PRODUKCJA JAJ
METODAMI EKOLOGICZNYMI
materiały dla rolników
Radom 2004
Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW
zgodnie z decyzjÄ… HORre-401-182/04
z dnia 25.06.2004 r.
1
Autorzy:
1. prof. dr hab. Jerzy Koreleski
2. prof. dr hab. E geni sz Herb t
Instytut Zootechniki w Krakowie
Projekt okładki: Marek Rząsa, RCDRRiOW w Przysiek
© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi
Wydawca:
Krajowe Centrum RoInictwa EkoIogicznego
- RegionaIne Centrum Doradztwa Rozwoju RoInictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
l. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomi
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
ISBN 83-89060-44-2
Nakład: 1000 egz.
2
Spis treści
Wstęp .....................................................................................................................4
1. Materiał zwierzęcy ............................................................................................5
2. Wymagania środowiskowe ................................................................................7
3. Budynki i wybiegi ...........................................................................................12
4. Zasady ekologicznego żywienia ......................................................................14
5. Higiena i profilaktyka ......................................................................................24
6. Efektywność nieśności ....................................................................................25
7. Załącznik Nr 1 - Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo
ekologiczne w roku 2003 ............................................................................... 28
3
Wstęp
Nadmiar produktów drobiarskich na rynkach światowych oraz wzrost wyma-
gań konsumentów stwarzają konieczność poszukiwania nowych kierunków pro-
dukcji. Podobnie ruchy ekologiczne i działania grup konsumenckich stawiają okre-
ślone zadania przed producentami jaj. Powstają także warunki wymuszające po-
wrót do starych metod utrzymania i żywienia drobiu - w harmonii z otoczeniem.
Wybredny konsument, majÄ…c nadmiar jaj produkowanych w warunkach intensyw-
nej produkcji fermowej, pragnie jaj od  zadowolonych kur - żywionych paszami
mało przetworzonymi, korzystających z zielonych wybiegów, świeżego powietrza
i słońca. Tę lukę może wypełnić produkcja prowadzona w warunkach ekologicz-
nych. Ocenia się, że w bogatych krajach Zachodniej Europy ten rodzaj produkcji
stanowi obecnie 8-20% ogółu produkcji drobiarskiej.
4
1. Materiał zwierzęcy
1.1. Dobór ras i mieszańców
1.1.1. Uwarunkowania prawne
Zgodnie z RozporzÄ…dzeniem Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r.
kury utrzymywane w ekologicznym gospodarstwie rolnym mogą pochodzić tylko
z ekologicznych gospodarstw rolnych. W praktyce oznacza to wylęganie kurcząt do
chowu na nioski z jaj wylęgowych pochodzących po kurach o udokumentowanym
ekologicznym sposobie wychowu i żywienia. Warunkiem zakupu jaj będzie certyfi-
kacja wydana przez jednostkę prowadzącą certyfikację zgodności w rolnictwie eko-
logicznym. W świetle Rozporządzenia możliwe jest również zakupienie odchowa-
nych kurczÄ…t o udokumentowanym pochodzeniu z gospodarstwa ekologicznego.
Dopuszcza się także zakupienie kurcząt w wieku do 16 tygodni życia z chowu
konwencjonalnego i umieszczenie ich w warunkach ekologicznego utrzymania i ży-
wienia przez minimum 6 tygodni. Okres przestawiania chowu zwierzÄ…t na produkcjÄ™
metodami ekologicznymi wynosi w przypadku kur niosek, co najmniej 6 tygodni.
Po tym okresie można się ubiegać, aby jaja uzyskały status produktu ekologicznego.
Warto zaznaczyć, że w Europie istnieje obecnie kilka organizacji certyfikują-
cych ekologiczną produkcję rolną i zwierzęcą. W przypadku ekologicznego, orga-
nicznego odchowu kur i produkcji nieśnej założenia nie są jednolite, począwszy
od systemów bardzo restrykcyjnych do sposobów o złagodzonym reżymie ekolo-
gicznym. Dla ułatwienia wyboru produktu organicznego, dla konsumenta istotne
jest właściwe opisanie jaj kurzych spożywczych lub wylęgowych i przedstawienie
na opakowaniu udokumentowanych zalet.
1.1.2 Rodzime rasy i rody
Do ekologicznej produkcji jaj wylęgowych i spożywczych nadają się najlepiej
rodzime rasy kur, tj. zielononóżka kuropatwiana i rasy pochodne, tj. żółtonóżka
kuropatwiana i Polbar. Rasy te są szczególnie dobrze przystosowane do żerowania
na wolnym wybiegu, mają atrakcyjne ubarwienie piór, charakteryzują się dobrą
zdrowotnością, smacznymi jajami i mięsem.
Współczesna Zielononóżka kuropatwiana ma w 20 tygodniu masę ciała wyno-
szÄ…cÄ…: kogut 1,7-2,2 kg, kura 1,5-1,8 kg oraz daje rocznie 180-190 jaj w kremowej
skorupie o masie 55-58 g. Upierzenie koguta jest błyszczące, metaliczno-zielone a ku-
ry koloru kuropatwianego z grzbietem koloru beżowo-brązowego. Skóra ptaków jest
ciemno zabarwiona, a cechą charakterystyczną jest jasno-zielone ubarwienie skoków.
5
W wyniku krzyżowania kur z kogutami rasy New Hempshire uzyskano Żółto-
nóżkę kuropatwianą  kurą nadającą się lepiej do chowu w stadzie. Kogut o pió-
rach barwy ciemnobrązowej, czarno-zielonej i rudo pomarańczowej ma przecięt-
ną masę 2600 g. Kura o grzbiecie barwy dropiatej, skrzydła barwy ciemno-brązo-
wej a skoki i skóra żółte. Masa w 20 tygodniu wynosi przeciętnie u kogutów 1,8 kg
a u kur 1,6 kg przy nieśności 184 jaj o skorupie kremowej i masie 56-60 g.
Kierując się potrzebą uzyskania piskląt o ubarwieniu puchu zależnym od płci
w wyniku krzyżowania kury Zielononóżka kuropatwiana z jastrzębiatym kogutem
Plymouth Rock uzyskano rasę Polbar. Dorosłe koguty i kury mają upierzenie ja-
strzębiate, masa kur wynosi 1600-1700 g, jaja barwy kremowej znoszone w ilości
190-210 szt. o masie 56 g.
Do chowu w warunkach ekologicznych nadajÄ… siÄ™ bardzo dobrze krajowe krzy-
żówki kur ogólno użytkowych (tzw. podwórkowych) typu Astra. Masa Astra W,
kogutów i kur w 20 tygodniu życia wynosi odpowiednio 2,0-2,10 kg oraz 1,9 do
2,05 kg umożliwiając pozyskanie 250 jaj spożywczych.
1.1.3. Inne rasy i rody
Do grupy kur przydatnych w produkcji ekologicznej jaj wylęgowych i spożyw-
czych zalicza się także rasy będące wprawdzie obcego pochodzenia, ale tradycyj-
nie chowane w gospodarstwach, takie jak karmazyn (Rhode Island Red), Sussex i Le-
ghorn. Kury tych ras znoszÄ… rocznie, odpowiednio 170 do 190 jaj o masie 53-62g.
W produkcji ekologicznych jaj spożywczych możliwe jest również wykorzysta-
nie kur z towarowych krzyżówek przeznaczonych do intensywnej produkcji nieśnej.
1.2. Jaja wylęgowe i pisklęta
W restrykcyjnym chowie ekologicznym jaja powinny pochodzić z ekologicz-
nej produkcji kur nieśnych. Warunek taki jest łatwiejszy do spełnienia w warun-
kach krajowych w przypadku, gdy dysponujemy rodzimymi rasami kur nieśnych.
Dopuszcza się również, po uzgodnieniu z jednostką certyfikującą wzięcie do wy-
lęgu jaj pozyskanych z produkcji niemającej stosownej certyfikacji i poddanie ich
procesowi przestawiania na produkcjÄ™ metodami ekologicznymi.
Masa jaj wylęgowych będzie zależna od naturalnych właściwości rasy ma-
tecznej.
Wylęgłe pisklęta zostają poddane starannej selekcji z uwzględnieniem wykształ-
cenia ciała, wciągnięcia woreczka żółtkowego i stanu ogólnego. Dobry stan zdro-
wotny piskląt ułatwi ich chów w warunkach eliminacji profilaktycznych dodat-
ków paszowych.
6
1.2.1. Wylęg
Przed nałożeniem jaja powinny być poddane dezynfekcji parami formaldechy-
du. Jest to zgodne zarówno z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia
19 lipca 1999 r. Dobre wyniki lęgu zależą od temperatury, wilgotności, wymiany
powietrza i zmian kąta nachylenia tac lęgowych. Szczegółowe parametry określo-
ne są w instrukcji dla każdego aparatu wylęgowego.
