Wpływ alkoholu na jamę ustną, ślinianki oraz ślinę 69
Wpływ alkoholu na jamę ustną, ślinianki oraz ślinę
NAPOLEON WASZKIEWICZ1, ANNA ZALEWSKA2, AGATA SZULC1, ALINA K
PKA3,
BEATA KONARZEWSKA1, BEATA ZALEWSKA-SZAJDA4, SYLWIA CHOJNOWSKA5, DANUTA WASZKIEL2,
KRZYSZTOF ZWIERZ5
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku: 1Klinika Psychiatrii, kierownik: dr hab. med. A. Szulc; 2Zakład Stomatologii Dziecięcej,
kierownik: prof. dr hab. med. D. Waszkiel; 3Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie, Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej,
kierownik: dr med. P. Płudowski; 4SPDSK w Białymstoku, Zakład Diagnostyki Obrazowej, kierownik: dr med. E. Gościk; 5Instytut Medyczny,
Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w A
omży, p.o. dyrektor: dr med. B. Jankowiak
Wpływ alkoholu na jamę ustną, ślinianki oraz ślinę The influence of alcohol on the oral cavity, salivary glands
and saliva
Waszkiewicz N.1, Zalewska A.2, Szulc A.1, Kępka A.3, Waszkiewicz N.1, Zalewska A.2, Szulc A.1, Kępka A.3,
Konarzewska B.1, Zalewska-Szajda B.4, Chojnowska S.5, Konarzewska B.1, Zalewska-Szajda B.4, Chojnowska S.5,
Waszkiel D.2, Zwierz K.5 Waszkiel D.2, Zwierz K.5
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku: 1Klinika Psychiatrii; 2Zakład Medical University of Białystok, Poland: 1Department of Psychiatry;
2
Stomatologii Dziecięcej; 3Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Department of Paedodontics; 3The Children s Memorial Health
Dziecka w Warszawie, Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej; Institute in Warsaw, Poland, Department of Biochemistry and
4
SPDSK w Białymstoku, Zakład Diagnostyki Obrazowej; 5Instytut Experimental Medicine; 4SPDSK in Białystok, Poland, Department
Medyczny, Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki of Imaging Diagnostics; 5Medical Institute, College of Computer
i Przedsiębiorczości w A
omży Science and Business Administration in A
omża, Poland
Spożywany etanol szybko dyfunduje do śliny, gdzie przejściowo osią- Ethanol diffuses rapidly into saliva during the drinking, and imme-
ga nawet większe stężenie niż w osoczu. W czasie 30 minut jego diately after its salivary concentration is temporarily much higher than
stężenie w ślinie wyrównuje się ze stężeniem w osoczu, co świad- in plasma. Within 30 minutes, salivary ethanol concentration equili-
czy o szybkiej dystrybucji alkoholu, także w tkankach jamy ustnej i brates with the plasma level, thus suggesting that ethanol easily
ślinianek. Po spożyciu alkoholu stężenie aldehydu octowego w śli- penetrates the whole body, including oral cavity tissues and salivary
nie znacznie przewyższa jego stężenie we krwi. Stąd łatwo dociera glands. After alcohol intake, the level of acetaldehyde in saliva stri-
on do przyległych tkanek. Uszkodzenia tkanek jamy ustnej są w dużej kingly exceeds the level in systemic blood. From saliva, acetaldehy-
mierze przypisywane właśnie aldehydowi octowemu, lecz część z de and ethanol easily reach all local tissues. Damage to the oral
nich jest również wynikiem bezpośredniego działania etanolu, po- tissues seems to be ascribed mostly to the action of acetaldehyde,
wstających reaktywnych form tlenu oraz estrów etylowych kwasów although some acute effects depend on a direct action of ethanol
tłuszczowych. Błona śluzowa jamy ustnej zasiedlana jest przez fi- and formation of reactive oxygen species (ROS) and fatty acid ethyl
zjologiczną mikroflorę, lecz może być także wrotami zakażeń wielo- esters (FAEEs). It is known that the oral mucosal surface is the home
ma patogenami. System odporności wrodzonej i nabytej jamy ust- of numerous normal flora microorganisms and is the portal of entry
nej i śliny eliminuje patogeny oraz przeciwdziała namnażaniu się for the majority of pathogens. The oral cavity and salivary antimicro-
drobnoustrojów. System ten uczestniczy nie tylko w ochronie jamy bial immune defense systems eliminate pathogens and prevent
ustnej, lecz także górnej części przewodu pokarmowego i oddecho- massive overgrowth of microorganisms. An oral defense system
wego. Ślina bierze udział w nawilżaniu, w utrzymywaniu integralno- participate in the protection of not only oral tissues, but also in the
ści błony śluzowej i zębów, w fizjologii przełyku i w trawieniu, a także protection of upper digestive and respiratory tracts, against a num-
w ochronie komórek żołądka. Nadużywanie alkoholu, uszkadzając ber of microbial pathogens. Saliva plays the role in the oral cavity
strukturę i funkcjonowanie błony śluzowej jamy ustnej, ślinianek oraz lubrication, maintenance of mucosal and tooth integrity, esophageal
śliny, pogarsza nie tylko stan zdrowia jamy ustnej, lecz także całego physiology, digestion and gastric cytoprotection. As alcohol abuse
organizmu. Uszkodzenia tkanek są szczególnie nasilone w sytu- affects the structure and function of oral cavity mucosa, salivary
acjach, gdy nadużywaniu alkoholu towarzyszy palenie tytoniu. glands and saliva, the maintenance of oral and general health under
normal conditions is seriously impaired during the drinking. The se-
vere tissue damage occurs in particular when alcohol abuse coinci-
des with smoking.
