Formy
muzyczne
Paulina OÅ‚dak
Pedagogika szkolna z animacjÄ… kulturalnÄ…
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
POJ
CIE
FORMY
MUZYCZNEJ
  Forma to pojęcie trudne i wieloznaczne.
Potocznie oznacza budowę, kształt. Każde
dzieło sztuki, a więc dzieło muzyczne
także, ma określoną budowę  formę, dla
której materiałem są dz
więki, a wymiarem
 czas.
Istnieje wiele definicji formy muzycznej.
JednÄ… z nich jest definicja J. M.
Chomińskiego:
 Forma muzyczna jest wypadkowÄ…
współdziałania elementów
muzycznych, jako środek służący do
realizacji pozamuzycznej treści dzieła,
to twór realizowany za pomocą
zasobu środków techniki
kompozytorskiej, nierozerwalnie
związany z danym środkiem
wykonawczym i typowÄ… dla niego
fakturÄ…
" Do elementów muzycznych zaliczamy:
melodykÄ™, harmonikÄ™, rytmikÄ™, metrum,
agogikÄ™, dynamikÄ™, kolorystykÄ™ i artykulacjÄ™
" Treść pozamuzyczna utworu najwyraz
niej
przejawia siÄ™ w muzyce wokalnej, gdzie jej
nośnikiem jest tekst słowny; inaczej przejawia się
w utworach programowych, zaopatrzonych
w tytuły lub komentarz słowny; w muzyce zaś
instrumentalnej jest nią ogólny wyraz
emocjonalny dzieła. Treść utworu determinują
konkretne warunki społeczne, ekonomiczne,
kulturowe, typowe dla danej epoki historycznej,
a także osobowość twórcy
" Środki techniki kompozytorskiej to czynności
kompozytorskie prowadzÄ…ce do powstawania
dzieła; to elementy rzemiosła
" Åšrodki wykonawcze to inaczej obsada (wokalna
lub instrumentalna, solowa, zespołowa)
decydująca o realnym brzmieniu dzieła
" Faktura to sposób realizacji formy oparty
na możliwościach technicznych tkwiących
w poszczególnych rodzajach środków
wykonawczych, a także sposób skoordynowania
elementu melodycznego z harmonicznym
 Przyjmuje się też, że formy muzyczne to pewne
typowe schematy rozpoznawalne za pomocÄ…
czynności analitycznych. Jednak nie należy sztywno
trzymać się schematów, lecz traktować je w sposób
elastyczny. Trzeba bowiem pamiętać, że utwory
muzyczne powstają w wyniku jednorazowych aktów
twórczych, co powoduje, że nawet ten sam schemat
formalny (np. ABA) każdorazowo realizowany jest
w odmienny sposób. W wielu dziełach krzyżują się
rozmaite schematy formalne, nadto schematy te
w poszczególnych etapach rozwoju muzyki ulegają
ciągłym przeobrażeniom. W historii muzyki można
prześledzić rodzenie się form, ich rozwój i zamieranie.
SYSTEMATYKA
FORM
MUZYCZNYCH
Klasyfikacji form muzycznych można
dokonać z różnych punktów widzenia
1. Ze względu na środki wykonawcze:
Formy wokalne Formy instrumentalne
np. pieśń, opera np. sonata, poemat symfoniczny
2. Ze względu na fakturę:
Formy polifoniczne Formy homofoniczne
np. kanon, fuga np. sonatina, rondo
3. Ze względu na ilość części:
Formy jednoczęściowe Formy cykliczne
np. etiuda, preludium np. suita, sonata, msza
4. BiorÄ…c pod uwagÄ™ mniejsze czÄ…stki formalne:
Formy dwuczęściowe Formy trzyczęściowe Formy wieloczęściowe
np. ABA, typowe dla
np. poszczególne części
tańców czy liryki
suity barokowej, aria
instrumentalnej okresu
dwuczęściowa
romantyzmu
5. Ze względu na szczególne znaczenie jednego elementu muzycznego:
Formotwórcze znaczenie rytmu  Specjalny rodzaj melodyki 
w tańcach w formach figuracyjnych
np. walc, mazur, polonez np. preludium, etiuda
6. Ze względu na ogólny wyraz utworu Chomiński wyodrębnia lirykę
instrumentalnÄ…
np. nokturn, impromptu
 Konkretny utwór może reprezentować różne typy
formy jednocześnie, np. fuga może być formą
wokalnÄ… lub instrumentalnÄ…, jest formÄ…
polifoniczną, może być formą samodzielną
(jednoustępową), a także wchodzić w skład formy
cyklicznej (np. sonaty).
