tajniki warsztatu
Holokaust
jako temat lekcji
j´zyka polskiego
RealizujÄ…c na lekcjach j´zyka polskiego temat dotyczÄ…cy problematyki Holo-
kaustu poŻądana by"aby wspó"praca nauczyciela historii oraz polonisty.
S"usznie bowiem twierdzi si´, iÅ» rozejĘcie si´ tych dwóch p"aszczyzn wiedzy
w dydaktyce, jak teŻ w zwyk"ych sytuacjach Życiowych, przy zagadnieniach
Å»ydowskich grozi pi´trzeniem si´ nieporozumieÅ‚
i uogólnieł
.
% S¸AWOMIR BURY¸A o Shoah, to p"aszczyznÄ…, na jakiej moÅ»na jÄ…
rozpatrywaç, jest kategoria zaniedbania. Nie
nane sÄ… przypadki, kiedy literatura idzie o to, iÅ» nie zdarzali si´ badacze piszÄ…cy
w mniejszym lub wi´kszym stopniu poprawnÄ… ideologicznie wizj´ dziejów. Oczy-
Zzniekszta"ca"a wydarzenia z przesz"o- wiĘcie, byli. Podobnie, jak byli nauczyciele
Ęci. Do niedawna lekturÄ… obowiÄ…zkowÄ… by" Po- w szko"ach, którzy t´ wizj´ nadgorliwie wpaja-
pió" i diament, utwór sprawnie napisany, a jesz- li uczniom do g"ów. Problem tkwi raczej
cze sprawniej  co przyznawa" sam Jerzy An- w tym, iÅ» po przemianach ustrojowych ostroÅ»-
drzejewski  sfilmowany, ale stronniczy w pre- na (za ostroŻna, jak twierdzi Joanna Tokar-
zentacji przemian ustrojowych w Polsce po 1944 ska-Bakir1) postawa historyków nakazywa"a
roku. Na polu stosunków polsko-Żydowskich  opukiwanie pewnych tematów, pozostawia-
równieÅ» znajdziemy przyk"ady podobnych dzie". jÄ…c ich g"´bszÄ… analiz´ bliÅ»ej nieokreĘlonej
przysz"oĘci. W tym kontekĘcie literatura spe"-
Marzec 1968
nia jedno zasadnicze zadanie: wyprzedza dia-
W tym okresie pojawi"a si´ grupa autorów in- gnozy badaczy wyciÄ…gajÄ…c na Ęwiat"o dzienne
terpretujÄ…cych aur´ owych dni na mod"´ elit problemy, które inaczej tkwi"yby w archiwach
rządzących i g"oszonych przez nie hase" pro- lub domys"ach historyków.
pagandowych. Wymieł
my choçby Romana
Szko"a  bariery i szanse
Bratnego, twórc´ Kolumbów rocznik 20. i jego
opowiadanie Dawid, syn Henryka. To przy- Nauczanie o Shoah w szkole musi mieç cha-
k"ad, w jaki sposób moÅ»na manipulowaç fak- rakter kompleksowy i zawieraç dodatkowe in-
tami tak, aby ofiara sta"a si´ nagle katem. Nie formacje z psychologii, socjologii, historii reli-
jest to  jeĘli weÄ™miemy pod uwag´ teksty pu- gii. Byç moÅ»e najlepszym wyjĘciem by"oby na-
blicystyczne zwiÄ…zane z wydarzeniami marco- pisanie odr´bnego programu edukacyjnego,
wymi  jedyny taki zabieg, ale o tyle godny od- który integrowa"by informacje z róŻnych dys-
notowania, Å»e wr´cz wzorcowo ob"udny. cyplin wiedzy.