Słowa kluczowe: alkohol, jama ustna, gruczoły ślinowe, ślina, pa- Key words: alcohol, oral cavity, salivary glands, saliva, smoking
lenie
Pol. Merk. Lek., 2011, XXX, 175, 69 Pol. Merk. Lek., 2011, XXX, 175, 69
Zagrożenia zdrowotne spowodowane alkoholem w obrębie ślinie osiąga wartość stężenia w osoczu lub nadal je prze-
jamy ustnej oraz w przyległych tkankach nie wynikają wy- wyższa o około 9%. Panuje przekonanie, że stosunek stęże-
łącznie z dobrze poznanej przewlekłej intoksykacji w uzależ- nia etanolu w ślinie do stężenia w surowicy wynosi 1 [2]. Al-
nieniu (2% populacji). Paradoksalnie to osoby nadużywają- dehyd octowy (główny metabolit etanolu) osiąga w ślinie stę-
ce alkoholu okazjonalnie, czyli tzw. osoby upijające się (bin- żenie od 10 do 40 razy większe niż we krwi, i to zarówno po
ge drinkers; 38% mężczyzn i 8,5% kobiet w Polsce), stano- konsumpcji dużych, jak i umiarkowanych dawek alkoholu [34,
wią obecnie poważny problem zdrowotny, społeczny i eko- 42]. Tak duże jego stężenie w ślinie wynika ze spotęgowane-
nomiczny i to zarówno w Polsce, jak i na świecie [60 65]. go metabolizmu etanolu. Oprócz aktywności dehydrogenazy
Spożywany etanol, będąc niezjonizowaną, niewielką i alkoholowej (ADH) błony śluzowej, która utlenia etanol do
obojętną cząsteczką, łatwo dyfunduje do śliny i tkanek, przej- aldehydu octowego, najważniejszym jego z
ródłem w ślinie
ściowo osiągając w ślinie nawet większe stężenie niż w oso- jest bakteryjne ADH [18]. Aldehyd octowy występujący w śli-
czu [25, 59]. Po 30 minutach od spożycia jego stężenie w nie jest cząsteczką łatwo dyfundującą do okolicznych tkanek
70 N. Waszkiewicz i wsp.
górnych dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego lizę i glikogenolizę oraz -oksydację kwasów tłuszczowych i
(jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku czy nawet żołądka) [18]. glukoneogenezę, co w efekcie powoduje hipoglikemię oraz
gromadzenie się tłuszczów w narządach, np. w śliniankach.
Nadmiar acetylokoenzymu A (powstającego najłatwiej z eta-
MECHANIZMY TKANKOWEJ TOKSYCZNOŚCI nolu) ogranicza tworzenie acetylokoenzymu A z węglowoda-
ALKOHOLU nów, tłuszczów i aminokwasów, kierując metabolizm w stro-
nę syntezy kwasów tłuszczowych. Zwiększone ilości ROS
Uszkodzenia poalkoholowe tkanek jamy ustnej mogą być uszkadzają mitochondria, co pogłębia stres oksydacyjny, a
spowodowane bezpośrednio działaniem etanolu oraz pośred- zwiększone zużycie tlenu nasila niedotlenienie narządowe.
nio  jego toksycznych metabolitów, m.in. aldehydu octowe- Ostra intoksykacja alkoholem zwiększa wytwarzanie ROS w
go, reaktywnych form tlenu (Reactive Oxygen Species  mitochondriach, ponieważ zmniejszenie stosunku NAD/NADH
ROS), a także metabolitów nieoksydacyjnych w postaci es- zwiększa generację rodników tlenu przez nasilenie przepły-
trów etylowych kwasów tłuszczowych (Fatty Acid Ethyl Es- wu elektronów w łańcuchu oddechowym [67].