Z klujnika pisklęta wyjmuje się przeważnie po 24 godz. od początku klucia. Do
chowu pozostawia się wyłącznie normalnie rozwinięte ptaki bez deformacji i ob-
jawów chorobowych. Stąd powinny się charakteryzować suchym, błyszczącym
i gęstym puchem, błyszczącymi oczami i zagojoną pępowiną. Brzuch miękki ale
nie obwisły, kloaka nie zalepiona kałem, skrzydełka przylegające do ciała, dziób,
palce i nogi proste. Masa piskląt powinna wynosić co najmniej 60% masy jaja.
1.2.2. Odchów i nieśność
Szczególną uwagę należy zwrócić na profilaktyczne szczepienie ptaków, po-
cząwszy od wylęgu piskląt. Przy eliminacji z paszy profilaktycznych środków za-
bezpieczajÄ…cych przed kokcydiozÄ… i rozwojem patogennej mikroflory przewodu
pokarmowego uzyskanie przez ptaki odporności na schorzenia jest bardzo waż-
nym warunkiem normalnego przebiegu chowu ekologicznego kur.
W restrykcyjnym odchowie ekologicznym jednodniowe pisklęta są żywione
stosowną ekologiczną mieszanką paszową do osiągnięcia 8-10 tygodnia życia. Mie-
szanka nie zawiera kokcydiostatyków paszowych i tutaj zakłada się zwiększoną
odporność ras rodzimych na choroby. Istotnym elementem jest utrzymanie czysto-
ści budynku i wybiegu. Celowe jest również stosowanie naturalnych preparatów
roślinnych zwiększających odporność ścianek jelita na wszczepienie się oocyst
pierwotniaka Eimeria sp.
W systemach o złagodzonych restrykcjach ekologicznych w Europie prakty-
kuje siÄ™ prowadzenie odchowu zakupionych na rynku pisklÄ…t na standardowych
mieszankach paszowych do osiągnięcia 8 tygodnia życia. W tym okresie żywienia
stosowane są w mieszance kokcydiostatyki paszowe, lub kurczęta są szczepione
przeciwko kokcydiozie. Właściwe żywienie ekologiczne rozpoczyna się dopiero
w wieku od 8 tygodnia życia.
W uproszczonych przypadkach żywienie ekologiczne kurek rozpoczyna się do-
piero od 16 tygodnia życia, a kurki w tym wieku pozyskuje się ze standardowej
hodowli towarowej i standardowego żywienia i do 18 tygodnia żywi mieszanką
ekologiczną przeznaczoną na drugi okres odchowu kurcząt. Usunięcie kokcydio-
statyku umożliwia im uzyskanie naturalnej odporności na kokcydiozę i zapewnia
7
brak zachorowań w okresie nieśności. Od 18 tygodnia rozpoczyna się stosowanie
ekologicznej mieszanki dla niosek.
Wybór metody ekologicznego żywienia winien być dostosowany do lokalnych
możliwości i uzgodniony z instytucją certyfikującą.
Przy utrzymaniu kur przez okres więcej niż jednego roku występuje naturalny
proces przepierzania się ptaków. Według obowiązujących w Europie zasad wymu-
szone przepierzanie kur jest zabronione. Proces przepierzania winien więc mieć
przebieg naturalny.
2. Wymagania środowiskowe
2.1. Warunki termiczno-wilgotnościowe
Ptaki są zwierzętami stałocieplnymi, jednakże temperatura otoczenia odgrywa
ogromnÄ… rolÄ™ w procesie przemiany materii. Im mniej energii zawartej w paszy
zamieni się na ciepło, tym więcej pozostanie jej na wytworzenie przez organizm
pożądanych produktów (mięsa i jaj).
Początkowa temperatura odchowu piskląt powinna wynosić 32-29oC i obniżać
się do około 21oC przez następne 2-3 tygodnie.
Z temperaturą pomieszczenia ściśle powiązana jest względna wilgotność po-
wietrza, a nawet stężenie szkodliwych domieszek gazowych powietrza, a przede
wszystkim amoniaku.
Głównym z
ródłem pary wodnej w pomieszczeniach dla drobiu oprócz powietrza
wewnętrznego są: odchody ptaków, oddychanie i nieumiejętna gospodarka wodna.
Można stwierdzić, że zarówno wysoka wilgotność w kurnikach przegrzanych lub
wychłodzonych obniża odporność ptaków, które łatwo zapadają na wszelkie choroby.
Wiąże się to z tym, ze drobnoustroje chorobotwórcze dla swego rozwoju wymagają
bardziej wilgotnego środowiska, które może wpływać na łatwość przenoszenia się na
drodze aerogennej niektórych form drobnoustrojów i powodowanie w ten sposób roz-
przestrzeniania się schorzeń. Stąd też dla kur nieśnych zaleca się utrzymanie wilgotno-
Å›ci wzglÄ™dnej 55-75% (normy niemieckie 60-80%) przy temperaturze 15-18°C.
Zbyt niska wilgotność powietrza przy podwyższonej temperaturze prowadzi z ko-
lei do częstych zapaleń płuc zwłaszcza w początkowym okresie odchowu. Gwałtow-
nie wysusza błony śluzowe górnych dróg oddechowych powodując wtórne zakażenie
drobnoustrojami chorobotwórczymi. Sprzyja ona również zwiększonej łamliwości piór.
Suche powietrze przyczynia się do powstawania dużej ilości pyłów działających draż-
niąco na górne drogi oddechowe. Niska wilgotność sprzyja też powstawaniu choroby,
jakÄ… jest mykoplazmoza, a ponadto powoduje nadmiernÄ… utratÄ™ wody z organizmu.
8
2.2. Powietrze, wentylacja i oświetlenie
Pomieszczenia dla drobiu często należą do najbardziej zapylonych z pośród
wszystkich pomieszczeń inwentarskich. y
ródłem zapylenia jest powietrze atmos-
feryczne, same ptaki, pasza, pomieszczenie i ściółka.
y
ródłem zapylenia powietrza są paleniska domowe, kotłownie, elektrociepłow-
nie, koksownie, zakłady chemiczne, cementownie i inne. Tereny przeznaczone do
ekologicznego chowu drobiu winny być wolne od zapylenia.
Prawidłowo pielęgnowana ściółka nie powinna mieć więcej niż 40% wilgotno-
ści, ale też nie mniej niż 10%. Obserwacje wskazują, że ściółka z ciętej słomy jest
dobrym materiałem ograniczającym powstawanie zapylenia. Natomiast dodatek tro-
cin, torfu, plew lub powtórne użycie ściółki będzie sprzyjać zapyleniu. Również
rodzaj paszy, jej forma (sypka, granulat), dodatki mineralne i sposób zadawania może
być z
ródłem zapylenia. Zwiększenie wilgotności w najprostszy sposób można uzy-
skać przez skrapianie wodą ścian i ściółki, ewentualnie polewanie korytarzy.
Wentylowanie pomieszczeń dla ptaków i zwierząt ma zasadnicze znaczenie zoo-
higieniczne. Celem jej jest usunięcie szkodliwych gazów, nadmiaru ciepła i pary
wodnej, ale także dużej ilości pyłu i kurzu oraz doprowadzenie świeżego powie-
trza. Dobrze działająca wentylacja to taka, która charakteryzuje się wydajnością
5m3/h/kg masy ciała w lecie i wywołująca ruch powietrza nieprzekraczający
0,5m/s. W chowie ekologicznym nie dopuszcza siÄ™ stosowania wentylacji mecha-
nicznej - lecz wentylacjÄ™ grawitacyjnÄ… oraz wietrzenie kurnika.
Prace pielęgnacyjne powinny być wykonywane przez osoby do tego odpowied-
nio przygotowane, a zatem charakteryzujące się fachowością, sumiennością, a także
łagodnością.
Codzienne czynności związane z chowem i pielęgnacją drobiu powinny być
przeprowadzane w czasie oświetlenia, względnie przy oświetleniu niebieskim jako
roboczym, które nie wywołuje niepokoju u ptaków.
2.3. Szkodliwe domieszki gazowe
Od wielu lat już wiadomo, że w pomieszczeniach dla drobiu, w których zalega po-
miot, stwierdzić można w powietrzu zwiększoną ilość szkodliwych domieszek gazo-
wych, do których należą przede wszystkim dwutlenek węgla, amoniak i siarkowodór.
Zawartość dwutlenku węgla CO2 w świeżym powietrzu wynosi 0,03% objęto-
ści powietrza atmosferycznego. Jego ilość w powietrzu wydychanym przez ptaka
jest przeszło sto razy większa. Kura wydycha w ciągu godziny ok. 720 cm3 CO2
w przeliczeniu na 1 kg masy ciała, podczas gdy człowiek o połowę mniej.
9
Dwutlenek węgla uważany jest za wskaz
nik działania urządzeń wentylacyj-
nych. Gaz ten wydychany przez ptaki w nadmiarze prowadzi do przyśpieszenia
oddychania i innych zmian natury fizjologicznej. Wyraz
ne patologiczne działanie
gaz ten wykazuje dopiero przy stężeniu kilku procent. Ponadto nadmierna koncen-
tracja CO2 w powietrzu wywołuje reakcje stresowe u drobiu z podrażnieniem skó-
ry i błon śluzowych oraz demineralizację kości.
