1. NAZWA EPOKI





Nazwę średniowiecza (tj. wieków średnich - łac. media tempora) wprowadzili twórcy renesansu, oznaczali nie okres rozciągający się między epoką starożytną, a nowymi czasami odrodzenia. Przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej epoki.



CHRONOLOGIA



Za najbardziej zasadną datę początku średniowiecza przyjmuje się zazwyczaj rok 476 - wyznaczający upadek cesarstwa zachodniego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie. Koniec epoki łączy się najczęściej z trzema, bliskimi w czasie, ważnymi wydarzeniami:

1450 - wynaleziono druk

1453 - upadek Konstantynopola

1492 - odkrycie Ameryki



W głębi epoki istniały okresy o szczególnej odrębności politycznej i kulturowej. Otrzymują one w historiografii nazwy, które tę odrębność uwydatniają. Są to m.in.



"renesans Kardiński" - wzbudzony działalnością Karola Wielkiego (768 - 814)





"renesans romański" - kultura XII stulecia





doba niewoli awiniońskiej XIV w.





POGLĄDY FILOZOFICZNEFilozoficznym podłożem kultury jest:TEOCENTRYZM - Skupienie wszelkich zagadnień, norm i wartości wokół idei Boga.

SCHOLASTYKA - Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniono i uzasadniono drogę poszukiwań rozumowych. Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowanie tzn. zasady logiczne obowiązujące w każdym procesie dowodowym, scholastyka przejęła z "Logiki" Arystotelesa - pogańskiego, starożytnego filozofa.



Wybitni przedstawiciele: Albert Wielki (XII/XIIIw.) i jego uczeń Św. Tomasz z Akwinu.

AUGUSTYNIZM - Poglądy Św. Augustyna (354 - 430) sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swoją obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności), swe dramatyczne niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustanny konflikt między cielesnością, a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn odkrył wartość refleksji nad samym sobą.



TOMIZM - Największy chrześcijański filozof Św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać sprostać swej roli walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania. Filozofia tomistyczna nakazywała wręcz rozwój etyczny człowieka. Człowiek kierowany zasadami moralnymi: pobożnością, cnotą, mądrością życiową mógł istnieć społecznie, ponieważ był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości zapewniających każdemu właściwe mu przywileje.



"drabina bytów"



5 Bóg 4 Święci, asceci 3 Człowiek 2 Zwierzęta 1 Rośliny





FRANCISZKANIZM - Św. Franciszek z Asyżu (1182 - 1226) zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Jest to program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym - dosłownie pojmowanym - nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa.MANICHEIZM - religia założona w III w. przez Babilończyka Manesa, opartej na radykalnym maliźmie dwóch absurdalnych zasad - dobra i zła - walczących ze sobą w historii świata. Adeptem manicheizmu był przez 9 lat Św. Augustyn.



WYDARZENIA HISTORYCZNE





XIw. - rozwój miast, co jest spowodowane





Rozkwitem gospodar-ki towarowo - pieniężnej, handlu i rzemiosła,





bunt niemieckich chłopów pod przywództwem Tomasza M�źnzera. Z tego podłoża wyrósł wiklefizm od John'a Wyclifa i hustycyzm od Jana Husa.





tekst "Dagone index", w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża (Xw.)





1109 - wojna polsko-niemiecka.





1226 - sprowadzenie Krzyżaków do Polski.





1241 - najazd Mongołów na Polskę.





1343 - pokój z Krzyżakami w Krewie.





1347-1453 - wojna stuletnia (angielsko-francuska).





1454-1466 - wojna trzynastoletnia (Zakon-Polska_ Polska odzyskuje Pomorze Gdańskie, co przyczynia się do rozwoju gospodarczego.





1525 - Hołd Pruski.





KULTURA





powstanie uniwersyte-tów w Bolonii i Padwie.





powstanie zakonów żebrzących.





Powstanie uniwersyte-tów w Paryżu, Cambridge, Oxfordzie





Wprowadzenie filozofii Arystotelesa.





II poł. XVw. - powstanie "Ołtarza Mariackiego" Wita Stwosza.





II poł. XVw. - powstanie "Dziejów Polski" Jana Długosza





1543 - wydanie dzieła Mikołaja Kopernika "O obrotach ciał niebieskich"





ODKRYCIA





produkcja papieru





rozwój kartografii





II poł. XVw. - wynalazek druku 1450r.





1492 - Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę (Haiti, Kuba, i in.).





1497-98 - Vasco da Gama - droga do Indii wzdłuż wybrzeży Afryki.





1499 - Amerigo Vespucci - wschodzi, wybrzeża Ameryki Płd.





1519-1522 - Ferdynand Magellan - droga dookoła świata Sewilla-Sewilla (Cieśnina Magellana. Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo).





GATUNKI, PRĄDY ARTYSTYCZNE, STYLE



.CHANSONS de geste - francuskie poematy epickie opowiadające o czynach bohaterów historycznych lub legendarnych..KRONIKA ŚREDNIOWIECZNA (ukł. Chronologiczny; brak krytycyzmu; skłonność do fikcji; dydaktyzm - należało wyciągać jakieś wnioski; panegiryzm (przesadne wychwalanie) np. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz..EPIKA RYCERSKA (styl patetyczny i hiperbolicacja - wyolbrzymianie zasług bohatera) np. Pieśń o Rolandzie.HYMN - wypowiedź zbiorowości o tematyce religijnej lub patriotycznej, utrzymane w stylu podniosłym i patetycznym..PIEŚŃ RELIGIJNA np.: Bogurodzica.MIRAKL - jeden z gat. dramatu średniowiecznego; ukazuje cudowne wydarzenia z życia Matki Bożej lub świętych..MORALITET - gat. dramatu średniowiecznego; utwór o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym w którym kwestie moralne roztrząsane są przez upersonifikowane pojęcia (np. cnota, występek) w średniowieczu wykształtowały się dwa style:

Romański poczt. Xw. na płd. Francji - proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone (rotundy), charakteryzowały się masywnością, obronną grubością murów wznoszonych z kwadratowych kamieni. Na portalach (bramach wejściowych) umieszczono płaskorzeźby, które dawały przegląd ówczesnej wiedzy na tematy teologiczne, moralne, przyrodnicze. Wśród wizerunków przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne (np. "prace dwunastu miesięcy"). Były to przeważnie kościoły i klasztory.



Gotycki p. XIIw. na płn. Francji - o bogatej dekoracji i budowle strzeliste, wysokie; kamień został zastąpiony cegłą; zaopatrzone w wiele wierzyczek; budowle były zarówno kościołem jak i zamkiem rycerstwa, pełniący funkcje obronne (np. gotycka architektura Krakowa).



Rzeźba odrywała się od architektury, ustawiona w niszy kościoła służyła indywidualnemu przeżywaniu kultu. Przedstawione postacie: Marii, Apostołów; sceny z Ewangelii, życia świętych nabierały ruchu, realizmu i ekspresji. Charakterystyczne jest dla rzeźby późnogotyckiej wygięcie postaci w kształt litery "S", co zaznaczało ciężar ludzkiego ciała zwisającego z krzyża, czy podkreślenia w twarzy wyrazu bólu, ale także złości i głupoty. Przedstawiciel - Wit Stwosz.



.HAGIOGRAFIA - dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmujący żywot świętych, legendy z nimi związane oraz opisy cudów zaistniałych za ich pośrednictwem.



DRAMAT LITURGICZNY - gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienie związane z liturgią kościelną . Dramaty ściśle podporządkowane obrzędom liturgicznym. Odgrywano je podczas liturgii, składały się z dialogów i inscenizacji wydarzeń biblijnych lub apokryficznych.



PYTANIE 2ALEGORIA - w sztuce i literaturze: dzieło, utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony umowny sens przenośny, będący zwykle obrazowym przedstawieniem pojęć oderwanych.ALEGORYZM - nurt w estetyce średniowiecznej w którym rolę podstawową odgrywała alegoria - postać, przedmiot zdarzeń, które oprócz sensu dosłownego, przedstawianego bezpośrednio, posiadając również sens ukryty, wymagający odszyfrowania poprzez odwołanie się do konwencji funkcjonujących w danej tradycji kulturalnej (np.: Wędrówka Trzech Króli do Betlejem jako alegoria ludzkiego życia - drogi do Boskiego Światła - gwiazdy).DUALIZM - pogląd filozoficzny zakładający istnienie w rzeczywistości dwu odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy.HIERARCHIZACJA - podporządkowanie zasadzie hierarchii, szeregowanie, klasyfikowanie wg. pewnych stopni hierarchicznych.KONTRAST - ostro uwydatniająca się różnica między dwoma zestawianymi, porównywanymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami itp. przeciwieństwo, sprzeczność.TEOCENTRYZM - pogląd uznający Boga (religie) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa.



CHRYSTIANIZACJA EUROPY





Między V a XI w. Wszystkie państwa, które ukształtowały się w Europie Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Północnej przyjęły chrzest. Władcy szybko decydowali się na przyjęcie chrztu. Przynosiło im ono zresztą podwójne korzyści polityczne, umacniając ich władzę i oddalając groźbę misji narzuconej z zewnątrz z jej konsekwencjami. Podania i kroniki za rzeczywistych twórców tych państw uznały tych władców, którzy jako pierwsi przyjęli chrzest.W świecie niepewnego jutra, głodu i chorób, które nękały w stopniu podobnym jak dzisiaj ludność czarnej Afryki, relikwie świętych budziły największą nadzieję, wedle powszechnych przekonań obdarzone były bowiem mocą pokonywania wszelkiego zła i czynienia cudów. Kościoły i klasztory, w których złożone były szczątki szczególnie czczonych świętych, groby świętych Piotra i Pawła w Rzymie, stały się miejscami, do których ciągnęły pielgrzymki wiernych.Mimo przepaści jaka dzieliła kulturę uczoną od kultury ludowej narodziła się we wczesnym średniowieczu wspólna dla Europy łacińskiej mentalność chrześcijańska. Dla wszystkich świat był polem bitwy między Dobrem, czyli Bogiem, a Złem, czyli Szatanem. Powszechne stało się przekonanie, że życie na ziemi jest tylko przejściowym, doczesnym etapem, który zadecyduje o dalszym losie człowieka w ważniejszej, bo wiecznej, rzeczywistości.