WYBRANE
FORMY
MUZYCZNE
Motet
Msza
Fuga
Polonez
Preludium
Poemat symfoniczny
Suita
Symfonia
Sonata
Motet
" Od XIII wieku przez przeszło 5 następnych motet był jedną
z najważniejszych form polifonicznych. Jego znaczenie zmniejszyło się
wraz z nadejściem romantyzmu. Pomimo to kompozytorzy nadal
tworzyli motety, jednak w mniejszym stopniu i w sposób niezależny.
W XIII oraz XIV wieku motet składał się z serii wariacji polifonicznych
na temat danego śpiewu lub cantus firmus czyli melodii pochodzenia
liturgicznego, na której opierała się kompozycja polifoniczna. Ta nowa
melodia miała inny tekst, bazujący na fragmencie Biblii, była bardziej
skomplikowana oraz urozmaicona i znana była pod nazwą tropo.
" W póz
niejszych czasach motet stał się polifoniczną formą wokalną
a capella o dramatycznym i naśladowniczym charakterze. Tak więc na
przestrzeni wieków od Perotina przez Palestrinę, Orlando di Lasso,
Tomasa Luisa de León po kompozytorów epoki romantyzmu gatunek
ten wyewoluował od kontrapunktu stworzonego na bazie surowego
cantus firmus stając się póz
niej z
ródłem do powstania innych form
takich jak ricercar oraz fuga.
Msza
" Msza jest formą liturgiczną o budowie cyklicznej, śpiewaną a capella
bÄ…dz
z akompaniamentem instrumentalnego obligatta lub nawet całej
orkiestry. Msza zwyczajna czyli Ordinearium missae to utwór
składający się ze stałych sześciu części, którymi są Kyrie, Gloria,
Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei. W niecodziennych liturgiach
części mszy ulegają zmianie, wplątywane są motety jak i również
Introitus, Graduale, Alleluia, Offertorium jak i Communio. Msza może
być złożona z chorałów gregoriańskich, kantat, motetów.
" Przed powstaniem całej, złożonej mszy w kościołach można było
usłyszeć chorały gregoriańskie. Pierwszą, we właściwym tego słowa
znaczeniu mszą była  Messe de Nostre Dame Guillaume de Machaut,
która powstała w pierwszej połowy XIV wieku. Natomiast począwszy
od baroku powstało wiele mszy, w romantyzmie najsłynniejsze to
Requia, a w wieku XX nabrały one nowych form i komponowane były
w przeróżnych stylach.
Fuga
" Fuga, z łaciny ucieczka, jest jedną z najważniejszych oraz najbardziej
skomplikowanych form muzycznych. Bazuje na rozwinięciu jednego tematu,
używając techniki kontrapunktu. Głosy występujące w fudze imitują się
wzajemnie, najczęściej jest ich od dwóch do pięciu. Jest to forma muzyczna,
która rozwinęła się zarówno w muzyce instrumentalnej jak i wokalnej. Może
być osobnym utworem bądz
stanowić część innego gatunku (np. mszy, opery).
Powstała w połowie XVII wieku i wydaje się być spokrewniona z ricercar lub
kanonem. W epoce baroku fuga była na ogół kultywowana. Podczas
klasycyzmu rozwinęła się, a w romantyzmie straciła znacznie swoją przewagę
wśród kompozycji tego okresu.
" Fuga składa się zazwyczaj z trzech lub czterech części. Rozpoczyna ją
ekspozycja (wprowadzenie tematu we wszystkich głosach), następnie pojawia
się niezależny epizod, w którym kompozytor w wersji oryginalnej bądz

modyfikowanej prezentuje temat. Zmiany tematu mogą objawiać się przez
dyminucję (skrócenie wartości rytmicznej), augmentację (wydłużenie wartości
rytmicznej), fragmentację (rozdzielenie materiału tematycznego i użycie go
oddzielnie), inwersję (zmianę kierunku interwałów) itp. Kolejną częścią jest
stretto, w którym zbiegają się głosy. Na koniec w części zwanej codą pojawia się
ponownie przetworzony oraz zestawiony ze sobą materiał muzyczny.
