Fragment książki:
Alfred Janc, BANK I JEGO MIEJSCE W
POÅšREDNICTWIE FINANSOWYM OKRESU
TRANSFORMACJI (bilans zamknięcia okresu
pr zedakcesyjnego w państwach Eur opy Środkowej
i Wschodniej), Twigger, Warszawa 2004
3.2. Współczesny rynek: klienci i konkurencja
Dla analizy modelowej niezbędne jest przynajmniej zwrócenie uwagi na
rynek usÅ‚ug finansowych. Jest to rynek szczególny, na którym  po stro­
nie popytowej  występuje klient zarówno masowy, charakteryzujący się
powtarzalnymi potrzebami z zakresu pośrednictwa finansowego, jak i
klient indywidualny, szukający obsługi dostosowanej do konkretnych
potrzeb i  usług na miarę . Owe zróżnicowane potrzeby, a także inne
wzglÄ™dy, takie jak tradycja wzglÄ™dnie historia dobrej współpracy, przy­
wiązanie do obsługi ze strony określonego pośrednika, czy dążenie do
zachowania bezpieczeństwa we współpracy z bankiem, powodują np. że
nierzadkie jest prowadzenie rachunków przez tego samego klienta w róż­
nych bankach, czy przynajmniej korzystanie z usÅ‚ug finansowych ofero­
wanych nie przez jeden, ale przez różne banki. Przypomnienie faktu, na
który powoływano się już w tej książce, że powszechność korzystania z
usług finansowych we współczesnych, nowoczesnych gospodarkach
obejmuje miliony gospodarstw domowych (czy  bÄ™dÄ…c bardziej precy­
zyjnym  ich uczestników), i setki tysięcy czy miliony przedsiębiorstw
różnego rodzaju, jednoznacznie uÅ›wiadamia zakres i gÅ‚Ä™biÄ™ potrzeb fi­
nansowych po stronie popytowej rynku.
Podaż usług finansowych musi na te potrzeby reagować. Rynek
instytucji finansowych, które w roli poÅ›redników finansowych przystÄ™­
pujÄ… do obsÅ‚ugi potrzeb finansowych gospodarstw domowych, przedsiÄ™­
biorstw prywatnych czy państwowych, a także instytucji i organizacji
różnego typu, jest współcześnie rynkiem bardzo rozbudowanym. Na
rynku tym funkcjonujÄ… banki, których korzenie siÄ™gajÄ… odlegÅ‚ych wie­
ków, a jednocześnie usługi swoje oferują banki wirtualne, kojarzone z
adresem internetowym. UsÅ‚ugi finansowe oferowane sÄ… przez banki, któ­
rych właścicielem jest państwo, przez banki, w których właściciel jest
jedynym lub dominującym akcjonariuszem, a także przez banki, których
akcjonariat jest masowy i rozproszony. Właściciel może ponadto mieć
swojÄ… siedzibÄ™ poza granicami kraju, w którym oferuje swoje usÅ‚ugi. Ob­
sługa finansowa może być jednak także oferowana przez banki lokalne,
mające formę własności komunalnej czy spółdzielczej. Można wśród
tych wszystkich instytucji finansowych spotkać się z różnymi strategiami
w zakresie specjalizacji, tzn. bankami, świadczącymi wszelkie usługi, na
które jest zapotrzebowanie ze strony aktualnej i potencjalnej klienteli,
czy bankami, które specjalizują się w wybranych usługach.