Ustalenia historyków takŻe nie pozostają
bez wp"ywu na odczucia spo"eczne. JeĘli pod-
1
J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinnoĘci,  Gazeta
nosimy kwesti´ odpowiedzialnoĘci polskich
Wyborcza , nr z 13-14 stycznia 2001.
historyków za to, czego rodacy nie wiedzą
4/2004
213 21
tajniki warsztatu
Na jakie przeszkody napotyka mówienie dostwa na ziemiach polskich4. Na taĘmach wi-
o Zag"adzie w czasach najnowszych? Jest ina- deo dost´pne sÄ… materia"y filmowe.
czej niÅ» w epoce PRL, kiedy to rozmowa
Czego nie moÅ»na pominÄ…ç
o Shoah uwik"ana by"a w rozgrywki elit partyj-
nych, wprz´gni´ta w sieç przek"amaÅ‚
i prze- Zagadnienie Holokaustu w dwojaki sposób
milczeł
. A jednak  obiektywne przeszkody przekracza ramy poj´ciowe i chronologiczne.
wciÄ…Å» dajÄ… o sobie znaç w przypadku tego te- KaÅ»e nam ono spojrzeç wstecz, si´gnÄ…ç do
matu. Dla przyk"adu, analiza podr´czników wspania"ej karty zapisanej przez idee toleran-
historii do szkó" podstawowych, gimnazjal- cji mi´dzywyznaniowej. Ale to zaledwie jedna
nych i licealnych ujawnia braki albo bardzo strona zjawiska. NaleÅ»y równieÅ» pami´taç
ogólnikowe wzmianki tak o odmiennoĘci kul- o narastającej w naszym kraju od po"owy lat
turowej judaizmu i chrzeĘcijał
stwa, jak 30. nagonce antysemickiej.
o wspólnych ęród"ach obydwu religii. Nie in- Do epok wczeĘniejszych  a konkretnie do
formuje si´ o wk"adzie ludzi pochodzenia Å»y- ideologii dziewi´tnastego stulecia  trzeba si´
dowskiego w kultur´ polskÄ…. Rzecz nie w tym odwo"aç takÅ»e w innym przypadku. Nasze my-
oczywiĘcie, by dokonywaç podzia"ów narodo- Ęlenie o wojnie i prze"omowych momentach
woĘciowych i przypisywaç Å»ydowskoĘç oso- dziejów uwik"ane jest bowiem w to, co Tokar-
bom, które cz´sto nie mia"y z niÄ… nic wspólne- ska-Bakir nazywa  obsesjÄ… niewinnoĘci . Jest
go poza pochodzeniem jednego lub obojga oczywiĘcie rzeczą zrozumia"ą, iŻ wolimy  czy
rodziców, ale w tym, by akcentowaç spraw´ to jako jednostki, czy jako naród  byç raczej
zasadniczÄ…: kultur´ tego kraju wspó"tworzy"y w roli pokrzywdzonego niÅ» oprawcy. Dotyczy
róŻne nacje. Od stosunku do obcych« bardziej to nie tylko problemów polsko-Å»ydowskich,
niÅ» od stosunku do swoich« zaleÅ»y kszta"t pa- ale równieÅ» polsko-niemieckich, polsko-rosyj-
triotyzmu2 pisa" Jan Józef Lipski. Zaj´cia skich czy polsko-ukraiÅ‚
skich.
z tematów polsko-Å»ydowskich mogÄ… byç do-
 Tematy niechciane
brą okazją do przypomnienia m"odzieŻy do-
nios"oĘci tych prawd. Skupmy si´ na dwóch z nich: odmiennoĘci Å»y-
Nauczyciel decydujÄ…cy si´ poprowadziç za- dowskiego losu w czasie wojny oraz posta-
j´cia poĘwi´cone problematyce Zag"ady wach spo"eczeÅ‚
stwa polskiego wobec Izraeli-
w szkole Ęredniej, jest dziĘ w sytuacji diame- tów.