ZNACZENIE CHRZTU DLA PAŃSTWA POLSKIEGO



Chrzest Polski - Przyjęcie chrztu mogło zapewnić państwu Mieszka miejsce wśród państw Europy chrześcijańskiej, zabezpieczyć je przed przymusową chrystianizacją, a także przyczynić się do jego wewnętrznego zespolenia.Aby więc uchronić się od bezpośredniego podporządkowania ziem polskich niemieckim placówkom misyjnym, utworzonym na pograniczu niemiecko-słowiańskim, Mieszko zdecydował się w 965 r. na przymierze z Czechami i na małżeństwo z księżniczką Dobrawą, a w 966 r. na przyjęcie chrztu, ale za pośrednictwem czeskim. Pierwszym biskupem polskim został w 968r. Jordan, rezydujący w Poznaniu. Znaczenie chrztu było ogromne. Jako państwo chrześcijańskie Polska została zaliczona do społeczności chrześcijańskiej, a jej władca traktowany był na równi z innymi książętami. Kościół wniósł do Polski wzory organizacji, wzmacniającej młody organizm państwowy, znajomość pisma i form kancelaryjnych, niezbędnych w ówczesnej dyplomacji. W stosunkach zaś z Niemcami chrzest zdecydowanie wzmocnił pozycję Mieszka. Wprawdzie toczył on w dalszym ciągu walki z margrabiami niemieckimi, ale jednocześnie nawiązał bezpośrednie stosunki z cesarzem, uzyskując zaszczytny tytuł "przyjaciela cesareskiego".3Rola sztuki w średniowieczuCelem sztuki było propagowanie najważniejszych treści nauki kościoła o Zbawieniu.!!!Najciekawsze osiągnięcia poza architekturąAnonimowość artystyŚredniowiecznym twórcom nie zależało na uzyskaniu sławy i rozgłosu. Nadrzędną rolę odgrywało dzieło. Pełniło ono dydaktyczną i moralną funkcję. Nie istniało też pojęcie praw autorskich, a kożystanie z cudzego dorobku było nawet wskazane.Styl romński i gotycki w architekturzeROMAŃSKI GOTYCKI ok. Xw. Budynki proste, zwykle zaokrąglone Grube mury z kamieni Bogatozdobione kolumny Płaskożeźby w 2 poł. XIIw. Strzeliste kształty Styl bogaty, jednak budowle upożądkowane, konstrukcje przemyślane Okna strzeliste, z kolorowymi witrażami.





Fenomen katedry gotyckiejObrazy katedr w poezji J. PrzybosiaSzłowo i obraz, liczba i przestrzeń w sztuce średniowieczaW średniowieczu istniały magiczne liczby3 - Trójca św.10 - najwyższa doskonałość - potrójność św. Trójcy i zarazem jej jedność (3 x 3 + 1 = 10)4 - czterech ewangelistów, cztery cnoty7 - siedem sakramentówPerspektywa nie była znana artystom średniowiecza, dlatego też inaczej wyrażano ją na malowidłach, rzeźbach, architektórze i teatrze. Hierarchię istot oceniano na pdst. ich usytuowania na dziele.CENTRUM - postacie boskie, święte ważneLEWICA - potępieniPRAWICA - wybraniPŁD. str. katedry - motywy Nowego TestamentuPŁN str. katedry - motywy Starego Testamentu4 Rola pisma i druku w średniowieczu Początkowo ksiegi spisywano ręcznie w klasztorach, specjalnych zakładach, czy bibliotekach uniwersyteckich. Pisano na perganinie lub papierze. Książki średniowieczne były bogatozdobione. Po wynalezieni przez Gutenberga druku w 1950r. koszta wydania książki spadły do ok 1/5 stanu poprzedniego. Księgi te były bardziej trwałe i tańsze, przez co można je było upowszechnić.inkunabuł - każdy druk wydany od wynalazku Gutenberga do 1500r.



Książka i szkoła, dostępność oświaty



W XIIw. zaczęły powstawać szkoły miejskie, początkowo tylko katedralne, z czasem zakładane przez inne zakony. Tylko największe ze szkół realizowały cały program, w szkołach parafialnych uczono pisania i czytania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych, a także orientacji w kalendarzu chrześcijańskim. W XIIIw. powstawały pierwsze szkoły kupieckie, gdzie notariusz uczył redagowania listów, arytmetyki, rachunkowości.Niektóre szkoły katedralne i zakonne przekształcono później w placówki wyższe.Funkcjonowanie tekstu literackiego (problem autorstwa, przekładu, orginalności)autorstwo - patrz pkt 3przekład - teksty zostawały tłumaczone z łaciny na języki narodowe, i dlatego miały większą szansę dotarcia do odbiorcy.oryginalność - nie zwracano uwagi na prawa autrskie, średnowieczna praktyka nawet zalecała korzystanie ze swych dziełNajciekawsze zabytki piśmiennictwa średniowiecznego w Europie i w PolscePOLSKA- Bogurodzica- Kazania gnieźnieńskie- Kazania świętokrzyskie- Psałterz floriański- Psałterz puławski- Biblia królowej Zofii- Kronika polska- Kronika wielkopolska- Dzieje Polski J. Długosza- Kronika Polaków W. Kadłubka- Legenda o św Aleksym- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - poezja świecka moralistyczno - obyczajowa



EUROPA



- Pieśń o Rolandzie- Dzieje Tristana i Izoldy- Boska Komedia- Wielki Testament - F. VillonRola łaciny i języka narodowego w średniowieczu. Zakres użycia obu języków.ŁACINAJęzyk koscioła, używana znacznie częściej niż języki narodowe.W ten sposób utwory mogły trafić do szerszej grupy czytelników. Twórcy średniowieczni bezbłędnie operowali łaciną, kożystali z wcześniej ustalonych regół pisarskiego żemiosła.JĘZYKI NARODOWEJęzyki narodowe się dopiero formowały. Wyrażały niezbytr skomplikowane treści. Formowanie się narodowego języka z dialektów umocniło poczucie jedności u członków danego społeczeństwa.Konsekwencje dwujęzyczności literaturyPowstawanie przekładów na j. narodoweUpowszechnienie literaturyKształtowanie języków narodowychPopularyzacja piśmiennictwaPowstawanie utworów wielojęzycznych5 Rola kościoła w rozwoju kultury- dofinansowywanie wygodnych dla kościoła twórców- niezależność polityczna kościoła- biblioteki kościelne- popularyzacja łaciny



- powiązanie z Biblią



- architektura duchowna - kościoły, katedry- kościoły miejscem powstawanie dzieł średniowiecznych - fresków, obrazów ...Typowe gatunki literatury religijnej- psałteże- wierszowane legendy- kazania- kroniki kościelne- literatura apokryficzna (zw. z Jezusem i apostołami)- żywoty świętychhagiograficzny - odnoszący się do hagiografii. Hagiografia - dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty świętych i legendy o nichparenetyczny - kształtujący i propagujący wzory postępowania związane z odgrywaniem pewnych ról społecznych - np. ojca, syna �ŚPokazuje pozytywne cechy bycia nimi oraz sposoby ich osiągnięcia.Średniowieczne formy teatralne:misteria- tematyka biblijna i żywoty świętych- występy w kościołach i na placach- bożonarodzeniowe, wielkanocne, hagiograficzne �Ś- luźna kompozycja, wątki główne i epizody pobocznemoralitety- dydaktyczne, posługujące się alegorią- bohater dokonuje wyboru między niebem a ziemią



- akcja - wybór drogi życia, walka cnut i grzechów, zakończenie - albo kara, albo nagroda



mirakle- dramat religijny- obrazy sceniczne z życia Marii Panny i męczenników- na planie pierwszym cudowne wydarzenia i Boskie interwencjeCharakter średniowiecznej sceny,funkcja teatru- teatr powiązany z kościołem tematyką i miejscem wystawiania sztuk.- podstawowym zadaniem było nauczanie i budowanie wiernych.



6. Rola dworu w rozwoju literatury...Kultura dworska wykreowała wzorzec rycerza oraz wpłynęła na na powstanie utworów o tematyce miłosnej, związanych ze średniowiecnym kultem kobiety i miłości dworskiej zarówno do płci przeciwnej jak i do ojczyzny. Było to uczucie zgodne z konwencją i jego kształt był podporządkowany rytuałom towarzyskim.



...Obraz kultury dworskiej w literaturze polskiej i europejskiej...-,,Pieśń o Rolandzie" - idealny rycerz-,,Dzieje Tristana i Izoldy" - przedstawiona jest miłość: wieczna, silna, jedyna, mimo przeciwnościom losu, niezniszczalna, silniejsza niż wola i rozum bohaterów



-,,Wielki Testament" Franciszek Villon( autor wiódł burzliwe życie rabunki itd., utwór pisze w niewoli) - odnajdujemy w nim symptomy nowego spojrzenia na świat, fascynacja brzydotą, okrucieństwem i śmiercią.