ters  FAEE s) [67]. Wraz ze wzrostem przepuszczalności
bariery przewodu pokarmowego indukowanej etanolem oraz
zwiększeniem ilości bakterii G(-) zawierających endotoksy- ALKOHOL A JAMA USTNA
nę LPS (Lipopolysaccharide), zwiększona zostaje stymula-
cja endotoksyną okolicznych makrofagów z następczym wy- Bezpośrednie kontaktowe i toksyczne oddziaływanie alko-
twarzaniem przez nie takich mediatorów, jak TNF- (czynnik holu etylowego na błonę śluzową następuje w obrębie jamy
martwicy guza- ), IL-1 i IL-6 (interleukina 1 i 6), ROS, RNS ustnej, gardła, przełyku i żołądka. Lokalne uszkodzenia są
(Reactive Nitrogen Species  reaktywne formy azotu), PGE2, proporcjonalne do stężenia alkoholu [40]. W trakcie ostrego
PGD2 (prostaglandyny E2 i D2) czy ET-1 (endotelina-1). Do- zatrucia 20% alkohol drażni błonę śluzową jamy ustnej, po-
chodzi wówczas do rozwoju procesów zapalnych, nasilenia wodując niewielkie przekrwienie i obrzęk, połączone z dege-
metabolizmu komórek narządowych (udział prostaglandyn) neracją cytoplazmy komórek nabłonkowych [40, 59]. Zmiany
oraz do pojawienia się hipoksji i uszkodzenia tkanek [67]. są odwracalne już w czasie 24 godzin. Po 15 minutach od
Hipoksja jest potęgowana przez ograniczenie przepływu krwi spożycia 40% alkoholu obserwowano zwiększenie wydzie-
w mikrokrążeniu indukowane etanolem, spowodowane uwal- lania śliny oraz przekrwienie błony śluzowej. Po 6 godzinach
nianiem ET-1. Etanol bezpośrednio uszkadza błony komór- pojawia się uszkodzenie nabłonka (degeneracja komórek i
kowe i błony organelli, powodując zmiany konformacyjne ich nacieczenie leukocytami), a po 12  nieodwracalna cytoliza
struktury oraz zwiększenie płynności błon. Pośrednio uszka- oraz obrzęk komórek warstwy pośredniej błony śluzowej jamy
dza struktury białek i kwasów nukleinowych, oddziałując przez ustnej. Po 24 48 godzinach rozwijają się w jamie ustnej
swoje metabolity, oraz wywołuje deregulację układów enzy- owrzodzenia [31, 40, 59]. Uszkodzenia jej błony śluzowej wy-
matycznych [62]. Aldehyd octowy oraz wolne rodniki tleno- wołane 40% etanolem są odwracalne. Alkohol 96% powodu-
we, uwalniane w czasie zatrucia alkoholem, mogą modyfiko- je szybkie i znaczne zwiększenie wydzielania śliny oraz prze-
wać białka i tłuszcze błon lizosomalnych i komórkowych, krwienie błony śluzowej. Po 6 godzinach od spożycia poja-
zmniejszając ich stabilność [62]. Zastępowanie cząsteczek wia się martwica krwotoczna błony śluzowej, a po 48 godzi-
wody przez cząsteczki etanolu (powodujące zmniejszenie ilo- nach rozwijają się owrzodzenia w jamie ustnej [40]. Zmiany
ści wiązań wodorowych oraz wzrost hydrofobowości błon), a jej błony śluzowej wywołane 96% alkoholem także są odwra-
także zmniejszanie syntezy ATP (na skutek wytwarzania nad- calne.
miernych ilości zredukowanej formy dinukleotydu nikotyno- Pośrednie uszkodzenia błony śluzowej jamy ustnej spo-
amidoadeninowego  NADH) podczas intoksykacji alkoholo- wodowane są alkoholem, który wchłonął się już do krwi i roz-
wej  mogą przyczyniać się do dalszej destabilizacji błon [30, cieńczony ponownie dociera do jej tkanek. Przewlekle spo-
62]. Także FAEE s, wbudowywane w błony, zwiększają hy- żywany alkohol powoduje strukturalne zmiany komórkowe w
drofobowość i nasilają utratę stabilności błon komórkowych błonie śluzowej jamy ustnej z uszkodzeniem mitochondriów
oraz powodują zwiększenie łamliwości lizosomów [35]. Al- oraz zmianą płynności retikulum endoplazmatycznego [40].