tralnie innej (lepszej) niŻ jego koledzy jeszcze Zacznijmy od opowiadał
oĘwi´cimskich
kilkanaĘcie lat temu. MoÅ»e si´gnÄ…ç po doĘç Tadeusza Borowskiego. Holokaust jest tu
pokaÄ™nÄ… juÅ» literatur´ przedmiotu3. Na rynku uwik"any w charakterystycznÄ… ambiwalencj´.
wydawniczym znajdujÄ… si´ równieÅ» albumy Borowski  co zarzuca autorowi Henryk
i bogato ilustrowane kompendia z dziejów Å»y- Grynberg5  uniwersalizuje wiedz´ o ofiarach
2
J. J. Lipski, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków) w: Tu-
nika Nessosa. Szkice o literaturze i o nacjonalizmie, Warszawa 1992, s. 139.
3
Oto kilka pozycji, które mogÄ… stanowiç dobre wprowadzenie do kultury, religii i historii Úydów:
A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend Żydowskich, prze". O. Zienkiewicz, Warszawa 1994;
B. L. Sherwin, Duchowe dziedzictwo Úydów polskich, Warszawa 1995; S. Krajewski, Úydzi, judaizm, Pol-
ska, Warszawa 1997; N. Kameraz-Kos, Âwi´ta i obyczaje Å»ydowskie, wyd. 2, Warszawa 2000; Úydzi w Pol-
sce. Dzieje i kultura. Leksykon, pod red. J. Tomaszewskiego, A. Úbikowskiego, Warszawa 2001.. Oprócz
tego istnieje pokaęna literatura traktująca o zagadnieniach związanych z Zag"adą. Wymieł
my niektóre
z nich: Z. Bauman, NowoczesnoĘç i Zag"ada, t"um. F. JaszuÅ‚
ski, Warszawa 1992; F. de Fontette, Historia
antysemityzmu, t"um. M. i M. Mendychowscy, Wroc"aw 1992; M. R. Marrus, Holocaust. Historiografia,
t"um. A. Tuszył
ska, Warszawa 1993.
4
Warto tu wspomnieç o pi´knie wydanym w serii  A to Polska w"aĘnie przewodniku Úydzi autorstwa
A. Úbikowskiego (Wroc"aw 1997).
5
Zob. H. Grynberg, Ludzie Úydom zgotowali ten los, w: Prawda nieartystyczna, Warszawa 1994.
22 214 polonistyka
tajniki warsztatu
Auschwitz. PoÅ»egnanie z MariÄ… ukazujÄ…c mor- stwa  Przyzwyczajono si´, Å»e Úydów si´ zabija...8
dowanych Úydów jako przedstawicieli róŻnych  przez swÄ… lakonicznoĘç moÅ»e funkcjonowaç
narodowoĘci europejskich, sugeruje, iÅ» gin´li jako synonim  epoki pieców . Sedno sprawy
oni nie jako Úydzi, a Holendrzy, Francuzi, zawiera si´ w znaczeniu dwóch czasowników:
Belgowie, W´grzy. Tymczasem b´dÄ…c obywa-  przyzwyczajono si´ i  zabija si´ . Pierwszy
telami tych pał
stw umierali jednak jako semi- z nich implikuje nie tyle rozciÄ…g"oĘç czasowÄ…,
ci, nacja przeznaczona do wyniszczenia. co permanentny i totalny charakter zjawiska.
Tak oto musimy si´ zmierzyç z problemem, Z kolei okreĘlenie  zabija si´ skrywa sens
który stale jest jeszcze zarzewiem sporów. eksterminacji: Úydzi bowiem nie gin´li, lecz
Idzie o wyjÄ…tkowoĘç Å»ydowskiego losu w cza- byli zabijani niczym szkodliwe insekty.
sie wojny. Zbyt ma"o si´ mówi na ten temat. RównieÅ» PoÅ»egnanie z MariÄ…  czytane
A jeĘli juÅ» podejmuje si´ dyskusj´, to raczej uwaÅ»nie  ujawni radykalnÄ… róŻnic´ w statusie
w perspektywie  rywalizacji na cierpienie . dwóch sąsiadujących ze sobą spo"ecznoĘci.