- ,,Krzyżacy" i ,,Grażyna" - obraz doskonałego rycerza...Etykieta dworsko-rycerska...Wykreowała ona model idealnego rycerza (piękny wspaniale odziany, o nadludzkiej sile, dobrze władający bronią, gotowy do stawienia czoła każdemu i w każdej chwili, dbał o rycerska sławę i honor). Ustalała ona stosunki jakie powinny panować miedzy kobietami a rycerzami. Ustalała normy postępowania wobec wybranki serca( oddanie, wierność). U jej podstaw stał honor, miłość do ojczyzny i wiara w Boga....Kobieta w kulturze średniowiecza...W epoce feudalnej został ukształtowny ideał kobiety, częstokroć ucieleśniany w utworach. Postać ta miała być blondynką o jasnej cerze, wiodła życie na łonie natury.(,,Opowieść o Wiolecie" Erianta , ,,Opowieśc o Aleksandrze") Był to wiek rozmiłowania w pięknie kobiety, stawiano ją na piedesta łach i wysławiano. Obowiazuje kult kobiety a z czym się łaczy miłości i pożądania....Typowe gatunki literatury świeckiej ...:





epos rycerski - poemat rycerski, przedstawiający dzieje bohatera rycerza na tle wydarzeń historycznych ( ,,Pieśń o Rolandzie") Epos rycerski ukazywał ideał rycerza, gotowego poświęcić życie w imię honoru i wierności, znajdującego satysfakcję w wypełnianiu żołnierskich obowiązków.





saga - utwór epicki (gł. Powieść), osnuty wokół dziejów rodziny. Do 12 w. Sagi trwały w bogatej tradycjiustnej, spisywano je od wieku 13. Np. ,,Pieśń o Nibelungach"





Zarówno saga jak i epos rycerski są gatunkami epiki heroicznej, są gatunkami pokrewnymi. romans - wyrósł na gruncie średniowiecznej kultury dworskiej. Nawiązywano w nich do opowieści znanych w literaturze antycznej, jak i do rodzimych legend. R. Rycerskie podejmowały motywy fantastyczne, akcja wypełniona była barwnymi przygodami i niezwykłymi wydzrzeniami. W utworach tego typu idealizowano obraz życia dworskiego, uwznioślano rycerza i wybranki ich serc. Np. ,,O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu", ,,Dzieje Tristana i Izoldy".kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęsciej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną, w k. Pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskie. Gatunki nurtu religijnego:pieśni - gł. Kościelne np.Bogurodzica" , ,,Posłuchajcie bracia miła"hagiografy - dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego , obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach ,,Legenda o św.Aleksym"apokryfy - teksty związana tematycznie z Biblią, nie są tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu, są rodzajem ,,uzupełnienia" Biblii. Występuje w nich wiele barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią), bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe np.,,Rozmyślania przemyskie"psalmy - biblijne pieśni o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ich zbiór stanowi psałterz., były bardzo popularne w śr., opiewają wielkośc i dobroć Boga, wyrażają podziękowanie, prośbę, błaganie, mówią o przszłości i przyszłosci



np.,,Psałterz floriański" ,,Psałterz puławski"



kazania - gatunek wypowiedzi ustnej lub pisemnej o charakterze pouczającym i perswazyjnym np.,,Kazania świętokrzyskie" ,,Kazania gnieżnieńskie"misteria - sztuki dramatyczne, prezentujące przede wszystkim fragmenty historii biblijnych, w śr. wystawiane na scenachdramaty liturgiczne - wystawiane w kościołach na Wielkanoc (np. ,,Nawiedziny grobu")moralitety - utwory sceniczne o charakterze moralizatorskim, służyły pomocą w odnalezieniu właściwej drogi w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia. Występowały w nich postacie alegoryczne np. Lenistwo, Pycha, Dobroć, Kłamstwo itd.7.Typowe cechy osobowości świętego na podstawie ,,Legendy o św. Aleksym"...:





pobożny





dobrowolnie zrezygnował z przyjemności życia i dóbr doczesnych





świadomie zadawał sobie ból i cierpienie, umartwiał się





prowadził surowe i pokutnicze życie w imię miłości Boga, osiągnięcia zbawienia i pośmiertnej sławy świętego





żył w ascezie (umartwianie się, ćwiczenie w cnocie połączone z umartwianiem, jedna z dróg propagowanych przez kościół)





doskonalił się w swojej pobożności





był świadomy odpowiedzialności przed Bogiem za swoje czyny





...elementy biografii...:





Aleksy pochodził ze znakomitego książęcego rodu rzymskiego





odrzucił bogactwo, luksusowe życie, doczesne pragnienia





opuścił młodą żonę, składając ślub czystości





rozdał bogactwo ubogim i został żebrakiem





wybrał poniżenie, biedę, cierpienie i tułaczkę





stał się ascetą, doskonalącym ducha poprzez umartwianie ciała





konsekwentnie zmierzał do osiągnięcia zbawienia i życia wiecznego





pokonuje pokusy i słabości ciałą





całkowicie oddany Bogu i religii





jego życiu i śmierci towarzyszyły cuda - dzwony same dzwoniły, ,,zapach" jego ciała uzdrawiał chorych





jego dusza natychmiast trafiła do nieba, a ciało miało uzdrawiającą moc





... Porównanie i ocena postaw św.Aleksego, św. Franciszka, św.Wojciecha...św. Wojciech - biskup praski od983r., zginął w czasie misji wśród Prusówśw. Franciszek - kaznodzieja wędrowny, założyciel zakonu franciszkanów,, propagator ubóstwa, zbliżony do antykościelnych ruchów plebejskichśw. Aleksy - jego cierpienie i życie było mniej twórcze niż Franciszka i Wojciecha, w swoim postępowaniu miał na celu dostanie się do nieba i osiągnięcie życia wiecznego, był egoistą (mimo to że rozdał bogactwo), skrzywdził swoją żonę.





...Średniowieczne i współczesne rozumienie pojęcia świętości...:odwołanie literackie: Kazimiera Iłł(a)kowiczówna ,,Opowieśc małżonki św.Aleksego":- utwór opowiada o stosunku żony do Aleksego ( po jego ucieczce po ślubie),jest wciąz kochająca, cierpliwa, uparta, współczująca, chciała za wszelką cenę odzyskać męza, mimo to że nie rozumie postępowania męża czeka na niego, ma do niego żal, że ja zostawił i zmarnował jej życie, wzgardził jej miłoscią- Iłłakowiczówna nie popiera takiej postawy (ascety), którzy są egoistami, lekceważa innych ludzi i ich uczucia Jan Józef Szczepański ,,Święty" bohaterem utworu jest Maksymilian Kolbe, symboldobra. Człowiek ten oddał swoje życie dla uratowania współtowarzysza obozowej niedoli oświęcimskiej niedoli - zupełnie inny wymiar cierpienia i jego celuAlbert Camus ,,Dżuma" -(świętość bez Boga) bohaterowie powieści służa ludziom:- doktor Rieux - pełen poświecenia ,,przez uczciwość", która polega na rzetelnym wykonywaniu zawodu, mimo własnych troskwalczy z epidemią- pisarz Tarrou - potepia szaleństwo mordu, dżumę, co ogarnęła ludzkość, wspiera doktora - chce zostać świetym nie wirząc w Boga.- dziannikarz Rambert - uczestnik wojny, ma dość ludzi umirających dla idei, rezygnuje z ucieczki z miasta opanowanego przez chorobę.Rola miłości w życiu św. Aleksego:





Św. Aleksy traktował miłość i małżeństwo jako obowiązek w swoim życiu. Uważał, że musiał się ożenić aby przeżyć je ,,godnie", według nakazu chrzescijaństwa. Uczucie to nie miało dla niego większego znaczenia. Nie motywowało jego działań i postępowania, nie liczyłsię z nim i nie doceniał go.



8. Cechy rycerza idealnego i jego świat wartości na podstawie "Pieśni o Rolandzie". Prawda historyczna a ideologia w "Pieśni o Rolandzie". Heroizacja i apoteoza bohatera (scena śmierci Rolanda). Roland, Tristan i Lancelot - podobieństwa i różnice. Rózne odmiany epiki rycerskiej."Pieśń o Rolandzie"a) świat wartości:- wiara- władza - ojczyznab) cechy rycerza idealnego:- odwaga - wskazuje na to zachowanie się Rolanda podczas walki- lojalność i wierność władcy- pobożność i wierność Bogu - jako wzorowy chrześćijanin walczy w obronie wiary przed niewiernymi- patriotyzm - wierność ojczyżnie i przywiązanie do niej- wiara w przyjażń - sam jest przyjacielem i ma oddanego przyjaciela Oliwiera- męstwo



- nieprzeciętna umiejętność walki



- honor - ogromnie ważny, Roland nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę Francuzów decyduje się zadąć w róg- dba o własną godność - zniszczył miecz aby nie dostał się w ręce pogan, gdyż zostałby zbeszczeszczony, a jego honor zostałby naruszonyc) prawda historyczna a ideologia w "Pieśni o Rolandzie":- wydarzenie takie miało faktycznie miejsce:Roland - hrabia Marchii Bretońskiej, w sierpniu 778 roku jako dowódca tylnej straży Franków powracających z wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii przecie Omajjadom został w wąwozie Roncesvalles w zachodnich Pirenajach napadnięty przez górali baskijskich i zabity wraz z całą tylną strażą. Klęska ta zmusiła Karola Wielkiego do chwiloej rezygnacji z podbojów na Półwyspie Pirenejskim.Dalsza część poematu jest niezupełnie zgodna z historią, ponieważ: powrót Karola do Hiszpanii, zdobycie Saragossy i pomszczenie tylnej straży - nastąpiły w rzeczywistości póżniej.d) heroizacja i apoteoza bohatera ( scena śmierci Rolanda ):Opis śmierci Rolanda jest wzorcową wręcz ilustracją aktu godnego umierania, sposobu, w jaki człowiek wierny obowiązkom swego stanu (rycerskiego) i światopoglądu (chrześcijańskiego) spotyka się z nieuniknioną ostatecznością. Umierać



można chwalebnie lub tchórzliwie.



