Lud i ludowość jako inspiracja oraz jako temat w literaturze polskiej.
1. RENESANS
a) Jan Kochanowski �Pieśń świętojańska o sobótce"
Kochanowski wykorzystuje tradycyjne święto ludowe - Sobótka - obchodzone
najczęściej w noc letniego przesilenia (z 23 na 24.VI), podczas którego są
palone ognie, dziewczęta puszczają wianki na wodę. Autor pochwala też życie
ludzi na wsi, ukazuje w sposób wyidealizowany życie rolników i pasterzy, pełne
radości, harmonii i szczęścia. Wspomina o ich pracy oraz o tym, jak odpoczywają
- śpiewają, tańczą, polują, łowią ryby, słuchają śpiewu ptaków. Kochanowski
uważa, że życie na wsi jest lepsze niż życie dworzanina czy podróżnika,
ponieważ tutaj człowiek �bez wszelakiej lichwy żyje".
b) Szymon Szymonowic �Żeńcy"
W utworze tym Szymonowic pokazuje dzień powszedni pracujących w polu chłopów
pańszczyźnianych. Podobnie jak Kochanowski, ukazuje pracę wiejskiego ludu na
wsi. Jednak dla Szymonowica praca ta jest bardzo ciężka a los chłopów
beznadziejny, utwór ten jest protestem przeciw niesprawiedliwości społecznej i
jest to przykład antysielanki.
2. BAROK I OŚWIECENIE
W baroku średnia prosta szlachta ceniła niemal do przesady swojskość,
rodzimość, wartości ziemiańskiego trybu życia. Stąd jednym z wzorów kultury
barokowej był wzór ziemiański, reprezentowany głównie przez Wacława Potockiego
i Jana Chryzostoma Paska. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja
�wsi spokojnej", cechował ją kult ojczystych pamiątek i realiów,
niejednokrotnie też zbliżała się do kultury ludu, jego muzyki, pieśni,
obrzędów, obyczajów, wyobrażni, o czym świadczą m. in. stylizacje ludowe w
pewnych utworach literackich.
Jednym z prądów oświecenia był sentymentalizm reprezentowany przez Franciszka
Karpińskiego, Jeana Jacquesa Rousseau oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina.
Sentymentalna twórczość literacka była oryginalna, rodzima, odznaczała się
prostotą, niejednokrotnie wzorowaną na utworach ludowych, co widać wyraźnie w
licznych sielankach.
3. ROMANTYZM
a) Adam Mickiewicz �Ballady i romanse", �Dziadów cz. II"
Mickiewicz dzięki utworom pomieszczonym w tomiku �Ballady i romanse"
wykształcił gatunek literacki, zwany balladą romantyczną. W swoich balladach
Mickiewicz wykorzystywał swoją znajomość kultury ludowej. Przede wszystkim
ukazał obyczaje ludu, jego wierzenia, etykę (kara następstwem winy), a także
podania ludowe (np. podanie o syrence w balladzie �Rybka"). Bohaterowie tych
ballad wierzą w siły nadprzyrodzone, świat fantastyczny traktują na równi ze
światem realnym. Narrator w tych balladach utożsamia się z ludem, przyjmuje
jego sposób widzenia i wartościowania świata.
Inspiracją utworu II cz. �Dziadów" dla Mickiewicza był obrzęd ludowy zwany
Dziadami, obchodzony w Dzień Zaduszny przez pospólstwo Wielkiego Królestwa
Litewskiego W czasach współczesnych Mickiewiczowi uroczystość ta była nadal
obchodzona w wielu państwach Litwy, Prus i Kurlandii w ustronnych kaplicach, z
dala od ludzkich oczu. Istotą tej uroczystości było udzielenie pomocy duszom
zmarłych przodków męczącym się w czyśćcu. Uroczystości tej przewodniczył tzw.
Guślarz, który był kimś w rodzaju kapłana i poety w jednej osobie. Wywoływano
dusze nieboszczyków, karmiono je przynosząc im tym ulgę oraz wysłuchiwano ich
nauk, ostrzeżeń.
Cały utwór Mickiewicza jest zapisem takiego obrzędu.