Jest ona najgorszą z moŻliwych. Prowadzi do Magazynier Tadek pracuje u InŻyniera, z któ-
kwestionowania prawa innych (np. Polaków, rym prowadzi nie ca"kiem legalne interesy.
Rosjan) do Å»a"oby, bólu. Tymczasem Holo- W sieç powiÄ…zaÅ‚
handlowych wciÄ…gni´ci sÄ…
kaust jest wydarzeniem wyjątkowym, które do- równieŻ niŻsi rangą funkcjonariusze niemiec-
tkn´"o Úydów i nie ma tu ani powo- kiego aparatu w"adzy. Mimo
dów do chwa"y, ani do hał
by  pi- okupacji i restrykcyjnych zarzÄ…-
sa"a Maria Janion6. To fakt i jako dzeł
wroga, Å»ycie toczy si´ da-
taki nie powinien podlegaç relaty- lej. A jednym z jego elementów
wizacji. Arbitralny charakter jest gospodarka. ZresztÄ… ca"a
prawdy historycznej nie moŻe groza wojny jest po aryjskiej
wszak przek"adaç si´ na apodyk- stronie jakby niewidoczna. Zna-
tycznoĘç wypowiedzi nauczyciela. mienne, Å»e wdziera si´ ona do te-
Wystarczy jednak przeczytaç do- go Ęwiata wraz z dwiema posta-
k"adnie teksty o tematyce Zag"a- ciami  starÄ… doktorowÄ…, ucieki-
dy, by z "atwoĘciÄ… wykazaç od- nierkÄ… z getta, oraz MariÄ…  aryj-
mienny status Úydów i Polaków sko-semickim mischlingiem wywie-
w nazistowskiej machinie Ęmier- zionym wraz z transportem Żydow-
ci. Shima Rottem, jeden z cz"on- skim do os"awionego obozu nad
ków ÚOB-u, opuszczenie murów i przejĘcie  morzem, gdzie jÄ… zagazowano,
po kl´sce powstania w getcie  na aryjskÄ… stro- a cia"o jej zapewne przerobiono na myd"o9. Wy-
n´ ujmuje w metafor´  innego Ęwiata : jÄ…tkowoĘç Å»ydowskiego losu w czasie wojny
oddaje teÅ» tytu" U nas, w Auschwitzu..., wska-
Prosz´ sobie wyobraziç tamten pierwszy majowy
zujÄ…c na odmiennoĘç obozu koncentracyjnego
dzieł
, stoimy og"upiali wĘród normalnych ludzi, s"oł
-
od oĘrodków zag"ady (Birkenau), gdzie gin´"y
ce, na ulicy, my, którzy przyszliĘmy z innej planety. (...)
przede wszystkim osoby pochodzenia semic-
7
Getto by"o samotną wyspą poĘród normalnego Życia .
kiego. SpostrzeÅ»enia te naleÅ»y uzupe"niç
To swoisty leitmotiv literatury o Holokau- o zdanie wypowiedziane przez jednego z bo-
Ęcie. Znajdziemy go w Wielkim Tygodniu An- haterów tegoŻ opowiadania:  Swoją drogą
drzejewskiego w opisie karuzeli na placu Kra-
6
M. Janion, Do Europy tak, ale razem z naszymi
sił
skich  bardziej znanym za sprawÄ… wiersza
umar"ymi, Warszawa 2000, s. 162.
Mi"osza niÅ» opowiadania autora Miazgi  ob-
7
C. Lanzmann, Shoah, t"um. M. Bieł
czyk, Ko-
razie-metaforze odmiennoĘci sytuacji Pola-
szalin 1993, s. 216.
ków i Úydów.
8
H. Grynberg, Úydowska wojna, Zwyci´stwo,
OryginalnÄ… formu"´ dla oddania wyjÄ…tko-
Wroc"aw 1997, s. 123.