Roland - bohater eposu, oglądający przerażającą klęskę rycerstwa, opłakujący poległych towarzyszy, jest postacią, której zgon narrator szczególnie i niemal wyłącznie wyeksponował. W poprzedzających śmierć Rolanda scenach przeważają głównie opisy śmierci zbiorowej. Wyodrębniony z tła bohater - ostatni z umierających - staje się swego rodzaju znakiem: każdy szczegół jego zachowania nacechowany jest symboliczną treścią, podobnie jak jego wcześniejsza, z pozoru straceńcza decyzja niewzywania posiłków do walki z wrogiem, motywowana poczuciem rycerskiego honoru. Roland przezwyciężył słabość ciała po to, aby świadomie i ceremonialnie, a także po chrześcijańsku, przeżyć ostatni akt.Również agonia Rolanda, dokonująca się w wyraziście nacechowanej scenerii, harmonizuje z cudownymi zdarzeniami następującymi po śmierci bohatera. To zespolenie realizmu wcześniejszych opisów z fantastyczną fikcją potęguje apoteozę (wznioślenie) bohatera.Epika rycerska - "Chansons de geste" pieśń o czynach, średniowieczne poematy epickie, nazywane także eposami rycerskimi.Przykłady epiki rycerskiej:- w Anglii " O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu "- w Anglii " Opowieści kanterberyjskie " G.Chaucera- w Niemczech " Pieśń o Nibelungach "- we Francji " Pieśń o Rolandzie "



- w Rosji " Słowo o wyprawie pułku Igora "



- w Hiszpanii " Pieśń o Cydzie "- w Polsce " Zawisza Czarny z Garbowa " ROLAND TRISTAN LANCELOT PODOBIEńSTWA:- służą Karolowi Wielkiemu Markowi Arturowi władcom- damy serca Auda Izolda Guinevera- s ł a w n i i d z i e l n i r y c e r z e RóżNICE:- poświęca się za poświęcają się za swe ukochane ojczyznę - umiera za ojczyznę umierają zwyczajną śmiercią



9 Idealny władca jako elitarna odmiana wzorca rycerskiego na przykładzie



"Kroniki polskiej" Galla Anonima. Związki "Kroniki polskiej" z epiką rycerską.Inne kroniki średniowieczne. Nowatorstwo kroniki Jana Długosza. Odzwierciedlenie kultury rycerskiej w literaturze polskiej.Wzorzec władcy idealnego na podstawie "Kroniki polskiej" Galla Anonima. Gall Anonim prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie czynów i osoby króla Bolesława Krzywoustego. Warto zauważyć, że takim ideałem jest również opisywany przodek Krzywoustego - Bolesław Chrobry. Obaj królowie mają podobne cechy.Cechy władcy idealnego:- męstwo- pobożność - jest to wielki i sławny mąż, który walczy z pogaństwem w imię wiary chrześcijańskiej- mądrość- postawa rycerska- srogi lecz sprawiedliwy- przebiegły i mądry w walceBolesław Chrobry - według Galla Anonima jest scharakteryzowany jako ideał



władcy (sprawiedliwy, rycerski, mężny, pobożny). Gdy był na tronie w



kraju panował dostatek, spokój i radość. Moc jego ukazana została np: w ilości wojsk jakie posiadał. Cnota i szlachetność tego króla oraz jego pobożność zobrazowana została jednakowym stosunkiem do innych ludzi: "a sprawiedliwy był zarówno dla ubogich wieśniaków jak i dla magnatów i rycerzy". Gall Anonim ukazał szczodrobliwość króla, opisując jego stół i bogactwo dworu, jego dobroć w darowaniu win.Bolesław Krzywousty - oprócz cech typowych dla władcy idealnego, zostały podlkreślone talenty jako wielkiego wodza postrachu wrogów - Pomorzan i NiemcówZwiązek "Kroniki polskiej" z epiką rycerską:Gall Anonim - podkreślając, iż pragnie przedstawić "niektóre godne pamięci czyny" - odwołał się do innego popularnego dziejopisarskiego gatunku do tzw. "Chansons de geste". Były to opisy zadziwiających bohaterskich dokonań wybitnych postaci. Prezentowały one na ogół poprawnie, choć zwykle bez dat kolejność wydarzeń, ale główny nacisk był w nich położony nie na związki czasowe oraz przyczynowe wiązanie faktów, lecz na same fakty składające się na zbiór godnych pamięci (a zwłaszcza naśladowania) czynów, które odzwierciedlały niezwykłą osobowość, wolę i postępki bohatera. Tym samym utwory te nawiązywały do epickiej narracji.Inne kroniki średniowiecza:





- "życie Karola Wielkiego" twórca Einchard - był jego dworzaninem i biografem, na kanwie jego biografii powstały liczne utwory literackie i legendyNajpopularniejsze tytuły historiografii polskiej:- "Kronika polska" Galla Anonima- "Kronika polska" Biskupa Mistrza Wincentego Kadłubka - zawiera wiele elementów fikcyjnych, ale także kodeks norm moralnych- "Kronika" Janka z Czarnkowa - jego kronika była poświęcona rządom Kazimierza Wielkiego, prezentował wydarzenia z dworu, pisana w formie pamiętnika, dostarczyła wielu informacji o życiu władcy- "Roczniki, czyli Kroniki królestwa polskiego" Jana DługoszaOprócz nich można wymienić:- "Kronika Wielkopolska"- "Kronika Krakowska"- "Kronika Książąt Polskich"Nowatorstwo kroniki Jana Długosza ("Roczniki, czyli Kroniki królestwa polskiego"):- ze względu na rzetelność autora i przedstawioną przez niego krytyczną analizę żródeł, dzieło jego jest najcenniejszą kroniką (stworzył on



min. rzetelny opis bitwy pod Grunwaldem)



- dążył do sprawdzenia prawdziwości faktów- starał się je przedstawić w sposób obiektywny- próbował dotrzeć do wszystkich żródełOdzwierciedlenie kultury rycerskiej w literaturze polskiej: ? ? ? ?- powstanie pieśni o czynach (Chansons de geste) "Zawisza Czarny z Garbowa"- użycie "gesta" czyli czyny przez Galla Anonima w "Kronice polskiej" zawarte zostały tam dokonania wybitnych postaci, ujęcie takie odnosi się do epiki rycerskiej



10. Tekst średniowieczny jako przedmiot badań naukowych i zabytek kultury. Zabytki języka polskiego (czas powstania, charakterystyka) i literatury. Pojęcia: transliteracja, transkrypcja.



Odczytywanie średniowiecznych tekstów sprawia ogromne kłopoty. Stan ich po tylu wiekach jest nieraz bardzo zły, występują mechaniczne uszkodzenia, a czytelność jest na ogół słaba, przy czym pogarszają ją liczne błędy czy omyłki w przepisywaniu. Zasady zapisu nie były wówczas ujednolicone, tak więc różne głoski oznaczano nie zawsze tymi samymi znakami literowymi (pierwsze próby ujednolicenia głosek podjął dopiero w poł XV w. Jakub Parkosz). Dlatego też czytelnik zapoznaje się z dawnymi zabytkami w postaci ułatwionej, po dokonaniu transkrypcji.Pojęcia:

transkrypcja - tłumaczenie dokonane przez specjalistów, którzy upraszczają stary zapis według zasad zbliżonych do współczesnych i dodają liczne wyjaśnienia (przypisy) i komentarze.





transliteracja - sposób zapisywania utrwalonych w piśmie tekstów, wyrazów, literami innego alfabetu, na zasadzie oddawania każdej litery jednego alfabetu odpowiednią literą innego alfabetu, bez uwzględnienia właściwości wymowy wyrazów, np. ros. tret'ego dnja.





Pierwsze słowa zapisane w języku polskim to słowa onomastyczne (nazwy własne).Najstarsze zabytki zawierające słowa onomastyczne Nazwa Czas powstania Charakterystyka Geograf bawarski IX w. Tekst rękopiśmienny napisany przez Niemca, podróżnika, który rejestrował i opisywał terytoria poszczególnych plemion w środkowej i wschodniej Europie. Wyrazy polskie: Wiślanie, Goplanie, Opolanie, Ślężanie. Dagome index X w. Dokument królewski wysłany z kancelarii Mieszka I do papieża, w którym ówczesny władca powierza swoje państwo w ręce papieża. Jest napisany po łacinie, ale występują też wyrazy onomastyczne: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin. Kronika Thietmara XI w. Był to niemiecki biskup, który opisał przebieg walk między Niemcami a Polakami, za Bolesława Chrobrego. Kronika została napisana w języku łacińskim, aczkolwiek występują wyrazy polskie: Bolesław Chrobry, Odra, Wrocław, Ślężanie. Bulla gnieźnieńska zwana także Złotą Bullą XII w. Skierowana przez papieża do biskupa gnieźnieńskiego i do Bolesława Krzywoustego, w której określa on swoje wpływy daniny oraz inne opłaty. Zawiera nazwy miejscowości: Łęczyca, Dębnica, Janowice oraz nazwy osobowe: Herman – imię kasztelana bądź księcia, Bogusław. Najstarsze zdanie zapisane w języku polskim pochodzi z 1270 r. Z �śKsiąg Henrykowskich". Była to kronika klasztoru Cystersów w Henrykowie. Brzmi ono: �śDaj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj".Literacki język polski kształtował się przede wszystkim na przekładach. Były to albo tłumaczenia religijnych pieśni, albo też fragmenty �śPisma Świętego". Szczególnie często sięgano do biblijnej �śKsięgi Psalmów".Zabytki zapisane w języku polskim:





psałterze

�śPsałterz floriański". Pochodzi z przełomu XIV i XV w. Nazwa wywodzi się od miejsca przechowywania rękopisu – opactwa św. Floriana w Austrii. Jest to pięknie zdobiony kodeks (napisana ręcznie książka), przeznaczona prawdopodobnie dla królowej Jadwigi. Przekład cechuje się pięknym, bogatym, plastycznie konkretnym językiem.





�śPsałterz puławski". Pochodzi z XV w. Należał niegdyś do księgozbioru Czartoryskich, który znajdował się w ich rezydencji w Puławach.





�śBiblia królowej Zofii". Pochodzi z poł. XV stulecia. Jest to pierwsze tłumaczenie �śPisma Świętego". Przeznaczona była dla wdowy po Władysławie Jagielle. Do dziś zachował się tylko pierwszy tom tego rękopisu oraz pojedyncze kartki z drugiego. Nie wiadomo, czy dzieło obejmowało także Nowy Testament.





kazania

�śKazania świętokrzyskie". Powstały na przełomie XIII i XIV w. Były przechowywane w klasztorze Benedyktynów, gdzie zostały odnalezione w XX w. Dokument zawierający zbiór kazań został odnaleziony przypadkowo, gdyż wcześniej pocięto go i obłożono nim obwolutę innej książki.





