5.4 Tolerancje ogólne.
5.4.1 Wprowadzenie
Niektóre elementy geometryczne (wymiary, odchyłki kształtu i położenia) zawarte na rysunkach
konstrukcyjnych przedmiotu mają jedyne wartości wymiarów nominalnych bez określania ich tolerancji.
Także, wiele odchyłek kształtu i położenia stosuje się tzw. tolerancje ogólne. Tolerancje ogólne odpowiadają
dokładności warsztatowej, łatwo uzyskiwanej w procesie wytwarzania.
Tolerancje ogólne dla części maszyn po obróbce mechanicznej określono w normie PN-EN 22768
(ISO 2768). Według tej normy tolerancje ogólne powinny być ustalone na poziomi dokładności
warsztatowej - charakterystycznej dokładności wytwarzania dla danego zakładu produkcyjnego.
Część 1 normy PN-EN 22768-1 obejmuje tolerancje ogólne:
- wymiarów liniowych: zewnętrznych, wewnętrznych, mieszanych i pośrednich (Tabela 5.4)
- wymiarów krawędzi załamanych: promieni zaokrąglenia i szerokości faz (Tabela 5.5)
- wymiarów kątowych (Tabela 3)
Część 2 normy PN-EN 22768-2 obejmuje ogólne tolerancje geometryczne:
prostoliniowości, płaskości, prostopadłości, symetrii i bicia.
5.4.2 Tolerancje wymiarów liniowych i kątowych
Tolerancje wymiarów liniowych i kątowych, wykonanych na drodze obróbki mechanicznej
podzielono na cztery klasy, oznaczone małymi literami, w kolejności malejącej dokładności:
f (fine) - dokładna m (medium) - średnio-dokładna
c (coarse) - zgrubna v (very coarse) - bardzo zgrubna
Tabela 5.4 Tolerancje wymiarów liniowych
Przedział wymiarów liniowych [mm]
Klasa tolerancji
0.5-3 3-6 6-30 30-120 120-400 400-1000
f 0.1 0.1 0.2 0.3 0.4 0.6
m 0.2 0.2 0.4 0.6 1.0 1.6
c 0.4 0.6 1.0 1.6 2.4 4.0
v - 1.0 2.0 3.0 5.0 8.0
Jeśli na rysunku nie oznaczone inaczej odchyłki graniczne rozmieszcza się symetrycznie względem wymiaru
nominalnego.
Tabela 5.5 Odchyłki graniczne wymiarów krawędzi załamanych (promienie zaokrąglenia i szerokość ścięć)
Przedział wymiarów [mm]
Klasa tolerancji
0.5-3 3-6 >6
f
Ä… 0.2 Ä… 0.5 Ä… 1
m
c
Ä…0.4 Ä… 1 Ä… 2
v
Tolerancje ogólne wymiarów kątów dotyczących linii przylegających, wyznaczone dla powierzchni
rzeczywistych, lub linii, dla których największa odległość pomiędzy nią, a powierzchnią lub linią
rzeczywistą ma najmniejszą możliwość wartości.
Dla kątów prostych zamiast tolerancji ogólnych dla wymiarów kątowych można stosować tolerancje
ogólne prostopadłości.
Tabela 5.6 Tolerancje wymiarów kątowych
Klasa toleracji Przedział wymiarów nominalnych długości krótszego ramienia kąta[mm]
Oznaczenie do 10 10 - 50 50 -120 120  400 ponad 400
f
Ä…1° Ä…30 Ä…20 Ä…10 Ä…5
m
c Ä…1°30 Ä…1° Ä…30 Ä…15 Ä…10
v Ä…3° Ä…2° Ä…1° Ä…30 Ä…20
5.4.3. Ogólne tolerancje geometryczne
Dla ogólnych tolerancji geometrycznych przewidziano trzy klasy dokładności, oznaczane dużymi
literami, w kolejności malejącej dokładności: H, K, L.
Tolerancja ogólna prostoliniowości i płaskości (tabela 5.7) jest określana w zależności od długości
elementu lub powierzchni.
Tabela 5.8 Tolerancje ogólne prostoliniowości i płaskości.