dehyd octowy łatwo wchodzi w reakcje z grupami aminowy- Na przykładzie błony śluzowej królików wykazano, że powta-
mi oraz sulfhydrylowymi białek, co w znamienny sposób rzanie ekspozycji na 40% i 96% alkohol powoduje znaczne
zmniejsza ich aktywność oraz ogranicza funkcje [67]. Po- owrzodzenia. Uszkodzenia błony śluzowej ulegają jednak
nadto modyfikuje on grupy -SH, -NH2, -OH oraz pierścienie szybkiemu gojeniu. Nawet po dwóch dniach mogą być niewi-
imidazolowe histydyny białek (białek cytoplazmatycznych i doczne [27, 31, 40].
błon, prealbumin, transferyny, albuminy, hemoglobiny i tu- Jednym z ważniejszych efektów działania alkoholu w prze-
buliny) oraz zaburza przebieg procesów metabolicznych za- wodzie pokarmowym jest zwiększenie przepuszczalności bło-
leżnych od zmodyfikowanych białek (np. utrudnia polimery- ny śluzowej [21, 59]. Alkohol, zwłaszcza w średnich stęże-
zację mikrotubul, co ogranicza wydzielanie komórkowe) [57]. niach (np. 15%), zwiększa przepuszczalność błony śluzowej
Zasady Schiffa powstające w wyniku reakcji aldehydu octo- jamy ustnej, a w większych stężeniach (np. 40%) może prze-
wego z wolną grupą aminową deoksyguanozyny mogą być puszczalność tę zwiększać bądz
redukować [21]. Uszkodze-
redukowane przez glutation i kwas askorbinowy do stabil- nia błony śluzowej po spożyciu 40% alkoholu są na tyle po-
nej N2-etylodeoksyguanozyny, która włączana do DNA może ważne, że podnabłonkowe warstwy mogą być łatwo dostępne
dać początek przyszłym aberracjom chromosomalnym oraz dla innych toksycznych metabolitów (np. aldehydu octowego,
mutacjom [67]. Aldehyd octowy, uszkadzając lizosomy, uwal- ROS, FAEE s) [3]. Zwiększenie przepuszczalności błony ślu-
nia zawarte w nich enzymy [62]. Zaburzając tworzenie mi- zowej przewodu pokarmowego może być wynikiem zmian w
krotubul, powoduje zaleganie białek transportowanych przez jej strukturze lipidowej (dochodzi do zastępowania cząste-
mikrotubule z następczym obrzękiem komórek. Niedobór pi- czek wody przez etanol oraz do niszczenia istniejących wią-
rydoksyny, towarzyszący zatruciom etanolem, zmniejsza syn- zań wodorowych lipidów, a także do ekspozycji fosfatydylo-
tezę glutationu, co pogłębia stres oksydacyjny uszkadzający seryny) lub zmian zapalnych (zwiększa się stężenie mRNA
komórki [67]. mediatorów zapalnych, takich jak IL-1 czy też TNF- ) [13,
Podczas utleniania etanolu (przez dehydrogenazę alko- 21]. Możliwe zmniejszenie przepuszczalności błony śluzo-
holową) i aldehydu octowego (przez dehydrogenazę aldehy- wej przewodu pokarmowego na skutek oddziaływania alko-
dową) powstaje nadmiar zredukowanych koenzymów NADH holu o większym stężeniu oraz przewlekłe jego spożywanie
oraz NADPH. Nadmiar zredukowanych nukleotydów ułatwia jest często wiązane ze wzrostem tolerancji błon komórko-
powstawanie mleczanów z pirogronianów. Niedobór utlenio- wych na alkohol. Dochodzi wówczas do zwiększenia zawar-
nych form NAD utrudnia utlenianie substratów, hamuje gliko- tości cholesterolu w błonach, co czyni je mniej przepuszczal-
Wpływ alkoholu na jamę ustną, ślinianki oraz ślinę 71
nymi [15, 21, 30]. U osób uzależnionych od alkoholu w cza- się do mniejszego wydzielania śliny [26]. Z piśmiennictwa
sie przewlekłej konsumpcji dużych ilości etanolu często jest wynika, że towarzysząca stresowi abstynencyjnemu hiper-
obserwowana atrofia błony śluzowej z hiperregeneracją (nie- kortyzolemia oraz zwiększone stężenie kortyzolu w ślinie, a
kiedy hipertrofią), co zwiększa podatność na działanie po- także nasilone pobudzenie układu współczulnego (wyrażo-
tencjalnych karcynogenów [36]. Niedożywienie oraz niedo- ne przez zwiększenie stężenia noradrenaliny we krwi) kore-
bór witamin, charakterystyczne w przebiegu uzależnienia od lują z nasileniem objawów abstynencyjnych [7, 26, 28]. Draż-
alkoholu, a także pośrednie systemowe działanie etanolu nienie włókien sympatycznych (zawierających noradrenali-
(przez krew), mogą przyczyniać się do pogłębienia zmian atro- nę i neuropeptyd Y) wywołuje w gruczołach ślinowych skurcz
ficznych i dalszej hiperregeneracji [36]. okolicznych naczyń odżywczych oraz komórek mioepitelial-
nych, a także redukcję ilości wytwarzanej śliny [23]. Niedo-
żywienie u osób uzależnionych od alkoholu może także przy-
ALKOHOL A ŚLINIANKI (ŚLINA) czyniać się do ograniczonego wydzielania śliny [9]. Etanol
dostarcza bowiem dużo kalorii, dlatego mniejsze spożywa-
U osób przewlekle nadużywających alkoholu dochodzi szcze- nie pokarmów, towarzyszące często nieregularne odżywia-
gólnie często do nadmiernego gromadzenia się aldehydu nie oraz dieta płynna  mogą redukować proces żucia sty-
octowego, ROS oraz innych toksycznych metabolitów eta- mulujący jej wydzielanie [9].