Polonez
" Ten dostojny taniec rozpoczynający i kończący niegdyś ważne uroczystości,
bale, a obecnie studniówki swój początek zawdzięcza tańcu ludowemu,
który wiadomo, że końcem XVI wieku pojawił się na ziemiach polskich.
Z biegiem lat polonez stał się tańczony przez wszystkie warstwy społeczne
naszego kraju i wraz z drugą połową XVII wieku został nazwany narodowym
tańcem polskim.
" Polonez to taniec o umiarkowanym tempie na ¾ o prostej melodii
opierającej się na krótkich frazach. Rytm tej formy muzycznej jest bardzo
charakterystyczny, typowy składa się z samych ósemek i dwóch szesnastek.
Podczas XVIII wieku polonez stanowi część suity barokowej. Jan Sebastian
Bach zawarł ten taniec w suicie francuskiej oraz w suicie orkiestrowej. W
epoce klasycznej Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven
dodali do poloneza różne rytmy, np. w postaci bolera hiszpańskiego.
Niemniej jednak, najsłynniejszym twórcą polonezów jest bez wątpienia
Fryderyk Chopin, który skomponował 10 polonezów. Co ciekawe, formę
poloneza możemy usłyszeć w znanych nam kolędach, takich jak  Bóg się
rodzi ,  Dzisiaj w Betlejem czy  W żłobie leży , pochodzących z XVII wieku.
Preludium
" Jest to krótki, zazwyczaj bez określonej wewntrznej struktury utwór,
który może służyć jako wstęp do kolejnych części większego oraz
bardziej skomplikowanego dzieła. W swoich początkach preludia były
improwizacjÄ… instrumentalnÄ…. Najstarsze zachowane preludia
pochodzą z XV wieku, natomiast począwszy od XVII wieku były czystą
improwizacjÄ…, niezwiÄ…zanÄ… z innymi utworami.
" Niemniej jednak to w XVIII wieku preludium staje się ważną formą
muzyczną, gdyż łączy się z fugą i tak powstaje wiele mistrzowskich
dzieł m.in. Jana Sebastiana Bacha. W klasycyz
mie preludium zostaje
częściowo zapomniane, jednak wraca wraz z romantyzmem, a to
głównie za sprawą Brahmsa, Liszta, Mendelssohna. W tej epoce
pojawiają się również preludia samoistniejące, głównie na fortepian,
których znakomitym twórcą był Chopin. Trochę póz
niej Debussy
i Rachmaninow także tworzyli takie preludia.
Poemat symfoniczny
" Forma muzyczna powstała w epoce romantyzmu, której pochodzenie jest
pozamuzyczne, tzn. wywodzi się z dzieł literackich bądz
tradycyjnych
opowieści. Należy do muzyki programowej, której celem jest wywołanie
w umyśle słchacza obrazów oraz scen poprzez samą muzykę. Forma ta
bazuje na skojarzeniach, tak więc jest przeciwieństwem muzyki absolutnej,
która skupia się na samej muzyce (sonata, koncert itp.). Jako produkt
romantyzmu poemat symfoniczny ma na celu łączenie poszczególnych
dziedzin sztuki.
" Na ogół składa się z jednej części i pisany jest głównie na orkiestrę,
niemniej jednak istnieją równiez poematy symfoniczne na fortepian bądz

mniejszy skład instrumentalny. Forma ta może występować sama tworząc
niezależne dzieÅ‚o lub być częściÄ… cyklu poematów symfonicznych (np.  Má
vlast BedY
icha Smetany złożony jest z sześciu poematów symfoniczncyh).
" Twórcą poematu symfonicznego był Franciszek Liszt, który skomponował
trzynaście kompozycji w tej formie. Gatunek ten pojawił się również w
twórczości takich artystów jak: R. Straussa, J. Sibeliusa, P. Czajkowskiego,
C. Debussego, A. DvoY
áka, C. Saint-Saënsa, I. StrawiÅ„skiego.