Za ilość dwutlenku węgla dopuszczalną w powietrzu dla drobiu przyjmuje się
od 0,15% do 0,25%. Są to ilości ki1kakrotnie większe niż ilość dwutlenku węgla
w powietrzu zewnętrznym.
Amoniak powstaje przede wszystkim w wyniku fermentacji związków azoto-
wych zawartych w pomiocie (kwas moczowy, mocznik, białko, amidy). Większe
ilości amoniaku znajdują się przede wszystkim w pomieszczeniach ogrzanych i z
le
wentylowanych.
Szkodliwość amoniaku dla drobiu polega przede wszystkim na obniżaniu od-
porności błony śluzowej dróg oddechowych. Może powodować podrażnienie błon
śluzowych i działa szkodliwie na układ nerwowy oraz układ krążenia krwi. Amo-
niak znajdujący się w powietrzu kurnika już przy stężeniu 13 ppm wywołuje pod-
rażnienie spojówek oraz błon śluzowych nosa, a przy stężeniu 26 ppm stanów za-
palnych spojówek i błon śluzowych dróg oddechowych.
Siarkowodór jest gazem silnie toksycznym stanowiąc paraliżującą truciznę dla
ośrodkowego układu nerwowego. Przy oddychaniu, wchłaniany do krwi zmienia
się tam łatwo w dwusiarczek węgla. Ma też ogromne powinowactwo do barwnika
krwi, który pod jego wpływem łatwo przechodzi w trwały związek, jakim jest sul-
fathemoglobina nie biorąca już udziału w przenoszeniu tlenu i dwutlenku węgla.
Jest on aktywny w stosunku do żelaza, wchodzącego w skład enzymów oddecho-
wych. y
ródłem siarkowodoru jest gnilny rozpad białka kałomoczu, zawierającego
aminokwasy siarkowe. Dopuszczalna ilość siarkowodoru w pomieszczeniach dla
drobiu wynosi 0,01o/oo czyli 10 ppm.
2.4. Oświetlenie
W drobiarstwie dawkowanie światła wykorzystywane jest przede wszystkim
do opóz
niania dojrzewania lub okresowego zwiększania nieśności. Nieśność zwięk-
szą się pod wpływem przedłużenia czasu oświetlenia, ale tylko do 17-18 godzin na
dobę. Za najniższy czas światła dla wywołania nieśności uważa się 6 godzin, jed-
nak tak krótki czas oświetlenia wpływa na obniżenie spożycia paszy jak i na niską
nieśność. Stopniowe przedłużanie dnia świetlnego lub jego okresów, powoduje
rozpoczęcie nieśności i pobudza do produkcji jaj. Gwałtowne skrócenie dnia świetl-
10
nego może nawet wywołać zahamowanie produkcji i spowodować pierzenie kur.
Ta właściwość ptaków jest wykorzystywana dla doprowadzenia ich do nieśności,
niezależnie od pory roku, w wieku odpowiednim do zapewnienia stałej nieśności
i produkcji jaj o odpowiedniej masie.
Zwrócić jednak należy uwagę na osiągnięcie szczytu nieśności przez nioski, a na-
stępnie na przedłużanie dnia świetlnego, jednak nie więcej jak do 17 godzin na dobę.
Natężenie światła oddziaływuje przede wszystkim na system nerwowy pta-
ków. Światło zbyt jaskrawe zwiększa na ogół temperament ptaków. Wywołuje bar-
dzo Å‚atwo kanibalizm i pterofagiÄ™.
Istotny wpływ na jasność pomieszczenia ma ilość i wielkość okien - wyraża się
zwykłe jako wskaz
nik względny, przez porównanie powierzchni okien z powierzch-
nią podłogi. Przyjęte przez praktyków normy określają wielkość oświetlenia jako
1:10 do 1:20 w stosunku powierzchni okien do podłogi. W przyzagrodowym cho-
wie drobiu stosunek ten powinien być w granicach 1:12 do 1:15 (to znaczy, że na
12 lub 15m2 podłogi przypada 1 m2 powierzchni okiennej).
W technice oświetlenia w kurniku z oknami zaleca się by dzień świetlny przed-
łużać zawsze z rana oświetleniem sztucznym - jako uzupełnienie światła dzienne-
go, a wieczorem pozwolić na stopniowe zapadanie nocy.
Przykład programu świetlnego dla kur ogólnoużytkowych
w pomieszczeniu z oknami
Okres odchowu Okres nośności
MiesiÄ…c
wylęgu
Tygodnie
122 23 34 35
Kwiecień Bez sztucznego oświetlenia Wygaszanie Wygaszanie światła o godz.
Maj światła 2000 w każdym tygodniu
Czerwiec o godz. 2000 włączać o 15 minut wcześniej
Lipiec Włączenie oświetlenie aż do 52 tyg.
Sierpień o godz. 600 (max. 17 godz. światła)
Wrzesień
Paz
dziernik wyłączać wyłączać Do 15 lipca nie włączać oświetlenia,
o godz. 2000 o godz. 2000 potem wyłączać o 2000
Listopad włączyć wyłączanie
włączać o godz. 500 przesuwając o 15 minut
Grudzień o godz. 100 opóz
nić
tygodniowo czas wyłączania aż do uzyska-
Styczeń o 15 minut
nia maksimum 17 godzin dnia świetlnego
Luty tygodniowo
Marzec
11
3. Budynki i wybiegi
3.1. Lokalizacja
Budynki dla kur mają im zapewnić niezależność mikroklimatyczną od warun-
ków zewnętrznych szczególnie w okresie zimy i lata. Przy wyborze lokalizacji pre-
feruje się teren suchy na glebie lekkiej, przepuszczalnej, z poziomem wód grunto-
wych, co najmniej na głębokości 100 cm. Powinien się charakteryzować niewiel-
kimi opadami i równomiernym rozkładem średnich miesięcznych temperatur. Ob-
szar przeznaczony pod zabudowę winien być osłonięty od wschodnich i północ-
nych wiatrów, usytuowany na łagodnym stoku o skłonie południowym.
Najczęściej występująca szerokość kurnika to 12 m a długość 70 m. Teren pod
zabudowę powinien być na tyle duży, by oprócz kurnika i pomieszczeń pomocni-
czych można było urządzić wybiegi. Kury lubią piaszczyste i dobrze nasłonecz-
nione miejsce. A zatem tereny wilgotne z nieprzepuszczalnÄ… glebÄ… i niezdrenowa-
ne nie powinny być przeznaczone na wybiegi. Powinny one być użytkowane rota-
cyjnie, przewidujÄ…c 4 m2/1 kurÄ™.
3.2. Wyposażenie
Kurniki muszą spełniać następujące minimalne wymagania:
- przynajmniej 1/3 powierzchni musi być otwarta, to znaczy nie może mieć
konstrukcji listwowej, siatkowej ani kratowej i pokryta ściółką ze słomy, wiór
drzewnych, piasku lub torfu,
- kury muszą mieć wystarczająco dużą część powierzchni podłogi do oddawa-
nia odchodów,
- na 1m2 powierzchni podłogi może przypadać maksymalnie 6 kur niosek,
- muszą być wyposażone w grzędy o odpowiedniej ilości przewidując
18cm/kurÄ™,
- na 1 gniazdo przewiduje się maksymalnie 8 kur lub w przypadku wspólnego
gniazda 120cm2/nioskÄ™,
- powinno się zapewnić powierzchnię wybiegu zakładając maksymalnie
4 m2/1 kurę - z zastrzeżeniem nie przekroczenia 170kg N/ha/rok,
- muszą być otwory umożliwiające wchodzenie i wychodzenie o wielkości od-
powiedniej do stanu kur, łączna długość tych otworów powinna wynosić
4 m na 100m2 powierzchni budynku.
Kurnik powinien być wyposażony w odpowiednią ilość poideł i karmideł. Nie-
zależnie od zastosowanych rozwiązań mechanicznych powinniśmy zapewnić
12
2,5 3,0cm brzegu poidła i 9 11cm brzegu karmidła. Zasadą jest umożliwienie pta-
kom swobodnego dostępu do wody i paszy.
Kurnik powinien posiadać okna o wielkości powierzchni okien do podłogi
jak 1:15-20, które by zapewniły oświetlenie na poziomie 15 Lx. Światło natural-
ne można uzupełniać sztucznym do 16 godzin dziennie z przynajmniej 8-godzin-
nym, nieprzerwanym okresem wypoczynku nocnego bez sztucznego światła.
3.3. Obsada i dobór płci
Trzeba pamiętać, że w ekologicznej produkcji jaj w jednym kurniku nie można
utrzymywać więcej jak 3000 kur niosek. Jak wcześniej wspomniano wielkość ob-
sady jest określona przepisami ekologicznymi i wynosi 6 kur/1m2 powierzchni
netto podłogi.
Chcąc sobie zapewnić własny materiał do wylęgu oprócz kur powinniśmy utrzy-
mywać również koguty. Wyraża to tzw.  stosunek poligamiczny określający licz-
bę kur przypadających na 1 koguta. Powinien on wynosić jak 1: 10-15.