nolu w tkankach jamy ustnej i ślinianek [34]. U osób uzależ- Trzustka wykazuje bardzo duże podobieństwo morfolo-
nionych od alkoholu często występuje powiększenie ślinia- giczne i funkcjonalne do gruczołów ślinowych [10, 38]. Na
nek lub ich atrofia (zwłaszcza gruczołów przyusznych, w przykładzie modelu trzustkowego wykazano, że objętość
mniejszych śliniankach zauważono niewielkie zmiany), reduk- wydzieliny i wodorowęglanów zwiększa się tylko w począt-
cja wydzielania śliny, kumulowanie się tłuszczu w komórkach kowych stadiach uzależnienia od alkoholu, a zmniejsza w
wydzielniczych, zmniejszenie masy ślinianek oraz zawartości miarę trwania choroby alkoholowej [41]. Przyczyny tego zja-
białka w śliniankach i ślinie, a także zapalne naciekanie miąż- wiska upatruje się w ograniczonej odpowiedzi narządu na
szu oraz przestrzeni wokół przewodów wyprowadzających stymulację cholinergiczną. Ponieważ wagotomia i blokada
przez monocyty [6, 45, 53, 59]. Obustronne powiększenie śli- zwojów przywspółczulnych nie zmieniają wydzielania soku
nianek przyusznych stwierdzono u 50% chorych na marskość trzustkowego, efekt etanolu jest najprawdopodobniej wyni-
alkoholową wątroby (w przypadku pacjentów z marską wą- kiem jego działania na poziomie receptorów muskarynowych
trobą, ale nienadużywających alkoholu, nie stwierdzono po- lokalnych szlaków cholinergicznych gruczołów (u osób uza-
większenia ślinianek) [2, 10]. Towarzyszy tej patologii 50% leżnionych od alkoholu zaobserwowano około 60% redukcję
redukcja wydzielania śliny oraz wydzielania Na+, Cl i HCO3 , ilości receptorów muskarynowych) [41]. Pewien udział w re-
jak również zmniejszenie stężenia białka całkowitego w śli- dukcji wydzielania śliny u osób uzależnionych od alkoholu
nie [2]. Już jednorazowe wypicie 300 ml alkoholu o małym mogą mieć także zmiany wydzielania parakrynnych transmi-
stężeniu (5,2%  piwa) powoduje przejściowe (do 30 minut) terów i hormonów przewodu pokarmowego, takich jak soma-
ograniczenie stymulowanego wydzielania śliny mieszanej, tostatyny, peptyd PP, cholecystokininy CCK (np. w ostrym
choć bez zmniejszenia stężenia amylazy [4]. Konsumpcja zatruciu dochodzi do zmniejszenia wiązania CCK z recepto-
jednorazowa dużej dawki etanolu powoduje znaczną reduk- rami komórek miąższowych, a w przewlekłym zatruciu  do
cję wydzielania śliny, zmniejszenie stężenia białka całkowi- zmniejszenia ilości receptorów somatostatyny) [41].
tego (także jego wydzielania), amylazy i lizozymu, a także Etanol oraz jego metabolity (aldehyd octowy, ROS i FAEE s)
aktywności peroksydazy oraz elektrolitów w ślinie [6, 12, 59]. mogą przyczyniać się do upośledzenia syntezy DNA, mRNA,
Obserwowano ograniczenie wydzielania śliny całkowitej po tRNA oraz syntezy rdzenia białkowego glikoprotein [5, 62].
