, spadków, zapisów, czy też otrzymywać dotacji i korzystać z ofiarności publicznej.
Z kolei fundację może ustanowić osoba fizyczna lub osoba prawna, która jako fundator przekazuje określony
majątek na realizację wybranego przez siebie celu społecznie lub gospodarczo użytecznego i niedochodowego.
Fundator sam ustanawia statut fundacji, powołuje jej zarząd oraz rejestruje ją w sądzie. Przekazanym majątkiem dysponuje dalej
zarząd, zgodnie z określoną w statucie wolą fundatora.
W odróżnieniu od stowarzyszenia, fundacja zatem nie ma członków ani nie świadczy usług. Jej zadaniem jest
gromadzenie i przekazywanie funduszy. Fundacja poszerza zakres pojęcia organizacja pozarządowa, obejmujący dobrowolne
zrzeszenia osób, ponieważ prawo zezwala na utworzenie fundacji i jej działanie z woli jednego człowieka.
Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego, fundacje oraz stowarzyszenia uzyskują osobowość
prawną. Oznacza to, że stają się samodzielnym podmiotem prawnym (podmiotowość na gruncie prawa cywilnego).
Nadzór nad działalnością stowarzyszeń (art. 8 ust. 5) należy do starosty właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia,
z wyjątkiem stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego, dla których organem nadzorującym jest wojewoda. Nadzór może się
sprowadzać wyłącznie do kontrolowania zgodności działań stowarzyszenia z przepisami prawa oraz postanowieniami statutu.
Nadzór administracyjny nad fundacjami (art. 12 ust. 1) pełnią ministrowie właściwi ze względu na prowadzoną przez
organizację działalność (np. fundacja zajmująca się ochroną zdrowia podlega kontroli Ministra Zdrowia, fundacja zajmująca się ekologią
 Ministra Środowiska) oraz starostowie właściwi ze względu na siedzibę fundacji. Przysługuje im prawo wystąpienia do sądu
o uchylenie uchwały zarządu z powodu jej niezgodności z prawem lub statutem oraz celem działania fundacji, o zmianę zarządu
fundacji (art. 14 ust. 1), a także o likwidację fundacji (art. 15 ust. 2), ale tylko w dwóch przypadkach: zrealizowania celów, dla których
fundacja została powołana oraz wyczerpania majątku fundacji.
Polityka społeczna  materiały do ćwiczeń Strona 5