Uwagi te powinny skÅ‚aniać do sformuÅ‚owania wniosku o wyso­
1
kim stopniu konkurencyjnoÅ›ci w analizowanym sektorze . W rozwiniÄ™­
tych systemach bankowych od wielu dziesięcioleci prawdy tej nie można
byÅ‚o podważyć. Klient, poszukujÄ…cy powiernika dla swoich oszczÄ™dno­
Å›ci, albo oczekujÄ…cy na sfinansowanie swoich potrzeb przy pomocy kre­
dytu, pożyczki, czy innego instrumentu finansowego, względnie klient
zainteresowany jedynie regulowaniem płatności, miał dostęp do wielu
instytucji pośredniczących. Fakt ten, przy uwzględnieniu specyficznych
cech pieniÄ…dza, jako medium, które w tej współpracy jest niezbÄ™dne, do­
prowadził do wykształcenia swoistej równowagi w funkcjonowaniu
rynku poÅ›rednictwa finansowego. Równowaga ta, majÄ…c charakter dy­
namiczny, w rezultacie czego sektor bankowy pozostawaÅ‚ otwarty za­
równo na zmiany dokonujące się w gospodarkach, jak i na możliwość
wdrażania innowacji technologicznych, prowadziła (sprzyjając również
wzrostowi gospodarczemu) do realizacji najważniejszych funkcji przypi­
sywanych nowoczesnemu pośrednikowi finansowemu.
Jednakże funkcji tych nie wypełniały w pełni banki w Europie
Åšrodkowej i Wschodniej drugiej poÅ‚owy XX wieku. Konieczność wspo­
możenia (w nowoczesny sposób) rozpoczynanych przemian systemo­
wych i jednoczeÅ›nie dostosowania siÄ™ do standardów miÄ™dzynarodo­
wych, musiaÅ‚a niewÄ…tpliwie wiÄ…zać siÄ™ z uwzglÄ™dnieniem obu segmen­
tów tworzących ten rynek: na klientelę i na banki. Ten pierwszy segment
1
Przykładowo, dla Polski poparcie tej tezy można również znalez
ć m.in. w
raportach oceniających stan przygotowań do akcesji: Regular Report on Poland s
Progress Toward Accession 2001, SEC(2001)1752, Commissions of the European
Communities, Brussels COM (2001) 710 final~ Regular Report on Poland s Progress
Towards Accession 2002, SEC(2002) 1408, Commission of the European Communities,
Brussels COM(2002) 700 final.
2
 niezależnie od wszelkich innych atrybutów, wynikajÄ…cych z funkcjo­
nowania w warunkach ekonomicznych gospodarki scentralizowanej 
wymagał dopiero edukacji, i to szeroko rozumianej edukacji w zakresie
możliwoÅ›ci i korzyÅ›ci, jakie wiążą siÄ™ ze sprawnÄ… współpracÄ… z poÅ›red­
nikami finansowymi.
Nie można jednak, komentując zjawiska zachodzące w okresie
transformacji, abstrahować od pewnych cech tego na nowo  edukowa­
nego klienta z Europy Środkowej czy Wschodniej. Albowiem, zarówno
w charakterystyce klienta indywidualnego, jak i instytucjonalnego, wy­
stępowały (i z różnym natężeniem występują nadal) pewne cechy, które
w działalności współczesnego, nowoczesnego banku muszą być brane
pod uwagÄ™. Przede wszystkim, jest to jednak klient stosunkowo ubogi. Z
różnych powodów, których z
ródeł najlepiej szukać w dalszej i bliższej
historii, gospodarstwa domowe nie dysponowały poważniejszymi
oszczÄ™dnoÅ›ciami, a restrukturyzujÄ…ce siÄ™ i powstajÄ…ce dopiero przedsiÄ™­
biorstwa zbyt czÄ™sto nie byÅ‚y w stanie sformuÅ‚ować odpowiednio prze­
konujących projektów przedsięwzięć, skłaniających bank  z trudem
gromadzący oszczędności  do uruchomienia aktywnego finansowania.