3.4. Woda
Zapotrzebowanie ptaków na wodę zależy od wielu czynników, z których naj-
ważniejsze to: warunki termiczne, system żywienia, technologia utrzymania i ge-
notyp. Kury rasy Leghorn i Rhode Island Red majÄ… dziedzicznie uwarunkowanÄ…
skłonność do nadmiernego spożywania wody, co prowadzi do zwiększonego spo-
życia paszy, przy analogicznej nieśności w porównaniu z innymi rasami lub linia-
mi. W czasie upałów zwiększa się pobieranie wody na skutek wzmożonego paro-
wania z płuc i wydalania przez nerki, gdyż w ten sposób organizm ptaka obniża
ciepłotę ciała. W miarę podwyższania temperatury otoczenia maleje żerność pta-
ków, co powoduje spadek nieśności i mniejszą masę jaj.
W temperaturze 4-15oC kura wypija około 200 ml wody na dobę, zaś w tempe-
raturze 37oC już 360 ml. Wypijanie nadmiernej ilości wody powoduje wypłukiwa-
nie składników odżywczych z przewodu pokarmowego, zakłóca przyswajanie
wapnia, zwiększa wilgotność pomiotu i w efekcie pogarsza jakość produkcji. Rów-
nież płeć wpływa na zużycie wody - przemiana wodna u samic jest prawie dwu-
krotnie intensywniejsza niż u samców. Kury preferują wodę chłodną o temperatu-
rze 10-12oC. Zbyt zimną i ogrzaną piją niechętnie. Zapotrzebowanie na wodę wzra-
sta z wiekiem ptaków, a u niosek zależy także od poziomu nieśności.
Producenci i hodowcy drobiu powinni wiedzieć, że podając ptakom wodę pod-
grzaną i utrzymując właściwą temperaturę otoczenia można zmniejszyć koszty ży-
wienia i produkcji.
13
4. Zasady ekologicznego żywienia
W restrykcyjnym odchowie ekologicznym jednodniowe pisklęta są żywione
stosowną ekologiczną mieszanką paszową do osiągnięcia 8-10 tygodnia życia. Mie-
szanka nie zawiera kokcydiostatyków paszowych i tutaj zakłada się zwiększoną
odporność ras rodzimych na choroby oraz dobrą skuteczność szczepień. Istotnym
elementem jest utrzymanie czystości budynku i wybiegu. Celowe jest również sto-
sowanie naturalnych preparatów roślinnych zwiększających odporność ścianek jelita
na kokcydiozÄ™, skoliozÄ™ i in.
W uproszczonych przypadkach żywienie ekologiczne kurek rozpoczyna się do-
piero od 16 tygodnia życia. Kurki pozyskuje się z hodowli towarowej (standardo-
wego żywienia) i do 18 tygodnia żywi mieszanką ekologiczną przeznaczoną na
drugi okres odchowu kurczÄ…t.
W ekologicznym sposobie produkcji jaj spożywczych i wylęgowych główny
nacisk kładzie się na jakość produktu i jego pozyskanie w warunkach żywienia
zbliżonych do naturalnych lub tradycyjnych. Rezygnując z intensywnego żywie-
nia stosowanego w produkcji wielko-fermowej i maksymalnej nieśności - w pro-
dukcji ekologicznej przyjmuje się niższą zawartość składników pokarmowych
w mieszance paszowej. Uwzględnia pasze naturalne zebrane przez ptaka podczas
żerowania na wolnym wybiegu oraz dobre warunki utrzymania, w tym czystą i su-
chą ściółkę oraz korzystne działanie świeżego powietrza i promieni słonecznych.
Zakłada się wyższą odporność ptaków wziętych do chowu, wynikającą z cech dzie-
dzicznych (rasy rodzime), bardziej zbliżonego do naturalnego sposobu bytowania
oraz ze szczepień ochronnych.
Zależnie od potrzeb i typu produkcji ekologicznej stosuje się żywienie pół-
intensywne lub ekstensywne. Pozwala to na pozyskanie jaj w warunkach kontro-
lowanego przez człowieka zrównoważonego rozwoju produkcji z zachowaniem
równowagi w najbliższym środowisku i otaczającej przyrodzie.
4.1. Uwarunkowania prawne
RozporzÄ…dzenie Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r. przewi-
duje w zakresie pasz (środków żywienia zwierząt)  samowystarczalność, za-
pewnienie w dawce pokarmowej co najmniej 65% udziału zbóż oraz pobie-
ranie paszy przez ptaki w sposób naturalny (nie wymuszony). Okres przesta-
wiania siÄ™ gospodarstwa na produkcjÄ™ ekologicznÄ…, w przypadku kur niosek
wynosi, co najmniej 6 tygodni. Szczegółowe warunki wytwarzania produk-
tów rolnictwa ekologicznego i ich zestawienia są zawarte w Rozporządzeniu
14
Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991r.
Rozporządzenie określa, że pasze winny być naturalne. Nie mogą być oczysz-
czane (rafinowane) metodami chemicznymi, konserwowane poprzez napromie-
niowanie i fale magnetyczne, pozyskiwane przy użyciu inżynierii genetycznej (GM).
Pasze winny być produkowane metodami ekologicznymi.
Obowiązuje zakaz stosowania w paszy i wodzie profilaktycznych leków zapo-
biegających chorobom inwazyjnym (kokcydiozie) oraz użycie stymulatorów nie-
śności i innych. Tak więc, w skład ekologicznych mieszanek paszowych dla kur
nie mogą wchodzić kokcydiostatyki, barwniki syntetyczne, konserwanty, antybio-
tyki paszowe, probiotyki, syntetyczne przeciwutleniacze, substancje smakowo-
zapachowe i środki pobudzające apetyt (wydzielanie soków trawiennych), pasze
lub organizmy modyfikowane genetycznie. Użycie konserwantów jest dopuszczo-
ne w produkcji kiszonek przeznaczonych do ekologicznego żywienia kur. Nie mogą
być również stosowane komponenty paszowe produkowane przy użyciu rozpusz-
czalników i w wyniku ekstrakcji, m.in. wysokobiałkowe śruty poekstrakcyjne.
Warunek samowystarczalności gospodarstwa pod względem produkcji pasz jest
u drobiu trudny do utrzymania z uwagi na częste oderwanie tej gałęzi produkcji od
ziemi i działalności agrotechniczej. Rozporządzenie dopuszcza w tym przypadku
ograniczone wprowadzenie pasz pochodzących z zakupu - w ilości nieprzekracza-
jącej 20% suchej masy paszy zużywanej w ciągu roku. Jednostka certyfikująca
ekologiczną produkcję jaj, w uzasadnionych przypadkach może wyrazić zgodę na
stosowanie pasz pochodzących z zewnątrz oraz określić warunki ich pozyskania
i stosowania. Pochodzenie i ekologiczny sposób produkowania pasz pochodzących
z produkcji własnej i z zakupu muszą być znane i zatwierdzone przez jednostkę
certyfikującą. Pasze ekologiczne sprowadzone z zagranicy muszą mieć udokumen-
towane pochodzenie i jakość. Podobna uwaga dotyczy roślin dziko rosnących i pro-
duktów z nich powstałych (np. preparatów ziołowych).
4.2. Pasze i ich pochodzenie
W ekologicznej produkcji jaj dopuszcza się żywienie kur niosek paszami ro-
ślinnymi, mlekiem i produktami mlecznymi, rybami, mięczakami i skorupiakami,
paszami mineralnymi oraz wybranymi dodatkami paszowymi (witaminowo-mi-
neralnymi i innymi).
Produkcja pasz roślinnych powinna być oparta na nawozach organicznych -
z użyciem roślin odpornych na choroby i przy zachowaniu żyzności gleby w opar-
ciu o płodozmian (przynajmniej czteroletni). Warto zaznaczyć, że gleby, woda i po-
wietrze na terenie gospodarstw produkujÄ…cych pasze na potrzeby ekologicznej pro-
15
dukcji jaj nie mogą wykazywać przekroczenia dopuszczalnych stężeń substancji
szkodliwych. Przez ostatnie 3 lata na glebach tych nie stosowano niedozwolonych
w produkcji ekologicznej nawozów mineralnych oraz środków ochrony roślin.
Rośliny produkujące ziarno i nasiona nie mogą być modyfikowane genetycznie
i muszą pochodzić z gospodarstw ekologicznych.
W mniej lub bardziej restrykcyjnych wymogach produkcji ekologicznej zakła-
da się w żywieniu stosowanie 70-80% składników z produkcji ekologicznej.
Do zbożowych pasz roślinnych dopuszczonych w produkcji ekologicznej i na-
dających się w żywieniu kur nieśnych zalicza się ziarno owsa, pszenicy, pszenży-
ta, orkiszu, prosa, sorga, ryżu i kukurydzy w postaci nierozdrobnionej. Ziarno owsa,
pszenicy, jęczmienia, żyta, kukurydzy i ryżu w postaci rozdrobnionej. Rozdrob-
nienie oznacza płatkowanie (owies) i śrutowanie (ziarno pozostałych zbóż) oraz
ryż w postaci nasion połamanych. Dopuszczone są również otręby oraz kiełki psze-
nicy, kukurydzy i ryżu, a ponadto gluten kukurydziany.