8
woĘci Żydowskiego losu podsuwa nam rów-
T. Borowski, Utwory wybrane, Wroc"aw 1997,
nieÅ» twórczoĘç Grynberga. Zdanie ze Zwyci´- wyd. 2, s. 169.
4/2004
215 23
T
ak oto musimy
si´ zmier
zyç z
problemem, któr
y
stale jest jeszcze
zar
zewiem sporów
.
Idzie o
wyjÄ…tko-
woĘç Å»ydowskiego
losu w
czasie
wojny
.
tajniki warsztatu
dobrze, Że aryjczyków teraz nie gazują. utworów waŻnych, oryginalnych, których zna-
Wszystko, byle nie to 10. czenie juŻ dziĘ docenia krytyka, np. Zag"ada
O ile spraw´ wyjÄ…tkowoĘci Å»ydowskiego losu Piotra Szewca, powieĘç Wilhelma Dichtera
w  epoce pieców uznaç naleÅ»y za fundamental- KoÅ‚
Pana Boga czy znakomite literacko frag-
ną dla cyklu lekcji o Zag"adzie, o tyle równie menty Getto i Ostatni etap z Tajnego pał
stwa
istotne winno byç pytanie o postawy spo"eczeÅ‚
- Jana Karskiego. Warto ten niepe"ny wykaz
stwa polskiego. Trudno je pomijaç biorÄ…c zw"asz- uzupe"niç takÅ»e o Tworki Marka BieÅ‚
czyka,
cza pod uwag´ aspekty wychowawcze. DoĘç wspomnieniowÄ… relacj´ Micha"a G"owiÅ‚
skiego
przypomnieç chociaÅ»by komentarz autorski Czarne sezony, wstrzÄ…sajÄ…cy dokument Czy ja
z Wielkiego Tygodnia: Na ogó" ma"o kto Úydów jestem mordercÄ… Calela Perechodnika. W cieniu
Å»a"owa". Lud cieszy" si´, Å»e znienawidzeni Niemcy jednego utworu  ZdÄ…Å»yç przed Panem Bogiem 
majÄ… nowy k"opot11 [chodzi o powstanie w get- funkcjonuje nadal pisarstwo Hanny Krall. Tym-
cie]. W tym samym utworze jedna czasem jej póęniejsza twórczoĘç jest
z postaci tak charakteryzuje reak- równie ciekawa: Taniec na cudzym
cj´ cz´Ä˜ci naszego spo"eczeÅ‚
stwa: weselu, Dowody na istnienie, Tam
juŻ nie ma Żadnej rzeki.
A ja wam mówi´, Å»e w tym jednym wy-
Zupe"nie zapomniany pozo-
padku moÅ»emy byç wdzi´czni Hitlero-
staje teŻ dorobek literacki osób
wi. Odwali" za nas, uciąŻliwą i po-
piszÄ…cych po polsku, a mieszka-
wiedzmy, Że nawet przykrą, czarną ro-
jÄ…cych poza krajem. Klasykiem
bot´. Teraz w ogóle kwestii Å»ydowskiej
jest Ida Fink, autorka powieĘci
12
nie b´dzie!
PodróŻ, wyborów opowiadał

To  obok odwagi i bohater-
Skrawek czasu oraz Âlady.
stwa zwyk"ych ludzi  jeden z dwu
W 1969 roku opuĘci"a Polsk´
biegunów, mi´dzy którymi winna
i osiedli"a si´ w USA Anna Frajlich, poetka
si´ toczyç rozmowa o  czasach pogardy
i publicystka, nagrodzona przez fundacj´ im.
i ujawnianych przez nie postawach polskiego
KoĘcielskich za tomik Tylko ziemia. Z grona
spo"eczeł
stwa.