4. POZYTYWIZM
Jednym z haseł pozytywizmu była tzw. praca u podstaw społeczeństwa. Bohaterowie
powieści pozytywistycznych chcą pracować z ludem, np. w powieści Elizy
Orzeszkowej �Nad Niemnem" Justyna Orzelska czuje się najlepiej wśród ludu
wiejskiego i dołącza do niego, wychodząc za mąż za Janka, Andrzejowa Korczyńska
szyje ubranka dla dzieci wiejskich, Witold doradza chłopom w gospodarstwie,
uczy ich na przykład jak jest zbudowana maszyna rolnicza itp. Praca u podstaw
zauważalna również w nowelistyce epoki (np. Joanna Lipska w �ABC").
5. MŁODA POLSKA
a) Jan Kasprowicz �W chałupie", oraz cykl sonetów �Z chałupy"
W utworach tych Kasprowicz ukazuje nędzę, tragiczny los rodzin chłopskich.
Często bohaterowie tych utworów umierają na suchoty.
Inspiracją do napisania utworów ukazujących polską wieś i trudne warunki
egzystencjalne chłopów było dzieciństwo Kasprowicza - urodził się on w
Szymborzu pod Inowrocławiem w wielodzietnej rodzinie chłopa analfabety. Ubodzy
rodzice z wielkim trudem zapewnili mu wykształcenie. Kasprowicz bardzo często w
swoich wierszach wraca do lat dzieciństwa.
b) Stanisław Wyspiański �Wesele"
Inspiracją do napisania tego dramatu było wesele poety Lucjana Rydla z chłopką
Jadwigą Mikołajczykówną, na którym Wyspiański był obecny. W utworze tym autor
obala arkadyjską wizję wsi, ukazuje, że zachwyt inteligencji nad życiem
wiejskim, nad obrzędami i pracą ludu jest powierzchowny. Ukazuje, że wieś to
nie tylko oaza spokoju, ale również ciężka praca a mieszkańcy też mają swoje
problemy. Inteligenci nie rozumieją wsi, mają zakodowany obraz wsi cichej,
spokojnej:
�Tak to czuję, tak to słyszę,
I ten spokój, i tę ciszę (...),
Patrzę w ten lud krasny, kolorowy,
Taki rześki, taki zdrowy,
Choćby szorstki, choć surowy."
c) Władysław Stanisław Reymont �Chłopi"
W powieści tej Reymont ukazuje pełny obraz wsi polskiej końca XIX w., na który
składają się problemy jej mieszkańców, ich obyczaje, obrzędy, które podlegają
rytmowi pór roku
d) Stefan Żeromski �Siłaczka", �Ludzie bezdomni"
W obu tych utworach zauważamy troskę o losy ludu, pracę u jego podstaw.
Stanisława Bozowska - poświęca swoje życie dla najbiedniejszych warstw
społeczeństwa, pisze �Fizykę dla ludu", uczy biedne dzieci, sama żyje w
skrajnej nędzy.
Tomasz Judym - idealista, który stawia na pierwszym miejscu dobro ludzi
najbiedniejszych, wierny swoim przekonaniom
6. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
a) Bolesław Leśmian �Dusiołek"
Utwór ten to tzw. ballada ludowa. Postać Dusiołka została zaczerpnięta z podań
ludowych, baśni, wierzeń o szkaradnym stworzeniu męczącym ludzi. Na ludowość
wskazuje również stylizacja językowa. Autor stylizowany na ludowego
gawędziarza, bajarza, posługuje się językiem gwarowym. Ludowa fabuła jest
potrzebna do ukazania problemów filozoficznych XX-wiecznego poety.
b) Stefan Żeromski �Przedwiośnie"
Bohater powieści, Cezary Baryka chce uświadomić chłopom, że powinni się
zbuntować �przeciwko sobaczemu losowi". Tę grupę społeczną Żeromski przedstawił
jako niezdolną do działania, o zaściankowym nastawieniu do świata, skupiającą
się tylko na sprawach własnej wsi. Czas wypełnia im ciężka praca, która
doprowadza do zezwierzęcenia, do zabicia uczuć.