Trzeba jednak pamiętać, że w warunkach krajowych kukurydza importowana,
jak również importowany gluten kukurydziany nie będą miały zastosowania z uwagi
na wyprodukowanie metodami inżynierii genetycznej. Dopuszczona do ekologicz-
nego żywienia może być, więc tylko kukurydza krajowa lub inna o potwierdzo-
nym pochodzeniu i wykluczeniu GMO oraz gluten pozyskiwany z niej jako pro-
dukt uboczny przy wyrobie skrobi.
Z roślin oleistych dopuszcza się rozdrobnione nasiona rzepaku, soji prażonej
i lnu, a ponadto nasiona słonecznika, bawełny i sezamu. Dopuszcza się również
wytłoki rzepakowe i sojowe będące produktem ubocznym przy tłoczeniu oleju 
z wykluczeniem ekstrakcji rozpuszczalnikami oraz użycia roślin genetycznie mo-
dyfikowanych. Użycie pełnotłustych nasion i wytłoków, z uwagi na znaczną po-
zostałość tłuszczu jest ograniczone z uwagi na wysoki poziom energii. Użyte
w większej ilości komponenty te zwiększają poziom energii w paszy dla niosek
i niekorzystnie rozszerzają stosunek energii do aminokwasów.
Z nasion roślin motylkowych dopuszcza się groch, bób, wykę, łubin i ciecie-
rzycę, a z innych roślin - tapiokę (suszony maniok) oraz susze z traw, lucerny
i koniczyny, plewy, suszone wodorosty, susze i wyciągi z roślin zielnych, susze
z warzyw korzeniowych, przyprawy i zioła.
Do produktów ubocznych przydatnych w ekologicznym żywieniu kur zalicza
się melasę, wodorosty i susze z wytłoków jabłecznych oraz pomidorowych, białko
izolowane z ziemniaków (pozyskane przy produkcji krochmalu).
Warto zaznaczyć, że białko zawarte w paszach roślinnych, w porównaniu z za-
16
potrzebowaniem drobiu na metioninę w większości zawiera niewystarczające ilo-
ści tego aminokwasu.
Wszystkie wymienione pasze mogą być też skarmiane w postaci kiszonki wy-
produkowanej we własnym gospodarstwie podobnie jako produkty uboczne i od-
pady roślinne, tj. liście okopowych i odpadki warzyw.
Użycie drożdży piwnych w ekologicznym żywieniu kur będzie wymagać udo-
kumentowania ekologicznego procesu wyrobu i stosownej decyzji instytucji cer-
tyfikującej. Znaczna zawartość białka i naturalnych witamin z grupy B stawia tę pa-
szę jako ceny składnik mieszanek paszowych dla kur żywionych ekologicznie. Po-
dobnie jak w przypadku większości pasz dla drobiu zawartość metioniny jest niewy-
starczajÄ…ca i proporcja metioniny do lizyny w tej paszy jest niekorzystna.
Z pasz pochodzenia zwierzęcego dopuszczone i przydatne w ekologicznym ży-
wieniu kur niosek jest mleko świeże oraz jego przetwory, tj. proszek z mleka
odtłuszczonego, z maślanki i z serwatki (zwykłej i pozbawionej laktozy), białko
serwatki (ekstrahowane metodami fizycznymi), sproszkowana kazeina i laktoza.
Drugą grupę stanowią ryby, tłuszcz rybny i tran (nierafinowany) i mączka ryb-
na. Pasze te zawierają białko o zbilansowanej zawartości niezbędnych aminokwa-
sów, zasobne w metioninę i lizynę.
Pasze pochodzenia mineralnego obejmujÄ… grupÄ™ z
ródeł makroelementów do-
puszczonych do stosowania w żywieniu zwierząt zgodnie z Rozporządzeniem Rady
(WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r.
Z dopuszczonych do stosowania w ekologicznym żywieniu kur nieśnych z
ró-
deł makroelementów przydatne są z
ródła sodu (surowa sól kamienna, węglan
i dwuwęglan sodowy oraz chlorek sodowy), z
ródła wapnia (wapienne skorupy
zwierząt morskich oraz węglan, mleczan i glukonian wapnia), oraz z
ródła fosforu
(precypitowany, tj.wytrącony fosforan dwuwapniowy z kości oraz odfluorowany
fosforan jedno- i dwuwapniowy).
Pasze dla kur wykazują naturalną zawartość magnezu, wystarczającą do po-
krycia potrzeb na ten pierwiastek. W razie potrzeby uzupełnienia dopuszczone jest
stosowanie tlenku, siarczanu, chlorku i węglanu magnezowego.
y
ródłem siarki w mieszance dla kur jest przede wszystkim zawartość w niej
aminokwasów siarkowych. Wprowadzanie mineralnych z
ródeł siarki do paszy (do-
puszczony siarczan sodowy) nie znajduje uzasadnienia.
W chowie ekologicznym celowe jest udostępnienie kurom żwiru wapiennego,
np. w osobnym karmniku. Żwir wapniowy pobrany i zgromadzony w żołądku mię-
śniowym kury może wzmocnić proces mechanicznego rozcierania osłon komórko-
wych paszy i polepszyć stopień udostępnienia zawartych w nich składników. Umoż-
17
liwia też równomierne zaopatrzenie organizmu kury w wapń, szczególnie w okresie
nocnego spoczynku. Najlepiej stosować go w mieszaninie ze żwirem kwarcowym.
Do dodatków paszowych dopuszczonych w produkcji ekologicznej zalicza się
mikroelementy, witaminy i prowitaminy, naturalne enzymy, naturalne mikroorga-
nizmy (z wykluczeniem genetycznie modyfikowanych), lepiszcza i środki prze-
ciw-zbrylajÄ…ce. W przypadku sporzÄ…dzania kiszonek przeznaczonych do ekolo-
gicznego żywienia dopuszcza się także kwaśne konserwanty.
W ekologicznych mieszankach paszowych istnieje natomiast zakaz stosowa-
nia dodatków syntetycznych, takich jak: barwniki, konserwanty, stymulatory wzro-
stu i środki pobudzające apetyt.
Do żywienia ekologicznego dopuszczone są nieorganiczne związki pierwiast-
ków śladowych, z których przydatne w żywieniu niosek są z
ródła żelaza (węglan
i siarczan żelazawy i tlenek żelazowy), z
ródła cynku (węglan, tlenek i siarczan
cynku), z
ródła manganu (węglan, tlenek i siarczan manganu), z
ródła miedzi (tle-
nek i siarczan miedzi, zasadowy węglan miedzi), z
ródła jodu (bezwodny i uwod-
niony jodan wapnia, jodek potasu), z
ródła selenu (selenian i selenek sodu) i ko-
baltu (siarczan i zasadowy węglan kobaltawy).
Warunkiem użycia syntetycznych witamin i prowitamin jako uzupełnienia pasz
w żywieniu ekologicznym jest identyczność ich składu chemicznego z witamina-
mi występującymi w paszach naturalnych. Te ostatnie, przy korzystaniu z wybie-
gu i dobranych pasz, sÄ… zresztÄ… przyjmowane jako podstawowe z
ródło substancji
biologicznie aktywnych w dawce pokarmowej.
Należy założyć stosowanie uzupełniających ilości syntetycznych witamin,
a w porze zimowej zwracać szczególną uwagę na witaminę A i D3. Wtedy to,
bowiem zasoby karotenu w suszach z roślin zielonych uległy już częściowemu
rozkładowi (wit. A), a nikłe światło słoneczne nie generuje w skórze dostatecz-
nych ilości witaminy D3 (synteza cholekalcyferolu z 7-dehydro-cholesterolu pod
wpływem promieni ultrafioletowych). Również zasoby witaminy D2 (ergokal-
cyferolu) w paszach roślinnych i D3 (cholekalcyferolu) i jego aktywnej formy
(1,25-dwuhydroksy-cholekalcyferolu) w mleku i jego przetworach mogą być
niewystarczające. Przy małym udziale mleka i jego przetworów w dawce pokar-
mowej oraz ograniczeniu pobierania drobnych bezkręgowców na wybiegu w porze
zimowej - mogą powstać trudności w zaopatrzeniu organizmu w dostateczne ilości
witaminy B12. Witamina ta (cyjanokobalamina) występująca wyłącznie w pa-
szach pochodzenia zwierzęcego może być jednak syntetyzowana przez mikro-
florę przewodu pokarmowego kur pod warunkiem obecności kobaltu w paszy.
Pomiot kury jest wówczas zasobny w tę witaminę.