emigrantów podejmujÄ…cych t´ problematyk´
Ale lekcje na temat Holokaustu nieko-
nie wymieniliĘmy jeszcze Ireny Krzywickiej
niecznie muszÄ… dotyczyç wy"Ä…cznie postaw bo-
i jej opowiadał
Skromna ksi´gowa, Ida, Zamu-
haterów w sytuacjach granicznych. Jakkol-
rowany Ęwiat. Na osobnÄ… wzmiank´ zas"uguje
wiek sÄ… one komponentem niezb´dnym kaÅ»-
Malowany ptak Jerzego Kosił
skiego.
dego takiego bloku çwiczeniowego, to moÅ»na
Polonista moÅ»e równieÅ» wybieraç spoĘród
staraç si´ go wzbogaciç o rozwaÅ»ania nad
tekstów d"uŻej obecnych w historii literatury,
moŻliwoĘciami opisu literackimi Ęrodkami
a mimo to zupe"nie pomijanych w kanonach
wyrazu przeÅ»yç traumatycznych, przy których
lektur szkolnych. Pomocą s"uŻy antologia Ire-
s"owo objawia w"asnÄ… niemoc13.
ny Maciejewskiej M´czeÅ‚
stwo i zag"ada Úydów
w zapisach literatury polskiej14. Znajdziemy
Jak odĘwieÅ»yç list´ lektur?
w niej m.in. Elegi´ miasteczek Å»ydowskich An-
Nauczyciele j´zyka polskiego muszÄ… odwaÅ»- toniego S"onimskiego, przejmujÄ…ce wiersze
niej si´gnÄ…ç po dzie"a najnowsze. Tym bar- W"adys"awa Szlengla i Zuzanny Ginczanki,
dziej, Å»e od po"owy lat 80. pojawi"o si´ wiele Úydom polskim W"adys"awa Broniewskiego,
10
TamŻe, s. 100.
11
J. Andrzejewski, Wielki Tydzieł
, w: Niby gaj. Opowiadania 1933 1958, Warszawa 1961, s. 232.
12
TamŻe, s. 302.
13
Pomocne dla pedagoga mogÄ… okazaç si´ rozwaÅ»ania Cezarego WodziÅ‚
skiego w Âwiat"ocieniach z"a (Wro-
c"aw 1998) oraz Jacka Leociaka w Tekst wobec Zag"ady. O relacjach z getta warszawskiego (Wroc"aw 1997).
14
M´czeÅ‚
stwo i zag"ada Úydów w zapisach literatury polskiej, wybór, opracowanie i wprowadzenie I. Ma-
ciejewska, Warszawa 1988.
24 216 polonistyka
Lekcje na temat
Holokaustu nieko-
niecznie muszÄ…
dotyczyç wy"Ä…cznie
postaw bohaterów
sytuacjach
w
granicznych.
tajniki warsztatu
fragmenty oryginalnej prozy Leopolda Bucz- Trzy pytania
kowskiego Czarny potok, Bogdana Wojdow-
Przyjmuje si´ niekiedy, iÅ» lekcje o Shoah po-
skiego Chleb rzucony umar"ym, niedocenianÄ…
winny byç próbÄ… sformu"owania odpowiedzi
Âmierç libera"a oraz Zapiski z martwego miasta
na pytania: Jak do tego dosz"o? Dlaczego to
Artura Sandauera, Ostatni list Szmula Zygiel-
by"o moÅ»liwe? Co moÅ»emy zrobiç, aby si´ to
bojma itd. Byç moÅ»e naleÅ»a"oby si´gnÄ…ç rów-
nigdy nie powtórzy"o? Przekazywanie wiedzy
nieÅ»  na zasadzie wymiany z doĘç schema- w tym wypadku musi byç koniecznie uzupe"-
tycznym PoczÄ…tkiem Andrzeja Szczypiorskie- nione o czynnik wychowawczy. Nie idzie tylko
go  do Úydowskiej wojny Grynberga.