Problem akumulacji kapitaÅ‚u, komentowany przez wielu badaczy proce­
sów transformacji, należy do problemów o zasadniczym znaczeniu dla
funkcjonowania banków. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej
konieczne było szukanie rozwiązań stanowiących remedium, jakkolwiek
z różnymi skutkami. Przyzwalanie na aktywność w szarej strefie, tolero­
wanie luk w prawie podatkowym czy celnym, akceptowanie zjawiska
szybkiego tworzenia lokalnych fortun niewiadomego pochodzenia, ko­
rupcja urzÄ™dników itp., nie mogÄ… wszakże być stawiane na równi z two­
rzeniem dogodnych warunków dla aktywizacji gospodarczej w okreÅ›lo­
nych sferach, czy na określonych obszarach, bądz
też z uÅ‚atwianiem wej­
ścia oraz działalności kapitałowi zagranicznemu.
W zakresie demonstrowanych potrzeb finansowych warto skiero­
wać uwagę na tzw. efekt imitacji. Klienci pośredników finansowych w
transformowanych gospodarkach w wyrażaniu swoich potrzeb bardzo
szybko zaczÄ™li siÄ™ odwoÅ‚ywać do koniecznoÅ›ci wykorzystania w ich ob­
sÅ‚udze najnowszej technologii, która przez wielu klientów banków trak­
towane była, jest i będzie w sposób instrumentalny. Klienci zaczęli
szybko  uczyć się wyrażania swoich potrzeb wobec banków, w czym 
właśnie  pomocne stało się imitowanie wzorców i zachowań rodem z
rozwiniÄ™tych systemów bankowych. Banki, postawione w sytuacji kon­
kurencyjnej, musiały na te potrzeby reagować, często ponosząc duże
3
koszty na uruchamianie usług czy sposobów prowadzenia obsługi tylko
dla nielicznych klientów, podczas gdy koszty te mogÅ‚y być rekompenso­
wane tylko obsługą masową. Warto wskazać na ten charakterystyczny
element działalności bankowej w okresie transformacji, który wiąże się
ze swoistÄ… tożsamoÅ›ciÄ… klienta indywidualnego i instytucjonalnego. Al­
bowiem, właśnie w tym okresie wielu klientów indywidualnych  już
przez bank obsługiwanych bądz
in spe  stawało się przedsiębiorcami,
zmuszanymi przez prawo do zakładania i bankowej obsługi rachunków
firmy. Doświadczenia wyniesione z obsługi rachunku indywidualnego
przez bank (czy banki) musiaÅ‚y mieć znaczenie w formuÅ‚owaniu oczeki­
wań pod adresem instytucji, której miano powierzyć obsługę rachunku
firmy. Pośrednicy finansowi tak musieli prowadzić swoją działalność na
obu segmentach rynku, by możliwe było przenoszenie przez klientów
doświadczeń pozytywnych na ich decyzje co do wyboru banku dla
przedsiębiorstwa. Pamiętać należy, że w niektórych krajach Europy
Środkowej i Wschodniej były to setki tysięcy, a nawet miliony nowo
powstajÄ…cych maÅ‚ych czy Å›rednich przedsiÄ™biorstw, w których wÅ‚aÅ›ci­
ciele, czy czÅ‚onkowie rodzin, odpowiadali za rachunkowość czy ban­
kową obsługę firmy.
W tym procesie przyspieszonej edukacji banki musiały również
uwzględnić fakt przesunięcia generacyjnego. Zjawisko to, dobrze znane i
adresowane w bieżącej działalności bankowej w rozwiniętych systemach
pośrednictwa, uwagę nakazuje koncentrować na młodych klientach.
Wiąże się ono z tworzeniem usług i kanałów obsługi atrakcyjnych dla
tego segmentu rynku  w przekonaniu o zmieniajÄ…cym siÄ™ znaczeniu (dla
banku) kolejnych roczników mÅ‚odych klientów, już wczeÅ›niej przyciÄ…­
gniętych do współpracy. Jest to działalność kosztowna, ale ważna z
punktu widzenia tworzonych więzi także na tym nowym rynku, z jakim
mamy do czynienia w środkowoeuropejskich systemach bankowych.