18
RozporzÄ…dzenie Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. oraz Roz-
porządzenie Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r. nie określają pozio-
mu uzupełnienia paszy witaminami. Z ekologicznego punktu widzenia logiczny
wydaje się wybór premiksów dostarczających ograniczone ilości witamin. Ilo-
ści te mogą nawiązywać do potrzeb witaminowych określonych w normach zapo-
trzebowania NRC (1994). Chcąc zintensyfikować produkcję jaj można też użyć
premiksów o wysokiej zawartości witamin pod warunkiem, że w ich skład nie wcho-
dzą substancje zabronione w ekologicznym żywieniu drobiu.
Stosowanie krystalicznych aminokwasów w ekologicznym żywieniu drobiu jest
obecnie dyskutowane w Europie. Warto wspomnieć, że w Rozporządzeniu Rady
(EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991r. i w RozporzÄ…dzeniu Rady (WE)
nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r. nie wspomniano o krystalicznych aminokwa-
sach jako o uzupełnieniu pasz przeznaczonych do żywienia ekologicznego. Ogól-
ny zakaz stosowania dodatków syntetycznych w produkcji metodami ekologicz-
nymi nie jest precyzyjny. Dopuszcza siÄ™, bowiem syntetyczne witaminy o budo-
wie identycznej z naturalnie występującymi w paszach.
Można postawić tezę, że z uwagi na wymogi ochrony środowiska, chroniące
glebę i wodę przed nadmiarem azotu wydalanego przez zwierzęta,  uzasadnione
staje się uzupełnienie mieszanki paszowej w krystaliczną metioninę i równocze-
sne obniżenie w niej poziomu białka. Zależności te obrazują zestawione dla po-
równania, przykładowe receptury ekologicznych mieszanek paszowych, propono-
wanych bez i z dodatkiem aminokwasu.
W premiksach i mieszankach paszowych przeznaczonych do produkcji eko-
logicznej dopuszcza się stosowanie kopalnych minerałów jako substancji prze-
ciw-zbrylających. Są to dopuszczone do żywienia zwierząt sepiolit, bentonit,
glinki kaolinitowe, wermikulit, perlit oraz krzemionka koloidalna. Substancje te
są wymienione w europejskim (światowym) wykazie materiałów nadających się
do żywienia zwierząt.
Użycie konserwantów (zakwaszaczy) w produkcji ekologicznej ogranicza się
wyłącznie do kiszonek i dotyczy kilku kwasów organicznych, tj. kwasu mrówko-
wego, octowego, mlekowego i propionowego. W skład kiszonek może też wejść
sól kamienna, enzymy, drożdże, serwatka, cukier, śruta zbożowa, melasa oraz żywe
bakterie kwasu mlekowego.
4.3. Zalecenia pokarmowe
W warunkach ekologicznego żywienia kur niosek obowiązuje zasada pozyska-
nia jaj wysokiej jakości przy równoczesnej rezygnacji z maksymalizacji produkcji
19
nieśnej. Zasada ta wynika z wyboru sposobu utrzymania i żywienia ptaków  zbli-
żonego do metod półintensywnych lub ekstensywnych stosowanych w drobiar-
stwie tradycyjnym. W obydwu sposobach żywienia największy problem stwarza
zapewnienie w paszy białka i aminokwasów, często przy nadmiarze łatwo dostęp-
nych pasz energetycznych.
Żywienie półintensywne. Z uwagi na istniejące uwarunkowania ekonomiczne
wydaje się, że podstawowe znaczenie może mieć półintensywny sposób żywienia
dajÄ…cy zadowalajÄ…cÄ… produkcjÄ™ jaj u drobiu korzystajÄ…cego z ograniczonego wy-
biegu. Przy tym sposobie żywienia przewiduje się utrzymanie w paszy zawartości
składników pokarmowych na poziomie zbliżonym do minimalnego zapotrzebo-
wania organizmu. Z uwagi na sposób zapewnienia minimalnej zawartości składni-
ków, w przypadku niezbędnych aminokwasów można przewidywać dwa sposoby
zestawiania mieszanki paszowej.
W pierwszym, odpowiednie ilości aminokwasów uzyska się znacznie zwięk-
szając poziom ogólnego białka w mieszance. Uzyskanie zadowalającego poziomu
brakującego aminokwasu będzie się jednak wiązać z przedawkowaniem innych,
w które dostępne pasze są zasobne. Przykład może tutaj stanowić brakująca w do-
stępnych paszach metionina oraz lizyna występująca w wystarczającej ilości. Uzy-
skanie niezbędnej ilości metioniny oznaczać będzie w praktyce konieczność
przedawkowania lizyny i białka ogólnego w mieszance.
W drugim, rozsądne wyjście stanowi uzupełnienie mieszanki dodatkiem kry-
stalicznej metioniny. Użycie dodatku aminokwasu jest praktykowaną konieczno-
ścią przy racjonalnym żywieniu kur w warunkach ekologicznych.
Żywienie ekstensywne. Jako mało wydajny i przystosowany do małych stadek
kur korzystających z nieograniczonego wybiegu  ten sposób żywienia wydaje się
mieć znaczenie lokalne i dotyczy stadek stanowiących element krajobrazu i nie
mających znaczenia produkcyjnego  poza dostarczaniem niewielkich ilości jaj na
własne potrzeby gospodarstwa. Przewiduje się w nim dożywianie ptaków paszą
złożoną z całego ziarna pszenicy i owsa, ze śrut zbożowych, śrut z nasion motyl-
kowych i otrąb pszennych mieszanych najczęściej z gotowanymi ziemniakami i ja-
rzynami korzeniowymi, zielonek z roślin dostępnych w gospodarstwie oraz chwa-
stów (pokrzywa, krwawnik).
Pasza jest zadawana dwukrotnie lub trzykrotnie w ciągu dnia, najczęściej po wy-
puszczeniu z kurnika oraz przed udaniem siÄ™ kur na spoczynek. Dawka ta jest nie-
kiedy uzupełniona prostym dodatkiem mineralnym zawierającym przeważnie wapń,
20
fosfor i sód. Resztę składników kury muszą pobrać na nieograniczonym wybiegu.
Korzystanie z ograniczonych lub nieograniczonych wybiegów sugeruje, że obok
mieszanki paszowej lub dawki pokarmowej kury mają możliwość dodatkowego
uzbierania pasz roślinnych i zwierzęcych. Ilości składników pokarmowych (w tym
głównie białka) zebrane w czasie żerowania na wybiegu mogą być zróżnicowane
i trudne do przewidzenia. ZwiÄ…zane sÄ…, bowiem z sezonowym pojawianiem siÄ™
bezkręgowców, niekiedy gradacją larw lub form dorosłych owadów, wylęgiem śli-
maków, rozwojem pierścienic (dżdżownic) oraz z warunkami klimatycznymi, roz-
łożeniem opadów, żyznością gleby i wzrostem roślinności. Warunkiem jest też prze-
noszenie mobilnego kurnika raz w tygodniu o 20 m, gdyż kury najchętniej żerują
w promieniu do 20 m.
Szacując ilości składników pokarmowych pobieranych przez nioskę na nie-
ograniczonym wybiegu w sezonie letnim, dla orientacji można przyjąć 1,5 g biał-
ka/szt/dzień. Jest to ilość niewielka, a z uwagi na zmienność - pasze zebrane na
wybiegu można traktować jako uzupełnienie mieszanki paszowej w ciepłej porze
roku. Większe natomiast znaczenie mają barwniki ksantofilowe oraz długołańcu-
chowe nienasycone kwasy tłuszczowe pobrane wraz z trawą i ziołami, które wpły-
wają korzystnie na barwę żółtka i wartość dietetyczną jaja w żywieniu człowieka.
Zależnie od założonego poziomu intensywności produkcji nieśnej i zasobności
mieszanki paszowej, tj. stopnia, w jakim pokrywa ona zapotrzebowanie kur na
składniki pokarmowe można zalecić żywienie dawkowane, lub do woli. Biorąc
pod uwagę dopuszczalną w chowie ekologicznym liczebność do 3000 sztuk w jed-
nym pomieszczeniu wydaje się, że zadawanie mieszanki paszowej do woli jest
wygodniejsze i mniej pracochłonne niż dawkowanie paszy. Ponadto pozostawia
kurom swobodę wyboru ilości pobieranej paszy i umożliwia lepsze pokrycie po-
trzeb pokarmowych.
Biorąc pod uwagę zasady żywienia ekologicznego i uwarunkowania ekono-
miczne  w 1 kg mieszanki paszowej dla kur można zalecić zawartość 150 i więcej
g białka ogólnego, 7 g lizyny, 3,2 g metioniny, 11-11,3 MJ energii metabolicznej
(2624-2700 kcal), 33 g wapnia, 3,3 g fosforu przyswajalnego, 1,4 g sodu, i 10 g
kwasu linolowego. Osiągnięcie wszystkich wymienionych wartości w mieszance
paszowej może być trudne, szczególnie przy małej dostępności pasz o wyższej
zawartości białka. Odstępstwa mogą powodować u kur przede wszystkim zwięk-
szone pobranie paszy i wzrost kosztów żywienia. W skrajnych przypadkach mogą
się stać przyczyną wystąpienia ukrytych lub zauważalnych stanów niedoborowych
wpływających na ograniczenie produkcji i wymagających leczenia.