o  cele wychowawcze , ale o formowanie
W perspektywie zjednoczonej Europy
wraŻliwoĘci m"odzieŻy poprzez odpowiednie
staje si´ wr´cz obowiÄ…zkiem bliÅ»sze za-
zabiegi metodyczne. Zasad´, która winna
poznanie m"odego czytelnika przy-
kierowaç nauczycielem, wyrazi" Konstanty
najmniej z jednÄ… pozycjÄ… z dorob-
Gebert w rozmowie z EwÄ… Mazgal: Nie
ku europejskiego.
ma obowiÄ…zku kochaç Úydów! Ma si´
Trzeba tu przywo-
natomiast obowiÄ…-
"aç kilka tekstów
zek nie lubiç antyse-
wybi t nych, np.
mitów15.
Dziennik Anny Frank,
Lekcja o Holokau-
Czyto jest cz"owiek Pri-
Ęcie powinna byç oczywi-
mo Leviego oraz Los
Ęcie cz´Ä˜ciÄ… szerszego ze-
utracony Imre Kertésza.
spo"u tekstów literackich
z róŻnych epok, których ce-
Erudycja i empatia
lem staje si´ szerzenie idei
Tematy polsko-Ży-
tolerancji. Warunkiem jej
dowskie wymagajÄ…
powodzenia jest jednak
przedstawienia
takie post´powania
jeszcze jednej
prowadzÄ…cego zaj´cia,
kwestii: omówie-
aby on sam oraz uczniowie utoÅ»samili si´
nia dyspozycji,
z losem ofiary. To zaĘ b´dzie moÅ»liwe, gdy uda
które winien posiadaç nauczyciel. Roz-
si´ prze"amaç prymat Wielkiej Liczby, która
mowa o Zag"adzie bowiem powinna wy-
gubi w swej masie konkretnÄ… jednostk´. Ano-
glÄ…daç nieco inaczej niÅ» o zaletach sielskiego
nimowy t"um pomordowanych zaw"aszcza bo-
Żywota w utworze Miko"aja Reja czy o moral-
wiem cierpienie pojedynczego cz"owieka i czy-
nych dylematach Tomasza Judyma w Ludziach
ni je niewidocznym dla czytelnika. Droga do
bezdomnych. I bynajmniej róŻnica nie sprowa-
przywrócenia grozy Shoah prowadzi nie przez
dza si´ li tylko do odmiennoĘci nastroju towa-
szokowanie iloĘcią gwa"townie przerwanych
rzyszÄ…cego przywo"anym utworom.
istnieł
ludzkich, ale analiz´ i refleksj´ nad nie-
Na lekcjach j´zyka polskiego wymagane jest
powtarzalnoĘcią kaŻdego pojedynczego losu. %
przy okazji tego tematu Ęcis"e po"ączenie erudy-
cji, otwartoĘci oraz odwagi z poczuciem obo-
15
Nie ma obowiÄ…zku kochaç Úydów. Z Konstan-
wiÄ…zku i misji. Nauczyciel musi pami´taç, Å»e ma
tym Gebertem rozmawia Ewa Mazgal, w: Tema-
do czynienia z tematem trudnym, ciągle Żywym
ty Żydowskie, pod red. E. i R. Trabów, Olsztyn
i wywo"ującym dyskusje. Prowadzący nie moŻe
1999, s. 306.
teÅ» zapominaç o specyficznym stosunku Izraeli-
tów do antysemityzmu. PrzeĘladowania, jakich
S¸AWOMIR BURY¸A
doĘwiadcza" ten naród w ciągu wieków, przy-
czyni"y si´ do szczególnego wyczulenia jego
Adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej
przedstawicieli na najdrobniejsze nawet przeja-
Uniwersytetu Warmił
sko-Mazurskiego
wy niech´ci wobec Úydów. Potrzeba zatem rze-
w Olsztynie.
telnego przygotowania merytorycznego.
4/2004
217 25