�śKazania gnieźnieńskie". Pochodzą z XV w. Dokument zawiera 100 kazań w językach: łacińskim i niemieckim, w tym 10 w języku polskim.





modlitwy np. �śBogurodzica"





modlitewniki





apokryfy (utwory mówiące o życiu świętej rodziny) np. �śRozmyślania przemyskie", czyli �śŻywot Najświętszej Rodziny"





roty sądowe (formuły przysiąg składanych w sądzie w XV w.)





w XV w. Nastąpiły pierwsze próby prac nad słownictwem języka polskiego.





glosy – zapiski na marginesach ksiąg kościelnych i teologicznych, polskie odpowiedniki trudniejszych określeń, wyrażeń, zwrotów bądź sformułowań.mammotrekt – rodzaj słownika średniowiecznego zawierającego przekład trudniejszych wyrazów i form gramatycznych tekstu łacińskiego (zazwyczaj biblijnego) na jakiś inny język. Pierwsze mammotrekty pochodzą z XV w.





autorem pierwszego słownika ortograficznego jest Jakub Parkosz (1440 r.). Była to pierwsza próba ujednolicenia głosek.





11. �śBogurodzica" - najstarsza polska pieśń religijna (ogólne informacje o utworze). Wykorzystanie motywu plastycznego, treść, stosunek podmiotu lirycznego do Boga. Artyzm stylu i kompozycji pieśni - �śBogurodzica" jako arcydzieło liryki średniowiecznej. Autor �śBogurodzicy" artystą miary europejskiej. Wykorzystanie układów liczbowych w �śBogurodzicy" i �śKazaniach Świętokrzyskich". Cechy wiersza średniowiecznego. Miejsce �śBogurodzicy" w kulturze (ranga tekstu, funkcjonowanie, nawiązania). Tematyka maryjna w polskiej literaturze średniowiecznej.

Najdawniejszą, zachowaną do dziś dnia, polską pieśnią religijną jest �śBogurodzica". Istnieją trzy hipotezy mówiące o dacie jej powstania:

· pieśń powstała w X w., a jej autorem był św. Wojciech;· �śBogurodzica"- hymnem dynastii Jagiellonów, dlatego też uważa się, że powstała w 1386r. (XIV w) z okazji koronacji króla;· (biorąc pod uwagę ukształtowanie gramatyczne i leksykalne) �śBogurodzica" powstała na przełomie XII i XIII wieku;

Najstarszy, dwustrofowy przekaz �śBogurodzicy", opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407r. (XV.) Autor �śBogurodzicy" jest anonimowy.

Istnieją co najmniej dwie hipotezy o autorach:

· legendarne autorstwo św. Wojciecha;

· hipoteza prof. Briicknera, mówiąca o autorstwie franciszkanina ze Starego Sącza - ojca Boguchwała.

W Polsce średniowiecznej pieśń ta stała się hymnem, o czym świadczą fakty, że:· przed bitwą pod Grunwaldem (1410r.) rycerstwo polskie śpiewało �śBogurodzicę";· umieszczono ją we wstępie zbioru praw (�śStatutu Łaskiego") Królestwa Polskiego z 1506r., co nobilitowało ten tekst do rangi symbolu Polski;· nie tylko �śBogurodzica" pełniła funkcję hymnu, ale też spełniała pod względem gatunkowym odpowiednie wymogi; �śBogurodzica" ma charakter pieśni religijnej. Jest to hymn do Chrystusa skierowany do Matki Bożej i Jana Chrzciciela z prośbą o wstawiennictwo; wyrażający żarliwą prośbę o to, by Syn Boży raczył dać pobożny żywot na ziemi, a po śmierci przebywanie w raju. �śBogurodzica" to liryka:

· podmiotu zbiorowego,· bezpośrednia,· inwokacyjna,· apelu.

Utwór otwiera apostrofa do Bogurodzicy, apostrofa, która jest jednocześnie prośbą o pozyskanie dla spraw ludzkich Syna Bożego: �śzyszczy nam, spuści nam". W odniesieniu do Maryi użyto w pierwszej zwrotce kilku określeń:

· Bogurodzica (matka Boga),· dziewica,· Bogiem sławiena (sławiona przez Boga),· matka zwolena (matka wybrana, wielbiona)

Z kolei druga strofa jest zwrotem (prośbą) skierowanym do świętego Jana Chrzciciela, lecz jego świętej osoby nie opatrzono żadnymi dodatkowymi określeniami.

WNIOSEK wynikający z powyższego jest zatem taki, że Maryja została przedstawiona jako osoba boska, wielbiona, wyróżniona przez Boga, godna, wywyższona, a jednocześnie bliska ludziom. Jest ona przecież adresatką próśb, pośredniczy między Bogiem a ludźmi. Mimo jej dostojeństwa i chwały, to właśnie do niej kierowane są prośby o zjednanie Syna Bożego. Dla ludzi średniowiecza w osobie Maryi łączyły się sprawy ziemi (doczesne) i nieba (wieczne). Bóg i Syn Boży to osoby dalekie, Matka Boża natomiast, pomimo swej boskości, bliska jest człowiekowi, opiekuńcza.W �śBOGURODZICY" MARYJA JEST WYWYŻSZONA, WYBRANA, BOSKA, A JEDNOCZEŚNIE SPRZYJA LUDZIOM I JEST IM BLISKA, DLATEGO TEŻ PEŁNI FUNKCJĘ POŚREDNICZKI.Matka Boża + Chrystus + Bóg + Jan Chrzciciel - święty zespół czterech osób (4 - liczba znacząca symbolicznie, odnosi się do kwadratu cnót: · męstwo · sprawiedliwość · umiarkowanie · roztropność). Bóg Ojciec trwa w modlitwie niejako skryty. �śBogurodzica" odsłania jego milczącą obecność oraz wieczny porządek bytu. Bóg stanowi najgłębszą prawdę, którą �śBogurodzica" wypowiada; wciela w słowo temat plastyczny Deesis [gr., prośba, błaganie], obecny od dawna w sztuce chrześcijańskiej (ikony koptyjskie), znany na Wschodzie (sztuka bizantyjska, ikony prawosławne), na Zachodzie (sztuka romańska, zwłaszcza w kręgu Benedyktynów), a także w Polsce (w słynnej polichromii w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą), przedstawiający Chrystusa Zbawiciela i Sędziego (w środowisku benedyktyńskim częściej jako Chrystusa Władcę) w otoczeniu wstawiających się do Niego za Ludźmi Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela. W wierszu zwraca uwagę precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab. W pieśni występują rymy wewnętrzne i końcowe. Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo- rymowy, reprezentowany przez �śBogurodzicę", nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek na ogół wykazywał skłonność do wyrównywania formatu sylabicznego, co z czasem, w XVI w., doprowadziło do tzw. sylabizmu. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy; współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej (np. �śnosimy" - �śprosimy"; bożycze" - �śczłowiecze", �śpobyt" - �śprzebyt"). Rymy te, ogarniające niekiedy po kilka wersów, uwydatniały zakończenia (klauzule) końcowych odcinków wersowych. Przede wszystkim jednak wyrazistość klauzul wersowych wynika stąd, że w każdym wersie zamyka się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wypowiadane z odpowiednim zróżnicowaniem wysokości tonu, tj. z inną intonacją: wznoszącą się (antykadencja) bądź opadającą (kadencja), np.:

�śSłysz modlitwę, jąż nosimy, ­A dać raczy, jegoż prosimy: ­A na świecie zbożny pobyt, ­Po zywocie rajski przebyt." Ż

�śBogurodzica" to utwór, w którym pojawiają się konkretne walory artystyczne, które świadczą o tym, że napisana została celowo. Dwie strofy zaczynają się w podobny sposób - od apostrof. Z tego typu dwuczłonowością, powtarzalnością mamy do czynienia w całym tekście. PARALELIZM - równoległość, powtarzalność tych samych członów, części. W �śBogurodzicy" mamy do czynienia z paralelizmem składniowym.



Na mistrzostwo stylistyczne utworu składają się:

· wirtuozeria rytmiczna;· synonimy;· paralelizm wersów· układ rymów;· podwajanie cząstek wiersza (dwie strofy, druga dwukrotnie większa od pierwszej, podwojone formy wołacza w obrębie wersu);· ton retoryczny.

KOMPOZYCJA �śBOGURODZICY":· dwa pierwsze rozbudowane wersy mają charakter apostrofy; gdy wers trzeci to króciutkie dwa zdania rozkaźnikowe, tworzące wyraźnie zamierzony kontrast z rozbudowanymi apostrofami;· w drugiej zwrotce - symetria odwrotna: krótka apostrofa i sznur zdań rozkaźnikowych (osiem) - zmiana proporcji elementów kompozycyjnych;· celowość powstania potwierdzają również istniejąca i powtarzająca się regularność w zakresie rymów, zakończonych na -a;· wersy rymują się wewnątrz siebie, jak i na końcach poszczególnych 'linijek'.RYMY - parzyste, wewnętrzne, zewnętrzne (końcowe);· rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab (np.: * 1. wers - wezwanie do Marii = 5 + 3; * 3. wers - 3 + 3).· każdą strofę kończy refren: �śKyrie eleison" [gr. �śPanie, zmiłuj się."]



Wierszowi średniowiecznemu towarzyszyła zazwyczaj muzyka. Związek z uporządkowaną rytmicznie melodią wywierał wyraźny wpływ na jego budowę. Dwu najstarszym strofom �śBogurodzicy" towarzyszy najstarsza melodia śpiewana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Jest to tzw. MONODIA, charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów, czyli łac. śpiewów liturgicznych Kościoła. Melodia �śBogurodzicy" powstała na obszarze nadreńskim, spisana już w IX w. w kodeksie mszalnym z opactwa benedyktynów w Sankt Gallen w Szwajcarii. W XIV-XV w. dopisano dalsze strofy �śBogurodzicy"; obejmują one pieśni - wielkanocną (strofy 3-6) i pasyjną (7-13).NAWIĄZANIA:

· Wg. Długosza, pieśń tę śpiewano jako �ścarmen patium" 1410 pod Grunwaldem;· była hymnem koronacyjnym pierwszych Jagiellonów, dynastycznym czy państwowym;· znaczenie to straciła w 2 poł. XVI w. (�śjuż dziś o niej słychać, babom ją oddali" pisał autor �śAlbertusa wojny" 1596);· XVII w - łac. przekład M.K. Sarbiewskiego· z zapomnienia wydobył jednak utwór dopiero nurt poezji patriotycznej XIX wieku: ° przedruk Niemcewicza na czele jego �śŚpiewów historycznych" (1816); ° parafraza Słowackiego 'z okazji' wybuch powstania 1830 ° rozprawa Norwida (1873); ° tradycja �śpieśni grunwaldzkiej" utrwalona w �śKrzyżakach" H. Sienkiewicza; (+ �śPotop") ° wiersze lat okupacji: �śModlitwa do Bogarodzicy" K.K. Baczyńskiego i �śModlitwa żołnierska" T. Gajcego;

Głównym gatunkiem, który rozwinął się w średniowieczu, były pieśni religijne. W tym czasie w Polsce rozpowszechnił się kult Matki Boskiej. Z tego powodu pieśni, które powstawały odwoływały się najczęściej do Matki Boskiej. Ludzie szukali pośrednika miedzy sobą a Bogiem, miała nim być właśnie Maryja. To on miała wstawiać się za ludźmi u Boga. Liryka ta otrzymała nazwę liryki maryjnej.12

�śLament Świętokrzyski" - arcydzieło liryki średniowiecznej /charakterystyczne motywy, humanizacja postaci Chrystusa i Marii, obraz uczuć ludzkich, postawa podmiotu lirycznego, lamentacyjny charakter wypowiedzi/.

Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej.�śLament Świętokrzyski" - arcydzieło liryki średniowiecznejUtwór ten, zaliczany jest do arcydzieł liryki średniowiecznej, zwany jest również pod nazwą Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie, bracia miła - od benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, gdzie był przechowywany. Jest to pierwsza polska wersja pieśni z cyklu Sabat Mater (w XIII w. powstała we Włoszech łacińska pieśń Sabat Mater Dolorosa, stała się ona wzorem dla późniejszych średniowiecznych pieśni ukazujących historię tragedii Matki Boskiej). Zapisał go w latach siedemdziesiątych XV wieku przeor tegoż klasztoru, Andrzej ze Słupi. Jest to anonimowa sekwencja, pochodząca być może z jakiegoś dramatu pasyjnego, nawiązująca do popularnych w średniowieczu tzw. planktów - monologów cierpiącej Marii pod krzyżem. Literacka tradycja maryjnych lamentów sięga starożytności chrześcijańskiej.Lament Świętokrzyski liczy 38 wersów o nieregularnej budowie, przekazujących pełen liryzmu monolog współcierpiącej z ukrzyżowanym Synem Matki, udręczonej do granic ludzkiej wytrzymałości.charakterystyczne motywy- bolejącej Matki Boskiej płaczącej pod Krzyżem Chrystusa,- Matka Boska zaprezentowana jako zwykły, cierpiący człowiek, utożsamia się z każdą matką, która straciła syna,- w utworze zmniejszony zostaje dystans między człowiekiem a Bogiem,- cierpienie zmienia uczucia i psychiki ludzkie,- bohaterka zwraca się do ludzi by ją wysłuchali a także do matek, aby błagały Boga o lepszy los dla swoich synów,- pierwszoosobowa wypowiedź - skarga, lament matki płaczącej nad synem, kobiety, która zwraca się do innych matek i opowiada ludziom o swoim bólu.Bolejąca Matka stojąca pod krzyżem katowanego Syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej, zwłaszcza za sprawą głośnej łacińskiej pieśni trzynastowiecznej Sabat Mater Dolorosa...(Stała Matka Boleściwa). Przejmujące parafrazy motywu Sabat Mater... ukazują - poza boleścią Matki - pasję (mękę) Syna. Owe sceny pasyjne, stanowiące zwłaszcza w średniowieczu temat wielu różnogatunkowych dzieł (kazań, pieśni, medytacji, czyli rozmyślań), w późniejszych realizacjach motywu ustępują jakby miejsca scenom cierpienia Matki, przedstawianym w licznych dziełach malarskich i muzycznych.W Lamencie świętokrzyskim zwracają uwagę wyraźne opozycje czasowe (przeszłość i doświadczana dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfery: ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem krzyża). Współcierpienie z Synem (�ścompassio") Marii czyni z Niej również Współodkupicielkę; natomiast Jej współczucie dla możliwych cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać Ją za �śMater Misericordiae" - Matkę Miłosierdzia pośredniczącą litościwie między ludźmi a Bogiem. Uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej.humanizacja postaci Chrystusa i MariiW Lamentach Świętokrzyskich na pierwszy plan wysuwają się przeżycia miłującej Matki. Na krzyżu umiera Bóg - Człowiek, pod krzyżem znajdują się obojętni ludzie. Dlatego Matka mówi przekonująco, tak aby wciągnąć ich w uczestnictwo odczuwania i żalu. Tej idei są podporządkowane wszystkie środki stylistyczne, cała organizacja struktury artystycznej. Istotną cechą kultury chrześcijańskiej jest określenie możliwości i powinności osobistego i osobowego kontaktu z Bogiem. A więc pojawia się wspólna płaszczyzna między odbiorcą a Bogiem - człowiekiem. Utwór jest jakby zachętą do medytacji nad śmiercią Chrystusa i doznaniami bolesnymi przeżyć Matki Boskiej. Poza znaną sytuacją nie ma w nim znaków sakralności (np. wołacza do Boga, wątku zmartwychwstania jako pocieszenia Marii). Matka znajduje się nisko, Syn - wysoko, ta niedostępność jest dla niej bolesna; przestrzeń ta jest symboliczna: góra - Bóg, Maria jest zanurzona w sytuację ludzką. Autor sformował swoją bohaterkę konsekwentnie jako matkę człowieczą, która opłakuje jedynego syna, co jest dobrze znane w sztuce sakralnej średniowiecza.obraz uczuć ludzkichMatka odczuwa osamotnienie i bezsilność wobec śmierci syna. Pragnie zrozumienia i współczucia dla dokonującej się tragedii.

Dwojaką tonację uczuć dominującą w utworze, to jest miłości i rozpaczy, podkreśla dwuwersowe zakończenie:

�śNie mam ani będę mieć jinegoJeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego."Ogrom miłości i cierpienia podkreślają umiejętnie dobrane epitety o zabarwieniu emocjonalnym, swoista teatralizacja sytuacji lirycznej oraz nierównomierna ilość sylab w wersach. O przeżyciach wewnętrznych Matki mówią: zdradzające tkliwość macierzyńską zdrobnienia (�śsynku", �śgłówka", �śdziatki"), pieszczotliwe określenia kontrastują z okrutną sytuacją; synonimiczne nagromadzenie (�śbije" - �śmęczy"), powtórzenia, np. epitetów (�śkrwawe" - �śrozkrwawione, �śmiły" - �śdrogi") i wołaczy (�śSynku miły i wybrany", �śSynku miły", �śmoja nadzieja", �śmiła", �śsynku", �śsynu") - brzmią jak refren skargi, lamentu. Zaobserwować można gradację malejącą; od form rozwiniętych aż po końcową puentę pozbawioną wskaźników uczuciowej ekspresji (wyciszenie psychiczne, uzasadnione kompozycyjnie).postawa podmiotu lirycznegoUtwór ten jest ciekawy i oryginalny pod względem kreacji podmiotu lirycznego, albowiem historię męki Jezusa przekazuje Matka, która jest jednocześnie bohaterką utworu. Bezpośrednio przekazywane przez nią myśli w formie monologu lirycznego są lamentem i żalem u stóp krzyża. Pierwsze dwie czterowersowe strofy są apostroficznym monologiem Matki skierowanym do ludzi i zarazem prośbą o wysłuchanie i użalenie się nad jej losem. Część druga (trzy strofy) jest najbardziej ekspresywna i wzruszająca. Wprowadza w dramat Marii uczestniczącej w cierpieniu syna. Po wyznaniu swych tragicznych przeżyć Matka zwraca się do Jezusa w sposób ciepły, z macierzyńską miłością, używając zdrobnień, powtórzeń, akcentując subiektywizm uczuć (np. Synek miły, moja nadzieja miła, twoja główka). Jest bezsilna, gdyż nie może pomóc dziecku.lamentacyjny charakter wypowiedziLament Świętokrzyski jest utworem melicznym (śpiewnym), który należy do gatunku liryki lamentacyjnej, zawiera wiele archaizmów leksykalnych, np. zamętek - cierpienie, żałość ożalać - opłakiwać żądne maciory - proszące matkiMotyw cierpienia w literaturze średniowiecznej.Cierpienie nierozłącznie kojarzy się z żywotami świętych-jest wręcz zasadą w scenariuszu życia świętego. Ale jest to cierpienie z wyboru. Święty Aleksy cierpi głód i nędzę oraz upokorzenia - bo na to się zdecydował. Wszelką ascezę jaką wybrali sobie święci - wybierali sami. Czy zmienia to wymiar samego cierpienia? Czy nadaje mu dodatkowy sens?Święci stawiali sobie różne cele: poświęcali się pracy przy chorych lub oddawali swoje myśli tylko Bogu. Tym niemniej zauważyć warto, że właśnie tu, na gruncie chrześcijaństwa rodzi się szacunek dla cierpienia, które ma być wartością - uszlachetniającą i przynoszącą w przyszłości zbawienie. Cierpienia i męki, które znosili w imię wiary są opisane w hagiografii dość dokładnie. Przykładem może być Pieśń o św. Dorocie męczennicy, pięknej i wysoko urodzonej królewnie, która umiłowała Chrystusa i rozdała swój majątek. Gdy król (lub może rządca prowincji) Fabrycjusz błagał ją o rękę i odrzucenie chrześcijaństwa odmówiła, skazując się tym samym na straszne cierpienia: biczowano ją i torturowano, szarpano hakami, palono ogniem i głodzono - nic jednak nie zachwiało jej nieugiętej wiary. Wreszcie skazano ją na śmierć.Cierpienie Matki Boskiej na widok męki syna jest nie tylko święte, jest też uniwersalnym obrazem matki rozpaczającej nad tragedią swojego dziecka. Szczególnie człowieczy ból, nie boski, lecz ziemski wyraża Lament świętokrzyski - jeden z zabytków naszej literatury. Tam Maryja zwraca się do ziemskich słuchaczy, opiewając swój matczyny ból.Dorota - symbol dziewicy broniącej wiary odniosła zwycięstwo moralne, jej cierpienie ma sens. Ale nie tylko w hagiografii rozwijano wątek cierpienia - średniowiecze eksploatowało dwa jeszcze tematy: opisy cierpienia Chrystusa (z naturalistycznym opisem tortur cielesnych) oraz współcierpień Marii - oba wątki są tematem średniowiecznej prozy pasyjnej. Rozmyślania dominikańskie ze szczególną dokładnością i emocjonalnością, wręcz smakowaniem okrucieństwa, opisują cierpienie Chrystusa męczonego w nieludzki sposób, i towarzyszącej mu Marii. Cierpienie Chrystusa, cierpienie Matki Bożej i cierpienie świętych to tematy, które znajdziemy w literaturze średniowiecznej. Jest to cierpienie uświęcone, posiadające sens poświęcenia się Bogu lub innym ludziom. Dokładny opis ma spotęgować szacunek odbiorców do bohaterów opowieści, wzruszyć i umacniać wiarę.