jednorazowej konsumpcji nawet niewielkiej dawki etanolu Należy zaznaczyć, że w przypadku białek śliny, które w zna-
(około 15 g) [4] oraz redukcję wydzielania śliny stymulowa- komitej większości są glikoproteinami, może być uszkodzo-
nej [49] i spoczynkowej [11] ze ślinianek przyusznych. Po- ny proces ich syntezy lub glikozylacji głównie przez aldehyd
nadto zauważono zmniejszenie wydzielania śliny stymulo- octowy, który wiąże się z regulatorami biosyntezy białka oraz
wanej całkowitej [12] po spożyciu jednorazowej dużej dawki glikozylotransferazami [51, 54]. Synteza oraz glikozylacja
alkoholu (5,2 g/kg m.c., podanego szczurom  informacja białek mogą być upośledzane przez ROS, które uszkadzają
opublikowana przez Scott i wsp. [49] oraz 0,8 i 0,7 g/kg m.c., białka transportujące aminokwasy [43] oraz cukry [55]. Wzrost
zaaplikowana ludziom  informacja przekazana odpowied- wskaz
nika NADH/NAD i następczy niedobór ATP mogą być
nio przez Dutta i wsp. [11] i Enberg i wsp. [12]). Stwierdzona także przyczyną niedoboru syntezy oraz zaburzeń sekrecji
redukcja wydzielania śliny w przypadku ostrego zatrucia u białek, a aldehyd octowy przez tworzenie adduktów z grupa-
ludzi była przejściowa  powrót do stanu wyjściowego odno- mi sulfhydrylowymi białek wydzielniczych, np. tubuliny, potę-
towano po 15 minutach [4], po 65 75 minutach [11] lub po guje utrudnienia w wydzielaniu białek [30, 57, 67]. Zwiększa-
ponad 100 minutach [12]. Ślinianki przyuszne wydają się nie- jąca się aktywność enzymów katabolicznych w surowicy i
co odmiennie reagować na zwiększane dawki etanolu [37]. ślinie w zatruciach alkoholem oraz zmiany konformacyjne
Umiarkowane spożycie alkoholu o wzrastającym stężeniu od białek na skutek efektu podstawiania cząsteczek wody przez
4,8%, przez 11,4% i 19%, do 47,5% stymulowało wydziela- etanol (co zwiększa podatność białek na degradację) potę-
nie śliny ze ślinianek przyusznych proporcjonalnie do tego gują ich niedobór [62]. Panuje przekonanie, że początkowa
stężenia [37]. Upośledzenie wytwarzania śliny oraz wystę- deglikozylacja białek inicjuje następczą ich degradację, po-
pujących w niej białek immunologicznych zwrotnie pogarsza nieważ powoduje zwiększenie podatności rdzeni białek na
stan higieny jamy ustnej, nasilając przy tym potencjalną kar- proteolizę [62]. Wpływ deglikozylacji białek na wzrost prote-
cynogenność toksyn [34, 45]. olizy potwierdza istotna odwrotna korelacja między zwięk-
Etanol, zastępując wodę i ograniczając aktywację cAMP szeniem aktywności glikohydrolaz a stężeniem białek w śli-
w błonach oraz mobilizację Ca2+, może powodować zwięk- nie po zatruciu alkoholem. Degradacja białek śliny jest uwa-
szenie płynności błon komórek miąższu ślinianek oraz po- żana za przyczynę przykrego zapachu z ust, określanego w
garszać funkcje wydzielnicze komórek [41, 67]. Miąższ śli- piśmiennictwie jako fetor ex ore, halitosis czy oral malodor.
nianek jest uszkadzany przez wiele metabolitów etanolu: al- Dlatego przykry zapach z ust jest łączony między innymi z
dehyd octowy występujący w dużym stężeniu, ROS, FAEE s nadużywaniem alkoholu [62].
itd. Objawy zespołu abstynencyjnego (zwłaszcza pobudze- Wydaje się, że w redukcji wydzielania białek ślinowych
nie układu autonomicznego) osiągają swoje maksimum w mogą brać udział mechanizmy opisane w przypadku trzustki
pierwszej dobie abstynencji i zazwyczaj ulegają ogranicze- [41], czyli występująca po zatruciu zmniejszona aktywność
niu w ciągu 5 7 dni [7]. Nasilony stres, który towarzyszy temu układu cholinergicznego, towarzysząca stresowi abstynen-
zespołowi, jest istotnym czynnikiem mogącym przyczyniać cyjnemu hiperkortyzolemia oraz nadmierne pobudzenie ukła-