Suita
" Jedną z najważniejszych form powstałych w epoce baroku jest suita. Jest to
seria tańców, które wraz z Bachem i Heandlem zostały uporządkowane
w następujące cztery główne tańce: allemande (melodyjny i wolny taniec na
2/4), courante (taniec żywy na ¾, który znacznie kontrastuje
z poprzedzajÄ…cym), sarabandÄ™ (wolny, majestatyczny taniec na 3/4) oraz
giguea (taniec pochodzenia angielskiego, o żywym charakterze na 3/8, 6/8,
9/8 i 12/8) poprzedzone wstępem (improwizacją melodyjnego i rytmicznego
tematu) w postaci preludia bÄ…dz
uwertury. Tańce, z których składa się suita są
różnorodne. Cztery główne występują zawsze, jednak mogą być wzbogacone
innymi, takimi jak: bourré, menuet, musette, capriccio.
" W epoce klasycyzmu suita zostaje zastapiona przez sonatÄ™ natomiast
w romantyz
mie suita praktycznie zanika, jej nazwa pojawia siÄ™ jedynie
w twórczości niektórych kompozytorów póz
noromantycznych, np. Suity
Orkiestrowe P. Czajkowskiego. W wieku XX suita powraca do partytur i choć
wiele utworów powstałych w tym czasie nie nosi w swoich tytułach terminu
suita to jednak sÄ… to suity, np.  Nagrobek Couperina Maurycego Ravela.
Przykładów odtworzenia suit barokowych w wieku XX jest również sporo, jest
to np. Suita Taneczna B. Bartóka.
Symfonia
" W swej formie klasycznej symfonia tak jak i sonata składa się z czterech
części: pierwszej szybkiej w formie sonatowej, drugiej wolnej, trzeciej
zmiennej, zÅ‚ożonej z taÅ„ca na ¾ (np. z menueta lub scherza) i lostatniej
czwartej szybkiej w formie sonatowej lub ronda.
" Niemniej jednak istnieje również wiele symfonii, które zostały
zmodyfikowane przez swoich autorów i różnią się od swej klasycznej
wersji. Sam geniusz tego gatunku Beethoven zaczął eksperymentować ze
strukturą poszczególnych części swojej VI Symfonii, a następnie dodał
śpiewaków do IX Symfonii.
" W epoce romantyzmu niektórzy kompozytorzy również modyfikowali
swoje symfonie. Pojawiły się symfonie o większej ilości części bądz
takie,
których części miały różne etapy ( Romeo i Julia H. Berlioz) jak
i symfonie z tylko jedną częścią lub następującymi po sobie częściami.
Zaczęto również komponować symfonię na orkiestry kameralne, dla
śpiewaków oraz chórów oraz na pojedyncze instrumenty takie jak organy
czy fortepian. Natomiast symfonie współczesne często posiadają jedynie
trzy części tak jak np. symfonie Artura Honeggera.
Sonata
" Dawniej (XVII wiek) sonata był to utwór instrumentalny na wiele głosów i
w taki sposób stała się przeciwieństwem wokalnej kantaty. Generalnie jest
ona wykonywana przez jeden lub dwa instrumenty, z czego jeśli piojawia
siÄ™ ten drugi to jest to zazwyczaj fortepian.
" W epoce klasycyzmu oraz romantyzmu sonata złożona była z czterech
części, które póz
niej pojawiły się w symfonii. Pierwsza część to allegro, z
dwoma głównymi, zestawionymi ze sobą tematami, w których używano
modulacji w celu zmian tonacji. Następna część to adiagio, część wolna
oraz o wolnej strukturze. Natomiast trzecia część taneczna początkowo
był to jedynie menuet, póz
niej zastępowany często przez scherzo.
Ostatnia część sonaty to allegro czasem w postaci ronda.
Warto również wspomnieć o dwóch rodzajach sonaty, które rozwinęły się
w baroku, a mianowicie o sonata da camara oraz sonata da chiesa.
Pierwsza składa się z preludium lub wstępu oraz dwóch, trzech lub
czterech części zazwyczaj powiązanych z tańcem. Natomiast w sonata da
chiesa brak elementów tanecznych, jest zbudowana z czterech kawałków:
szybkiego-wolnego-szybkiego-wolnego.
y
ródła:
" Danuta Wójcik  ABC form muzycznych, wyd.
Musica Iagiellonica, Kraków 2006
" www.cameralmusic.pl
Dziękuję za uwagę