21
4.4. Mieszanki paszowe pełnoporcjowe
Pasze będące do dyspozycji w ekologicznym żywieniu kur wskazują, że przy
dostatku komponentów energetycznych (ziarno zbóż, nasiona oleistych) zaznacza
się ograniczony wybór pasz białkowych (nasiona strączkowych, makuchy, ryby
i przetwory rybne).
Pośród dopuszczonych pasz białkowych większość z nich zawiera wystarcza-
jące ilości lizyny (bobik, groch, rzepak 00, soja, kazeina, mączka rybna, mleko
w proszku). Do pasz zasobnych w metioninę można zaliczyć len, łubin, mączkę
rybną i gluten kukurydziany. Zbilansowanie zawartości metioniny i lizyny w pa-
szy nie jest Å‚atwe.
Przy zestawianiu receptury ekologicznej mieszanki paszowej dla kur powstaje
problem utrzymania niezbędnego poziomu metioniny przy równoczesnym nad-
miarze lizyny. W tej sytuacji pozostaje tylko zwiększenie w mieszance poziomu
białka ogólnego i metioniny, co jednak powoduje dalszy wzrost zawartości lizyny.
Mieszanka paszowa nie ma zbilansowanego składu aminokwasowego i z góry trzeba
założyć utratę znacznej części lizyny. Racjonalnym rozwiązaniem jest wprowa-
dzenie do mieszanki krystalicznej metioniny  celem wyrównania poziomu tego
aminokwasu. Równocześnie pozwala to na obniżenie zawartości białka ogólnego
w mieszance paszowej i zmniejszenie wydalania azotu w kałomoczu  co z punk-
tu widzenia ochrony środowiska nie jest obojętne.
Z uwagi na zmienną i niewystarczającą zasobność surowców paszowych w wi-
taminy i pierwiastki śladowe - mieszanki paszowe stosowane w chowie ekologicz-
nym wymagają odpowiedniego uzupełnienia. Zgodnie z wykładnią Rozporządze-
nia, z receptury premiksów wyeliminowane zostają antybiotykowe stymulatory
wzrostu, syntetyczne przeciwutleniacze, syntetyczne barwniki i inne niedopusz-
czone dodatki paszowe.
Poziom witamin może być natomiast znacznie niższy w porównaniu z pre-
miksami stosowanymi w intensywnej produkcji drobiarskiej. Bierze siÄ™, bowiem
pod uwagę mniejsze przeciążenie organizmu ptaka, korzystanie drobiu ze świa-
tła słonecznego i zielonego wybiegu (w ciepłym sezonie roku), zmniejszone za-
siedlenie pomieszczenia oraz ograniczone działanie czynników stresujących.
Pominięta zostaje więc potrzeba dużego wydatkowania (często znacznie ponad
potrzeby organizmu) substancji biologicznie czynnych praktykowana w inten-
sywnej produkcji drobiarskiej.
W mieszankach ekologicznych proponuje się użycie premiksów witaminowo-mi-
neralnych o zmodyfikowanym składzie. Poziom witamin może nawiązywać do
wymagań pokarmowych wyszczególnionych w zaleceniach np. NRC (1994).
22
4.5. Układanie receptur mieszanek paszowych
Przy zestawianiu receptur mieszanek paszowych dla odchowywanych kurczÄ…t oraz
dla niosek należy brać pod uwagę tylko dozwolone pasze i dodatki paszowe. Można
przewidywać wzrost zainteresowania paszami, które z różnych względów są obecnie
mało lub rzadko stosowane. Z takich pasz, do produkcji ekologicznej nadawać się będą
między innymi susze z zielonek, drożdże piwne, makuchy oraz gluten kukurydziany.
W świetle wymagań żywienia ekologicznego susz z zielonki, dla drobiu najle-
piej z młodej trawy, musi być oparty o surowiec z produkcji ekologicznej oraz su-
szony bez bezpośredniego kontaktu ze spalinami zawierającymi szkodliwe węglo-
wodory (spaliny z węgla, ropy).
Rolę pasz uzupełniających mogą spełniać rozdrobnione zielonki z traw, z ca-
łych roślin kukurydzy) i marchew - skarmiane w stanie świeżym, a w zimie w for-
mie w formie kiszonek. Z uwagi na zawartość wody pasze te najlepiej zadawać
osobno przy żywieniu do woli, lub mieszać z paszą treściwą przy żywieniu dawko-
wanym. Kiszonki z tych pasz są w około 50% trawione przez kury i ich użycie po-
zwoliło na ograniczenie zużycia mieszanki paszowej  bez obniżenia produkcji jaj.
Produkcja drożdży (piwnych i paszowych) przeznaczonych do żywienia eko-
logicznego musi również spełniać stosowne wymogi i uzyskać certyfikację. Po-
dobna uwaga dotyczy makuchów i glutenu kukurydzianego będącego produktem
ubocznym przy wyrobie skrobi zbożowej. Jednym z warunków musi być użycie
kukurydzy niepochodzÄ…cej z odmian genetycznie modyfikowanych. Wzrost zapo-
trzebowania na rynku winien sprawić rozwinięcie produkcji tych pasz, a dyspono-
wanie nimi znacznie ułatwi zestawianie ekologicznych mieszanek pasowych
Przy układaniu receptur mieszanek pomocne są Normy żywienia drobiu (1996).
Mogą stanowić wskazówkę dotyczącą zapotrzebowania kurcząt i kur nieśnych oraz
pomoc przy ocenie zasobności pasz w podstawowe składniki pokarmowe, amino-
kwasy, witaminy i składniki mineralne. Pomocne będą także metody komputero-
wego programowania receptur paszowych.
Utrudnienie w układaniu receptur mieszanek paszowych stanowi wymóg Roz-
porządzenia dotyczący zapewnienia w dawce pokarmowej, co najmniej 65% udziału
zbóż. Wymóg ten ogranicza między innymi stosowanie nasion strączkowych oraz
nasion oleistych jako składników mieszanki. Pasze te można zaliczyć do pożąda-
nych w mieszankach ekologicznych lecz charakteryzuje je średnia zawartość biał-
ka. Dla zapewnienia dostatecznego poziomu białka i aminokwasów w mieszance
powstaje konieczność oparcia mieszanki o wysokobiałkowe produkty rybne (np.
mączki rybne), drożdże, gluten  co bardzo zwiększa koszty żywienia, a ponadto
wymaga ekologicznej certyfikacji tych pasz.
23
5. Higiena i profilaktyka
5.1. Profilaktyka i dezynfekcja
Zakres dopuszczalnych zabiegów profilaktycznych w chowie ekologicznym jest
podyktowany ochroną ptaków przed infekcjami bakteryjnymi (kolioza), wiruso-
wymi i pierwotniakowymi (kokcydioza) oraz przed inwazją pasożytów przewodu
pokarmowego (glistnice) i dróg oddechowych (syngamoza). Korzystanie z wybie-
gu, szczególnie wybiegu ograniczonego oraz w okolicy gdzie bytują liczne ptaki
wolno żyjące, powstaje możliwość zwiększonego zakażenia oraz przenoszenia
chorób. Tą drogą możliwe jest zakażenie kur patogenami w rodzaju Salmonella
sp., Camphylobacter jejuni lub pasożytami (Syngamus trahei) i innymi oraz po-
wstanie zagrożenia chorobowego dla konsumenta jaj.
W warunkach produkcji ekologicznej zakres zabiegów profilaktycznych jest siłą
rzeczy ograniczony. RozporzÄ…dzenie Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca
1999 r. dopuszcza do czyszczenia i dezynfekcji skóry ptaków oraz pomieszczeń
mydło, wodę i parę wodną, mleko wapienne, wapno gaszone i niegaszone, wy-
bielacz nadchloran sodu, wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu, wodÄ™ utle-
nioną, naturalne olejki roślinne, kwasy organiczne (cytrynowy, octowy, mrów-
kowy, mlekowy, octowy), alkohol etylowy, węglan sodu. W przedstawionym
zestawie, na szczególną uwagę przy myciu i odkażaniu pomieszczeń zasługuje
użycie gorącej pary wodnej, której wytwornice są dostępne w handlu. Ze środ-
ków odkażających, nadających się do wprowadzenia per os na uwagę zasługują
naturalne olejki i wyciągi roślinne mające własności hamowania rozwoju pato-
genów. Preparaty zwiększające odporność kurcząt na kokcydiozę, koliozę i inne
infekcje sÄ… obecnie wprowadzane na rynek krajowy i mogÄ… znalez
ć dobre zasto-
sowanie w ekologicznej produkcji jaj.
5.2. Dozwolone zabiegi
Podstawowym elementem utrzymania kur w warunkach produkcji ekologicz-
nej jest dostęp do wybiegu i żywienie spełniające stosowne wymogi oraz elimina-
cja czynników powodujących nieuzasadnione cierpienie ptaków. Niedopuszczal-
ne jest, więc trzymanie kur pod zamknięciem na brudnej ściółce, kształtowanie
dziobów i wymuszone karmienie.