Klasa Zakresy długości nominalnych [mm]
tolerancji do 10 10 - 30 30 - 100 100  300 300  1000 1000 - 3000
H 0.02 0.05 0.1 0.2 0.3 0.4
K 0.05 0.1 0.2 0.4 0.6 0.8
L 0.1 0.2 0.4 0.8 1.2 1.6
W przypadku tolerancji z elementem bazowym, na przykład prostopadłości (tabela 5.9), bicia (tabela
5.10), symetrii jako bazę przyjmuję się dłuższy z elementów tolerowanych, chyba, że na rysunku zaznaczono
inaczej.
Tabela 5.9 Tolerancje ogólne prostopadłości.
Zakresy długości nominalnych [mm]
Klasa tolerancji
do 100 100  300 300  1000 1000 - 3000
H 0.2 0.3 0.4 0.5
K 0.4 0.6 0.8 1
L 0.6 1 1.5 2
Jako tolerancje ogólną równoległości przyjmuję się większą z dwóch tolerancji: tolerancję wymiaru
lub tolerancje płaskości / prostoliniowości.
Ogólna tolerancja bicia ma taką samą wartość niezależnie od kierunku.
Tolerancja okrągłości i współosiowości nie mogą przekraczać tolerancji bicia.
Tabela 5.10 Tolerancje ogólne bicia
Klasa tolerancji Klasa bicia [mm]
H 0.1
K 0.2
L 0.5
Ogólne tolerancje geometryczne można stosować, pod warunkiem powołania na rysunku zasady
niezależności (podstawowa zasada tolerowania) według PN/M-01142 (ISO 8015). Zasada niezależności
polega na tym, że każda tolerancja musi być sprawdzona osobno. Przy tolerowaniu niezależnym wymiarów,
przyjęta tolerancja nie ogranicza odchyłek kształtu i położenia wymiarowanego elementu.
Podane na rysunku tolerancje ogólne odnoszą się do wszystkich wymiarów, dla których nie podano
na rysunku indywidualnie tolerancji.
Nad tabelka rysunkową podawane są uwagi, o przykładowym brzmieniu:
Tolerowanie wg PN-M 01142 i Tolerancje ogólne PN-EN 22768-mK
Pierwsza uwaga przywołują zasadę niezależności. Druga uwaga oznacza, że wszystkie tolerancje
wymiarów liniowych i kątowych, dla których nie podano na rysunku oznaczęn indywidualnych tolerancji,
odpowiadają klasie m (średnio dokładnej), zaś tolerancja kształtu i położenia odpowiadają klasie K.
Napisanie drugiej uwagi nad tabelkÄ… w postaci:
Tolerancje ogólne PN-EN 22768-K
oznacza, że wartości tolerancji kształtu i położenia, dla których nie podano oznaczeń indywidualnych
tolerancji, odpowiadają klasie K, a wszystkie wymiary kątowe liniowej muszą być tolerowane na rysunku.
Napisanie drugiej uwagi nad tabelkÄ… w postaci:
Tolerancje ogólne PN-EN 22768-mK-E
oznacza, że tolerancja i kształtu i położenia, nie oznaczonych na rysunku indywidualnych tolerancji,
odpowiadajÄ… klasie K, a wszystkie wymiary kÄ…towe i liniowe odpowiadajÄ… klasie m. Ponadto do wszystkich
wymiarów oraz odchyłek kształtu i położenia stosuje się warunek powłoki - oznaczony symbolem E.
Warunek powłoki mówi o wykorzystaniu, zamiast rzeczywistych powierzchni zarysu przedmiotu,
idealnych powierzchni - powłok przylegających do zarysu przedmiotu, na przykład płaszczyzny,
powierzchni walcowej, itp. Warunek powłoki może być stosowany jedynie w przypadku tolerowania
wymiaru elementu. Warunku powłoki nie stosuje się, jeśli odchyłka kształtu przekracza tolerancję wymiaru.
Dopuszczalna odchyłka wymiaru jest zmniejszana przez występujące odchyłki kształtu i równoległości
przedmiotu. Idealna powłoka o wymiarze maksymalnego wałka (minimalnego otworu) nie może być
przekroczona. Równoległość przeciwległych linii przedmiotu jest zawarta w geometrycznej powłoce -
odchyłka równoległości jest ograniczona warunkiem powłoki. Z kolei odchyłki prostopadłości,
współosiowości i symetrii nie są ograniczona warunkiem powłoki.