72 N. Waszkiewicz i wsp.
du współczulnego, a także upośledzona funkcja w błonie alkoholu z gorszym uzębieniem mogą mieć dwukrotnie więk-
komórkowej cyklazy adenylanowej wytwarzającej cAMP oraz sze stężenie toksycznego aldehydu octowego w ślinie niż
pompy Ca2+, które odpowiadają za mobilizację Ca2+ i wydzie- uzależnione od alkoholu, ale dbające o higienę jamy ustnej
lanie białek z komórki [26, 41]. [19]. W przypadku uzależnienia od alkoholu samo ograni-
Po ostrej intoksykacji etanolem, na skutek zmniejszenia czenie wydzielania śliny może prowadzić do stanów zapal-
ilości prozapalnych cytokin, dochodzi do upośledzonego róż- nych jamy ustnej, chorób przyzębia czy infekcji [52]. Z da-
nicowania (dojrzewania) monocytów obwodowych w kierun- nych literaturowych wynika, że większy stopień zapadalno-
ku komórek dendrytycznych (prezentujących antygen  APC) ści na choroby przyzębia [52] oraz większa liczba zębów
i w ostateczności do upośledzenia prezentacji antygenu [67]. próchnicowych, usuniętych lub wypełnionych (większa licz-
Ostre i przewlekłe zatrucia alkoholem mogą powodować ba PUW) [20], dotyczą osób uzależnionych od alkoholu. Cho-
zmniejszenie liczby limfocytów T, B i NK w grasicy, śledzio- roby przyzębia i utrata zębów [32] przez te osoby mogą być
nie i węzłach limfatycznych. Towarzyszący intoksykacji al- spowodowane znacznym uszkodzeniem tkanek przyzębia
koholowej niedobór limfocytów w kępkach Peyera błony ślu- oraz zębów w wyniku cytotoksycznego działania etanolu lub
zowej przewodu pokarmowego wraz z upośledzeniem pre- aldehydu octowego (poalkoholowy wzrost i zmiana flory bak-
zentacji antygenu przez uszkodzone komórki APC (Antigen teryjnej prowadzi do zwiększenia stężenia aldehydu octowe-
Presenting Cells) powinny skutkować niedoborem immuno- go), jak również uszkodzeniami tkanki kostnej żuchwy i szczę-
globulin [67]. Jednak indukowane etanolem przesunięcie ki [19, 20, 39].
funkcji układu odpornościowego z aktywności limfocytów po-
mocniczych Th1 (aktywujących makrofagi, cytotoksyczne
limfocyty i limfocyty B) w kierunku wytwarzania cytokin przez PALENIE PAPIEROSÓW I ALKOHOL A JAMA
limfocyty pomocnicze Th2 (aktywujących limfocyty B) z na- USTNA
stępczym wytwarzaniem immunoglobulin (np. IgA) przez ko-
mórki B oraz (lub) niezależne od komórek T bezpośrednie U 80 90% osób uzależnionych od alkoholu współwystępuje
pobudzenie limfocytów B przez antygeny (LPS lub neoanty- palenie tytoniu [68]. Uważa się, że około 75% nowotworów
geny adduktów)  często skutkuje nasileniem wytwarzania jamy ustnej ma związek z intensywnym spożywaniem alko-
przeciwciał, np. IgA w ślinie po ostrym zatruciu etanolem [59, holu i paleniem papierosów [48]. Palenie powoduje gorszy
67]. Kiedy w ostrej intoksykacji alkoholem zmniejsza się w stan higieny jamy ustnej oraz nasilenie chorób przyzębia, m.in.
ślinie wydzielanie lizozymu oraz aktywność wydzielnicza pe- zapalenia przyzębia [22, 24]. Podobnie jak alkohol, dym pa-
roksydazy, istnieje prawdopodobieństwo, że może wzrosnąć pierosowy jest z
ródłem stresu oksydacyjnego oraz dużych
podatność błony śluzowej na infekcje [59]. Wówczas rozwój stężeń aldehydu octowego w jamie ustnej [48]. Udowodnio-
bakterii może indukować powstawanie immunoglobulin. Po- no, że równoczesne nadużywanie alkoholu oraz palenie pa-
nadto uszkodzona błona śluzowa może stać się łatwo prze- pierosów powoduje synergistyczne zwiększenie stężenia tok-
puszczalna nie tylko dla bakterii i ich antygenów, np. LPS-u sycznego aldehydu octowego w ślinie [48]. U osób palących
[21, 59], lecz także dla innych antygenów, np. neoantyge- stężenie aldehydu octowego w ślinie ma dwukrotnie większą
nów powstających z adduktów aldehydu octowego (sam al- wartość niż u niepalących. Ponadto palenie może zmienić
dehyd łatwo dyfunduje do tkanek), czy epitopów białek zmo- kolonizację mikroflory jamy ustnej na kolonizację mikroorga-