Udostępnienie kurom kąpieli piaskowej (piasek systematycznie dezynfekowa-
ny przez ogrzewanie) daje im komfort ulgi i umożliwia pozbycie się pasożytów
skóry i piór (wszoły, piórojady). Warunki do grzebania i przemieszczania się w kur-
niku i na wybiegu pomagają w utrzymaniu właściwej długości pazurów. Warto
24
jeszcze raz wspomnieć o celowości udostępnienia kurom mieszaniny żwiru (kwar-
cowego) oraz żwiru wapiennego (punkt 4.2.)
5.3. Dozwolone środki lecznicze
W produkcji metodami ekologicznymi zabronione jest stosowanie leków we-
terynaryjnych. Dopuszczone są natomiast środki lecznicze pochodzenia ziołowe-
go oraz preparaty homeopatyczne.
Użycie leków wet. jest uzasadnione tylko w razie konieczności ratowania
życia zwierzęcia lub ulżenia w cierpieniu. W tym jednak przypadku obowiązuje
dwa razy dłuższy okres karencji przy pozyskiwaniu surowców zwierzęcych niż
okres zalecany przez producenta leku. Kury leczone wymagajÄ… odpowiedniego
oznakowania.
5.4. Usuwanie odchodów i ich zagospodarowanie
Rozporządzenie określa limit na zawartość azotu w odchodach zwierząt przy-
padających na jednostkę areału wynoszący 170 kg N/1 ha/rok. Oznacza to, że do-
puszczalna obsada kur niosek na 1 ha ziemi wynosi 230 sztuk. W przypadku, gdy
ferma kur nie posiada własnego areału ziemi możliwe jest przekazywanie pomiotu
jako naturalnego nawozu - określonemu odbiorcy, najlepiej agrotechnicznemu go-
spodarstwu ekologicznemu.
Pomiot winien być usuwany z kurnika wraz ze ściółką po zakończeniu nieśności
i przed wstawieniem nowej stawki kur. Zależnie od organizacji zielonych wybiegów
przy kurniku powstanie także potrzeba systematycznego oczyszczania ich powierzchni
z nadmiaru pomiotu. Pomiot winien być zgromadzony na suchym terenie, zabezpie-
czony przed zalewaniem wodą opadową oraz przed dostępem dziko żyjących pta-
ków, usytuowany z dala od naturalnych i sztucznych cieków wodnych. Przy dłuż-
szym przechowywaniu zaleca siÄ™ przesypywanie pryzmy wapnem palonym.
Odchody z ekologicznej produkcji mogą być zużyte do produkcji kompostu
razem z odpadami roślin pochodzącymi z gospodarstwa ekologicznego. Kompost
taki nadaje się do stosowania jako naturalny nawóz w ekologicznej produkcji ro-
ślinnej. Przy produkcji kompostu celowe jest wprowadzenie organizmów wspo-
magających przebieg procesu, np. dżdżownicy kalifornijskiej (Eisenia foetida).
6. Efektywność nieśności
W ekologicznej produkcji jaj spożywczych i wylęgowych zakłada się osiąga-
nie niższej efektywności w porównaniu z produkcją intensywną. Wynika to z in-
nego celu tej produkcji, skoncentrowanego na pozyskaniu jaj w warunkach zbliżo-
25
nych do naturalnego bytowania ptaków i przy eliminacji z żywienia wielu popu-
larnie stosowanych pasz wysokobiałkowych (śruty poekstrakcyjne) oraz dodat-
ków paszowych.
6.1. Uzyskiwane wyniki produkcyjne
Ilość i wielkość pozyskiwanych jaj w produkcji ekologicznej będzie zależeć
w dużej mierze od wyboru rasy, warunków utrzymania oraz metody żywienia.
W przypadku ras rodzimych należy się spodziewać uzyskanie nieśności na pozio-
mie zbliżonym do 180 jaj rocznie.
W przypadku kur z krzyżówek towarowych, w odchowie ekologicznym moż-
na przewidywać spłaszczenie krzywej nieśności. Możliwe jest osiągnięcie szczy-
towego poziomu nieśności 85% i utrzymanie go do 40-45 tygodnia życia, a na-
stępnie powolny spadek ilości pozyskiwanych jaj. Można przyjąć pozyskanie
200-220 jaj od sztuki rocznie.
Przyjęcie bardziej rygorystycznej wersji żywienia ekologicznego może spo-
wodować, że wyniki nieśności mogą być niższe.
Pobranie mieszanki paszowej przez nioski w warunkach żywienia do woli
będzie wyższe niż w warunkach produkcji intensywnej, sięgając 140 i więcej g
paszy/szt/dzień. Można przewidywać, że zużycie paszy treściwej na produkcję
1kg jaj w chowie ekologicznym będzie na poziomie 3-3,5 kg , a w przeliczeniu
na 1 jajo 180 do 220 g.
6.2. Przeznaczenie jaj i marketing
Produkty ekologiczne, jako nowy element na rynku artykułów spożywczych
wymagają reklamy oraz uświadomienia konsumentów i wypracowania w społe-
czeństwie nawyków do zdrowego odżywiania się. Działania te powinny iść w pa-
rze z rozwojem produkcji ekologicznej. Wzrost popytu na jaja ekologiczne będzie
stanowił zachętę dla producentów do podejmowania tej niełatwej gałęzi produkcji
drobiarskiej. Ważne jest również rozpropagowanie za granicą ekologicznej żyw-
ności produkowanej na ziemiach polskich i pozyskanie rynków zbytu.
Potencjalnym odbiorcą jaj z produkcji ekologicznej będą wybrane grupy spo-
łeczne o wysokich wymaganiach pokarmowych i możliwościach finansowych.. Nie-
kiedy wymagania te będą wynikać przede wszystkim z dysponowania znacznymi
środkami na luksusowe odżywienie i względami prestiżowymi u elitarnych grup
społecznych. Produkty te będą także włączane do jadłospisu ekskluzywnych re-
stauracji oraz hoteli.
Znaczna część konsumentów jaj produkowanych w warunkach ekologicznych
26
będzie jednak należeć do grup społecznych o wysokim stopniu świadomości w za-
kresie odżywiania człowieka lub grup zagrożonych określonymi schorzeniami.
W tym przypadku konsumentami będą przede wszystkim dzieci oraz osoby star-
sze z średnio sytuowanych grup społecznych.
Można przewidywać, że w warunkach trudności ekonomicznych ogół konsu-
mentów w kraju nie będzie zainteresowany droższą żywnością ekologiczną, lub
będzie korzystać z produktów ekologicznych na miejscu, przy okazji spędzania
urlopu w gospodarstwach agroturystycznych.
Z uwagi na znaną za granicą czystość wielu rejonów Polski powstaje też duża
możliwość zorganizowania eksportu jaj ekologicznych do zamożnych krajów eu-
ropejskich.
6.3. Uwarunkowania opłacalności produkcji jaj
Podstawowym warunkiem opłacalności w produkcji ekologicznych jaj spożyw-
czych będzie popyt na ten produkt - kształtujący ceny.
Ceny jaj ekologicznych będą wyższe niż towarowych jaj spożywczych z uwagi na
wyższe koszty produkcji. Zwiększone koszty wynikać będą przede wszystkim z ce-
ny mieszanki ekologicznej, zużycia paszy ja jednostkę uzyskanego produktu, ceny
zakupu kurcząt hodowlanych, nakłady na utrzymanie budynku i wybiegów, koszty
niezbędnych zabiegów.
Obniżenie plonu ziarna zbóż oraz nasion strączkowych i oleistych w warun-
kach ekologicznych można oszacować na około 20%. Uwzględniając inne dodat-
kowe nakłady poniesione w roślinnej produkcji ekologicznej (w tym także certyfi-
kacja), w porównaniu ze standardowymi mieszankami paszowymi, można przyjąć
wzrost ceny ekologicznej mieszanki paszowej o 25-30%. Do tego należy dodać
niższą wydajność nieśną kur, wyższe zużycie mieszanki w produkcji jaj, wydatki
na utrzymanie budynków i pastwiska (wybiegu), dodatkowe nakłady robocizny na
organizację żywienia i utrzymania, opiekę weterynaryjną, dozwolone preparaty po-
lepszające zdrowotność, opakowanie, reklamę, certyfikację itp. Szacunkowo moż-
na przyjąć przynajmniej podwojenie kosztów produkcji. W tej sytuacji cena jaja
wyprodukowanego w warunkach ekologicznych może być, co najmniej dwukrot-
nie większa niż standardowego jaja spożywczego.
Na koszty produkcji rzutować będzie też wybór mniej lub bardziej restrykcyj-
nych warunków utrzymania i żywienia. Należy założyć, że produkt spełniający
najwyższe wymagania ekologiczne będzie mógł liczyć na najlepszą cenę i naj-
większy zbyt.
27
Załącznik Nr 1
UPOWAŻNIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ
CE ROLNICTWO
EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */
28
29
30