13 Świat wartości i sens życia w średniowieczu.Rola wiary.Motyw skończoności życia ludzkiego w literaturze .Przyczyny zainteresowania motywem śmierci w średniowieczu.Obraz śmierci w różnych utworach średniowiecznych.Alegoria śmierci i tańca śmierci w �śRozmowie mistrza Plikarpa ze śmiercią" i innych dziełach średniowiecznych(literatura,plastyka).Motyw memento mori.Ars moriendi w literaturze średniowiecza.Informacja o życiu poety.Tematyka poezji F.VILLONA.Średniowieczna sztuka odzwierciedlała ideologię teocentryczną tej epoki,polegającą na podporządkowaniu spraw ludzkich Bogu jako jedynej wartości .Podawała wzory do naśladowania. Przestrzegała przed karą ,jaka może spotkać człowieka w życiu pozagrobowymi dlatego najczęściej ukazywała wizerunki śmierci.Malowano �ś tańce śmierci" czyli krąg taneczny szkieletów i postaci ludzkich symbolizujących głównie reprezantów wszystkich stanów społecznych.Sztuki plastyczne ,malowidła ścienne i płaskorzeźby przedstawiają śmierć(rozkładającyc się trup lub szkielet z kosą)prowadzącą za sobą ludzi hierarchicznie ugrupowanych : od papieża,cesarza i króla począwszy na a na chłopie kończąc.Były o sceny o charakterze dydaktycznym,wyrażające równość wszystkich ludzi wobec śmierci.Akcentowano ohydę rozkładu ciała,ukazując bezcelowość jego pielęgnacji oraz wszechwładzę śmierci .Śmierć w postaci rozkładającego się trupa ,uzbrojona w kosę,zaprasza do makabrycznego tańca wszystkich ludzi od najważniejszych dostojników duchownych i świeckich do nędzarzy i małych dzieci.W podobny sposób ukazywała śmierć średniowieczna literatura.Najwymowniejszym pzykładem jest wiersz pt."Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią".Mistrzowi ukazywała się śmierć w postaci rozkładającego się trupa kobiety z kosą.z prowadzonego dialogu wynika,że nie można przed śmiercią ukryć się.Wszyscy jej podlegają niezależnie od wieku,wykształcenia ,majątku i zajmowanego stanowiska-zarówno papież ,jak najlichszy żebrak"jednako u śmierci ważą".Smierć w tym utworze przechwala się swoją siłą i wszechwładzą oraz zagraża nuie tylko ludziom ale i zwierzętom.Zgodnie z nauką duchowieństwa Śmierć głosi pogardę dla życia doczesnego ,wytyka wady poszczeólnym reprezeantom społeczeństwa :zakonnikom,szlachcie ,kupcom,lekarzom,kobietom.Nawołuje do poprawy ,akcwntując popularną w średniowieczu myśl:MEMENTO MORI)pamiętaj ,że umrzesz) i grozi karą ,jaka czeka grzeszników w życiu pozagrobowym.Motyw śmierci występuje w wielu średniowiecznych utworach m.in. w wierszach :"Skarga umierającego","Dusza z ciała wyleciała".Smierć w tych tekstach jest czymś ,co ma budzić uczucie grozy i lęku ;jest śmiercią pojętą w sposób fizjologicznych-jako ohydny proces rozkładu ciała i metafizyczny -jako przejaw życia doczesnego,nietrwałość,kary za grzechy.Tańce śmierci (danse mecabre) czyli upersofikowania śmierci w postaci szkieletu zachęcająca do tańca przedstawicieli wszystkich stanów -to centralny punkt obrazow literackich i malarskich.Poetą śmierci jest m.in. FRANCISZEK VILON(ok 1431-ok1463-5)-studiował na Uniwersytecie Paryskim-burzliwe życie (rabunki ,mordercze bójki,wyrok śmierci zamieniony na wygnanie,pobyt w surowym więzieniu-cała poetycka spuścizna Villona liczy zaledwie ok 120 stron,nie zachował się w niej żaden wiarygodny autograf.Typowe motywy algoryczne średniowiecza:kościotrup-śmierć;tańce śmierci-korowód-służyły przypomnieniu,że życie doczesne jest tylko chwilą wobec wieczności-miały uświadomić o nieruchronności śmierci ,budzić lęk przed karą, mękami i cierpieniami ,jakie czekają w życiu pozagrobiwym wszystkich grześnikow-miały skónić ludzi do życia cnotliwego i przygotowania się do zbawienia -miały wykazywać równość wszystkich wobec śmierci i głosić sprawiedliwośc Boga



14. Motyw miłości w literaturze średniowiecznej. Obraz miłości w "Dziejach Tristana i Izoldy". Kobieta w polskiej literaturze XV- wiecznej. Różne aspekty ludzkiego życia w literaturze średniowiecznej (przykłady). Tematyka literatury średniowiecznej (przykłady).

"Dzieje Tristana i Izoldy"- romans starofrancuski opracowany w licznych wersjach, zaginionych lub nie dochowanych w całości do naszych czasów. Znane średniowieczne fragmęty pochodzą z dwu wierszowanych redakcji z XIIw. i prozaicznej XIIIw., które wykorzystują fabularne wątki jakiegoś starego pierwotnego pratekstu tej miłosnej opowieści. "Dzieje Tristana i Izoldy" należą do cyklu fabuł bretońskich, które wspierały się głównie na starych legendach, baśniach i mitach pochodzenia celtyckiego. Ta piękna poetycka historia o tragicznych kochankach jest przede wszystkim manifestem dramatu uczuć, konfliktu między honorem a miłością. Kochankowie (Tristan będący wasalem króla Marka zdradzanego przez Izoldę) poddani są niepokonanej, czarodziejskiej mocy namiętności, zarazem świadomi są zła zdrady, żyją w ustawicznym napięciu emocjonalnym, poszukują się i rozłączają na przemian. Miłość w "dziejach Tristana i Izoldy" podobnie jak w całym średniowieczu przedstawiona jest jako uczucie wieczne, namiętne, silniejsze od woli. Zarazem miłość ta jest tragiczna, ślepa, bezwzględna ale wierna zaś opowieść o tym uczuciu posiada pewne cechy baśni.

Motyw miłości w literaturze średniowiecznej.



Kobieta w polskiej literaturze XVw.

1. Motyw nieszczęśliwej matki- "Żale Matki Boskiej pod krzyżem"2. Motyw kobiety posłusznej woli męża- żona św.Aleksego3. Kobiecie należy się hołd i uwielbienie wierzs Słoty "O zachowaniu się przy stole"

krótkie wiersze, fragmęty, urywki listów i zwierzeń żaków lub znudzonych kopiarzy



Aspekty ludzkiego życia i tematyka literatury średniowiecznej.

1. Wiara -"Żywoty świętych" P Skarga -"Złote legendy" -psałterze -Floriański -Puławski -tłumaczenia Pism Świętych -"Biblia Szaroszpatacka" -kazania, moralitety i żale -"Boska Komedia" D Aligiheri -"Kazania Świętokrzyskie" -"Kazania Gnieżnieńskie" -"Żale Matki Boskiej pod krzyżem" -"Bogurodzica"2. Honor rycerski, patryjotyzm

"Opowieści okrągłego stołu" (-baśnie celtyckie)

"Pieśń o rolandzie"3. Wiersze o śmierci ("Dance makabre"-tańce śmierci) "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" "Ballada o paniach minionego czasu" (F Villon)4. Historia- jako zbiór wzorów moralnych dla teraźniejszości Kroniki: -Galla Anonima -Wincentego Kadłubka -Jana Długosza5. Miłość "Dzieje Tristana i Izoldy"6.` Niepokoje schyłku średniowiecza (Franciszek Villon- Paryż ludzi ubogich, tęskniących za lepszym życiem. Ludzie kupują wszystko- życie, wino i uczucia. Poeta zafascynowany jest przemijaniem urody świata i nieuchronnością śmierci. Villon często jest wulgarny i dosadny w opisach upionej władzy czasu i śmierci nad ludzkim ciałem.



15. Obraz codziennego řycia w literaturze úredniowiecznej /przyk_ady/. Obraz spo_eczeŇstwa w ŃRozmowie Mistrza Polikarpa ře úmierci_î. Obraz konfliktŰw spo_ecznych w ŃSatyrze na leniwych ch_opŰwî i ŃPieúni o zamordowniu Andrzeja T�ćczyŇskiegoî. Obraz řycia ch_opŰw w ŃSatyrze na leniwych ch_opŰw. ObyczajowoúĘ úredniowieczna na podstawie wiersza ŃO zachowaniu si�ć przy stoleî. Satyra, úmiech i řart w literaturze úredniowiecznej.