W tym  wykreowanym w okresie transformacji systemowej 
kontakcie z  nowym klientem banki w Europie Åšrodkowej i Wschodniej
musiały w stosunkowo krótkim czasie dostosować swoje struktury i
ofertÄ™ do potrzeb wielokierunkowego rozwoju. NiezbÄ™dne staÅ‚o siÄ™ kon­
kurowanie na wielu pÅ‚aszczyznach z innymi bankami, które  np. wsku­
tek ingerencji wÅ‚aÅ›ciciela zagranicznego i przeniesienia jego know­how 
już wcześniej były w stanie wdrożyć określone usługi. Owo wymuszone
w tym okresie naÅ›ladownictwo konkurentów, prowadzÄ…ce m.in. do podo­
bieństw w zakresie ofert poszczególnych banków, nie pozostało bez
wpÅ‚ywu na formuÅ‚owane strategie oraz wyniki ekonomiczne. Na doda­
4
tek, liberalizacja prawa w transformowanych systemach w wielu krajach
dopuÅ›ciÅ‚a (bardzo szybko) inne, pozabankowe formy poÅ›rednictwa finan­
sowego. Listy usług zastrzeżonych tylko i wyłącznie dla banków zaczęły
być coraz krótsze. Pojawiały się zarzuty, formułowane przez środowiska
bankowe, dotyczÄ…ce niejednakowego traktowania różnych form poÅ›red­
nictwa i tworzenia szczególnie dogodnych warunków rozwoju instytu­
cjom niebankowym. DobrÄ… ilustracjÄ™ stanowiÄ… w tej kwestii regulacje
dotyczące rezerwy obowiązkowej, względnie obciążeń podatkowych.
Sposoby  radzenia sobie w tych sytuacjach, różne w poszczególnych
krajach Europy Środkowej i Wschodniej  co jest przedmiotem rozważań
w dalszej części tej książki  zależały generalnie od takich czynników,
jak pozycja banku na rynku (np. kwestia lokalności czy globalności
banku), czy jego struktura wÅ‚aÅ›cicielska (np. kwestia udziaÅ‚u i wÅ‚aÅ›ci­
ciela zagranicznego i jego roli w kreowaniu strategii i zarzÄ…dzaniu dzia­
łalnością bankową).
Warto również zwrócić uwagÄ™ na możliwość postrzegania konku­
rencji w nieco szerszym  europejskim wymiarze. Czyni tak m.in. WÅ‚o­
2
dzimierz Szpringer , pisząc m.in.  coraz częściej można spotkać podział
na konkurencjÄ™: ekonomicznÄ… (rynkowÄ…) i instytucjonalnÄ… (systemowÄ…).
Konkurencja instytucjonalna zawiera elementy polityczne. Jest to konku­
rencja miÄ™dzy różnymi obszarami lokalizacji inwestycji. Mobilne czyn­
niki wytwórcze przemieszczajÄ… siÄ™, wykorzystujÄ…c instytucjonalnie zróż­
nicowane warunki dziaÅ‚ania. Warunki (np. socjalne, podatkowe, Å›rodo­
wiska) wpÅ‚ywajÄ… bowiem na koszty. SÄ… one istotnie ksztaÅ‚towane po­
przez wybory i lobbying grup interesów. Konkurencja systemowa napo­
tyka również bariery informacyjne . Autor ten wskazuje także na dysku­
sjÄ™ nad kompromisem, jaki w Unii musi zostać osiÄ…gniÄ™ty miÄ™dzy har­
monizacjÄ… i zbliżaniem systemów prawnych, podkreÅ›lajÄ…c, że obie me­
3
tody  odgórna i oddolna   znajdują zakotwiczenie w Traktatach .
Równie interesująca jest dyskusja prowadzona przez W. Szpringera w
odniesieniu do równowagi i subsydiarności.
2
W. Szpringer, Polskie regulacje bankowe. Perspektywa europejska, Difin,
Warszawa 2000, s. 151 i nast.
3
Ibidem, s. 153.
5