ŃRozmowa Mistrza Polikarpa ře úmierci_î ukazuje satyryczne obrazy Űwczesnego spo_eczeŇstwa. SposŰb, w jaki autor potraktowa_ ludzi mořnych i utytu_owanych, wskazuje na to, ře zosta_a ona napisana przez cz_owieka pochodz_cego z nizin, zapewne ubogiego mnicha. Pos_uřy_ si�ć on satyr_ (utwŰr napisany jest w formie dialogu), aby oúmieszyĘ, a wr�ćcz skrytykowaĘ niechlubne postawy poszegŰlnych grŰp spo_ecznych. W ŃRozmowie...î Mistrz, cz_owiek úmiertelny nie waha si�ć wyzwaĘ ĺmierci by odkryĘ istot�ć jej bezwzgl�ćdnego panowania. S_ysz_c, ře ĺmierĘ nie pob_ařa nikomu zmusza j_ do usprawiedliwienia swego post�ćpowania przez wyliczenie rŰřnego rodzaju wyst�ćpkŰw ludzkich. Kaře ona duchownych, ktŰrzy pij_ piwo i zwieszaj_ zm�ćczone podbrŰdki, lekarzy bez kwalifikacji, a takře s�ćdziŰw, ktŰrzy nie zawsze wydaj_ sprawiedliwe wyroki. ĺmierci podlega i ulega kařdy cz_owiek. Kaře ona za grzechy, kocha si�ć w ludzkich grzechach. Jest ona narz�ćdziem w r�ćkach Boga. Z ramienia Boga oskarřa ludzi (od ksi�ćřy do mordercŰw) oraz ich kaře. Wszyscy, ktŰrzy w řyciu doczesnym grzesz_, musz_ si�ć szykowaĘ na Ńspotkanieî ze ĺmierci_.

Ń...W grzechu ludzkim si�ć kocham,A tego nigdy nie przeniecham.Duchownego i úwiecskiego,Zbawi�ć řywota kařdego (...)

Kanonicy i proboszcze

B�ćd_ w mojej szkole jeszcz,I plebani s mi_sz_ szyj_,Jiřto barzo piwo pij_I podgard_ki na pirsiach wieszaj_;Dobre kupce, roztocharze,Wszytki moja kosa skaře;Panie i t_uste niewiasty,Co sobie czyni_ rozpasty,Mordarze i okrutniki,Ty posiek�ć nieboszczykio;Dziewki, wdowy i m�ćřatkiPosiek�ć je za jich niestatki;(...)Morz�ć s�ćdzie i pods�ćdki,Zadam jim wielikie sm�ćtki.Gdy sw_ rodzin�ć s_dz_,Cz�ćsto na skazaniu b__dz_(...)Ale gdy przyjdzie dzieŇ s_dny,gdzie si�ć nie skryje řadny,U�źrz_ m_drzy tego úwiata,Iř dobra boska odp_ata;î

W ŃSatyrze na leniwych ch_opŰwî autor przedstawia řycie i kanony zachowaŇ ch_opskich. W pierwszej po_owie XV w. Sytuacja ch_opŰw by_a nie najgorsza - mieli oni do zagospodarowania (od XIV w.) oko_o jednego _ana ziemi (16-17 ha), musieli jednak w zamian odrabiaĘ paŇszczyzn�ć, ktŰra ogranicza_a si�ć do kilku dni w roku. Z czasem sytuacja ta znacznie si�ć zmieni_a w pierwszej po_owie XV w. - paŇszczyzna si�ćga_a juř kilku dni w tygodniu. W ŃSatyrze...î Ch_opi odrabiaj_cy dzieŇ paŇszczy�źniany robi_ wszystko, aby nie pracowaĘ i by ziemianin nie mia_ z tej pracy řadnych profitŰw. Autor wytyka ch_opom, ře w tenře dzieŇ wychodz_ dopracy ko_o po_udnia i udaj_, ře naprawiaj_ p_ugi, ře ca_y dzieŇ nic nie robi_, tylko si�ć obijaj_ i prŰřnuj_. Zwraca rŰwnieř uwag�ć na to, ře ch_opi pracuj_ dobrze, jedynie gdy s_ pilnowani przez pana. Dodaje teř , ře po takim dniu gin_ narz�ćdzia, kliny i tp. Autor ŃSatyry...î najprawdopodobniej by_ szlachcicem. Przedstawia on ch_opŰw pogardliwie, w jaknajciemniejszych barwach. �Ś_da od nich pos_uszeŇstwa oraz solidnego wype_niania powinnoúci paŇszczy�źnianych. Sytuacja ta wywo_a_a ta oczywiste konflikty pomi�ćdzy szlacht_, a pospŰlstwem. Ch_opi pragn�ćli byĘ wolni oraz pracowaĘ tylko dla siebie, natomiast ziemianie musieli znale�źĘ kogoú kto obrobi ich ziemi�ć. Niewydajna praca by_a form_ walki ch_opŰw ře szlacht_, protestem przeciw wykorzystywaniu ich jako darmowej si_y roboczej.

Konflikty narasta_y nie tylko pomi�ćdzy ch_opami i szlacht_, ale teř mi�ćdzy mieszczaŇstwem,a szlacht_. UtwŰr pod tytu_em ŃPieúŇ o zamordowaniu Andrzeja t�ćczyŇskiegoî ukazuje w_aúnie konflikty mi�ćdzy mieszczaŇstwem, a szlacht_. Powsta_ on na podstawie autentycznych wydařeŇ, ktŰre mia_y miejsce w Krakowie w 1461r. Kasztelan Andrzej T�ćczyŇski, niezadowolony z pracy p_atnerza, zniewařy_ i tak dotkliwie pobi_ rzemieúlnika, ře musiano go odnieúĘ do domu. Wzburzony t_um mieszczan wyst_pi_ przeciwko T�ćczyŇskiemu. Kasztelan schroni_ si�ć w zakrystii koúcio_a FranciszkanŰw, ale rozwúcieczony t_um dopad_ go tam, trupa zaú powleczono ulicami do ratusza. Wypadek ten by_ pretekstem do Ńatakuî na mieszczan. Autor wychwala dobro oraz patriotyzm kasztelana T�ćczyŇskiego, akcentuj_c, iř poniŰs_ on úmierĘ z r_k ludzi mu nierŰwnych. ŃSatyra na leniwych ch_opowî oraz ŃPieúŇ o zamordowaniu Andrzeja T�ćczyŇskiegoî odzwierciedlaj_ nastroje panuj_ce wŰwczas w kraju. Mi�ćdzy klasami spo_ecznymi wyst�ćpowa_y ogromne rŰřnice, ktŰre powodowa_y, ře relacje pomi�ćdzy nimi nie by_y najlepsze.Wiersz S_oty (Z_oty) ŃO zachowaniu si�ć przy stoleî pochodzi z XV w. I jest jednym z niewielu utwŰrŰw napisanych w j�ćzyku polskim, poruszającym tematyk�ć úwieck_. Autor pragnie podniesienia poziomu řycia towarzyskiego poprzez kultur�ć oraz dobre maniery. Gani natomiast z_e zachowanie, jest zwolennikiem manier dworskich. Wiersz S_oty nawi_zuje do idea_Űw obyczajowych kultury dworŰw rycerskich. Jest on przedstawicielem skromnego piúmiennictwa szlacheckiego.W úredniowieczu ogromn_ popularnoúci_ cieszy_ si�ć dialog (ŃRozmowa...î). Obok dominuj_cych utworŰw religijnych pos_ugiwano si�ć takře satyr_, dzi�ćki ktŰrej starano si�ć zmieniĘ niepoprawne zachowania ludzkie (ŃSatyra...î). Naleřy rŰwnieř wspomnieĘ o utworach, ktŰre mia_y za zadanie wychowywanie (utwory dydaktyczno-wychowawcze - ŃO zachowaniu si�ć...î).

16. Wiek XV jako Ńz_ota jesieŇ polskiego úredniowieczaî. Literatura XV-wieczna úwiadectwem przemian w úwiadomoúci ludzkiej. Nowatorskie elementy w ŃRozmowie...î, ŃLamencie...î, ŃSatyrze...î, ŃPieúni o Wiklifieî i ŃRozmyúlaniu Przemyskimî.

Na XV w. Przypada dojrza_y okres polskiego úredniowiecza. Rozwin�ć_a si�ć wŰwczas oryginalna i ciekawa kultura umys_owa. Dzi�ćki Akademii Krakowskiej (powsta_a w 1364 r.), KtŰra przeřywa_a wŰwczas okres úwietnoúci, oraz pot�ćdze dworu krŰlewskiego literatura mog_a zaowocowaĘ dojrza_ymi formami. Pojawi_a si�ć publicystyka i hagiografia. Pisma m.in. J.Ostroroga zawiera_y wiele nowych myúli: kszta_towa_y si�ć w nich podstawy koncepcji paŇstwa bliskie odrodzeniu.�żbogata poezja w j�ćzyku polskim �żutwory religijne: kol�ćdy, pieúni pasyjne, wielkanocne�żpoezja maryjna o duřym bogactwie stylistycznym(ŃPos_uchajcie bracia mi_aî Andrzeja ze S_upii)�ższybkie tempo przyjmowania wunalazkŰw np.: drukarstwo�żgwa_towny wzrost liczby szkŰ_ parafialnych�żnauczanie sztuk wyzwolonych: gramatyki, dialektyki, retoryki, geometrii, astronomii, muzyki, prawa, teologii i medycyny w Akademii Krakowskiej.Wiek XV odegra_ donios__ rol�ć w kszta_towaniu si�ć j�ćzyka polskiego, kultury, cywilizacji i úwiadomoúci narodowej. �śRozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" �śLament świętokrzyski" Andrzeja że Słupii �śSatyra na leniwych chłopów" Przecława z Gocławic �śPieśń o Wiklifie" Gałka z Dobczyna �śRozmyślania Przemyskie"

�śsatyra �śobraz ĺmierci jako gnijacego trupa kobiety �śatak na duchowieŇstwo - úwi�ćtoúĘ �śzarys Űwczesnych typŰw ludzkich �śzwrŰcenie uwagi na ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skal�ć uczuciow_ �śprostota �śludzkie rysy Matki Bořej �śtematyka spo_eczna �śkrytyka ch_opŰw �śpieúŇ ludowa �śobrona angielskiego reformatora religijnego J.Wyclifeía �śkoúciŰ_ ukazany jako antychryst, skrywaj_cy przed lud�źmi prawd�ć boř_ �śrelacja powieúciowa z řycia úw. rodziny �śfikcyjne epizody z dzieciŇstwa Jezusa �śopis urody Matki Boskiej �śopis przyrody �śmotywy afirmacji řycia doczesnego jako dobrego dzie_a Boga