dyfikowanych przez stres oksydacyjny [58, 59, 67]. Etanol o nizmów z większą aktywnością dehydrogenazy alkoholowej
stężeniu 40%, wywierając bezpośredni cytotoksyczny efekt (ADH), a więc w kierunku większego wytwarzania aldehydu
na nabłonek (uszkodzenie cytoszkieletu komórek) i błonę ślu- octowego [50]. U osób palących może dochodzić do obrzęku
zową przewodu pokarmowego, może zmniejszać transcyto- komórek wydzielniczych ślinianek, redukcji wydzielania biał-
zę i wydzielanie IgA przez komórki nabłonkowe. Jednak w ka oraz do upośledzenia wielu mechanizmów immunologicz-
związku ze wzrostem przepuszczalności podrażnionej błony nych, takich jak: fagocytoza, chemotaksja neutrofilów (nawet
śluzowej może zwiększać transport IgA między komórkami przy okazjonalnym paleniu), nasilone wytwarzanie nadtlenków,
nabłonków [8]. Wiadomo, że proces wydzielania IgA jest bar- zaburzenia funkcji i proliferacji limfocytów B i T czy też zmniej-
dzo wrażliwy na czynniki zewnętrzne [14, 59]. Obecność stre- szone stężenie IgG w surowicy [6, 24, 47, 56]. Aldehyd octo-
su, lęk, brak snu oraz intensywne ćwiczenia fizyczne zmniej- wy, zawarty w dymie tytoniowym, może unieczynniać perok-
szają stężenie IgA w ślinie [14]. Dlatego nasilony stres towa- sydazę śliny [44]. U osób żujących tabakę stwierdzono zmniej-
rzyszący zespołowi abstynencyjnemu u osób uzależnionych szone stężenie lizozymu i laktoferryny oraz wzrost wydziela-
od alkoholu oraz będących po przewlekłej intoksykacji alko- nia immunoglobuliny A w ślinie [46], co świadczy o istotnym
holem może przyczyniać się do zmniejszenia wydzielania IgA. ograniczeniu odporności nieswoistej śliny oraz o aktywacji
Ponieważ kortyzol ma udowodnione właściwości immunosu- odporności swoistej w następstwie używania wyrobów tyto-
presyjne, towarzysząca stresowi abstynencyjnemu hiperkor- niowych. U osób przewlekle nadużywających alkoholu oraz
tyzolemia powoduje zmniejszenie stężenia IgA (opisywano palących papierosy zaobserwowano ograniczone wydziela-
ujemną korelację stężenia kortyzolu w ślinie z IgA [14]) oraz nie białka w ślinie z towarzyszącą redukcją amylazy w po-
koreluje z nasileniem objawów abstynencyjnych [7, 26, 28]. równaniu z grupami kontrolnymi [46]. Palenie przejściowo
zwiększa spoczynkowe wydzielanie śliny. U nałogowych pa-
laczy stwierdzono znacznie nasilone stymulowane wydziela-
NADUŻYWANIE ALKOHOLU A STAN HIGIENY nie jej, co świadczy o drażniącym efekcie dymu tytoniowego
JAMY USTNEJ na błonę śluzową jamy ustnej [6]. Nadużywanie alkoholu i
palenie papierosów mają synergistyczny wpływ na uszkodze-
Badania epidemiologiczne dowodzą, że intensywne picie al- nia jamy ustnej, a także na rozwój nowotworów [48, 50, 66].
koholu (heavy drinking) oraz uzależnienie od niego są zwią- Mimo to samo nadużywanie alkoholu wiąże się z ponad trzy-
zane ze słabą higieną jamy ustnej, złym stanem uzębienia krotnie większym ryzykiem rozwoju nowotworów niż samo
oraz nieprzyjemnym zapachem z niej [16, 18, 20, 29, 62]. palenie papierosów (18:5) [50].
Nasilone wytwarzanie aldehydu octowego w ślinie jest istot-
nie związane ze złą higieną jamy ustnej oraz zwiększeniem
ilości bakterii w ślinie [33]. Zła higiena może z kolei powodo- PODSUMOWANIE
wać znaczne namnażanie bakterii, ich repopulację w kierun-
ku namnażania bakterii wytwarzających endotoksynę oraz Ślina i zawarte w niej białka biorą udział nie tylko w proce-
zwiększać stężenie toksycznego (także karcynogennego) sach fizjologicznych i w ochronie przed uszkodzeniem oraz
aldehydu octowego, bakterie bowiem są głównym z
ródłem infekcją tkanek jamy ustnej, lecz także tkanek pozostałych
ADH [18, 59, 62]. Zaobserwowano, że osoby uzależnione od części górnego odcinka przewodu pokarmowego oraz odde-
Wpływ alkoholu na jamę ustną, ślinianki oraz ślinę 73
23. Jankowska A.K., Waszkiel D., Kowalczyk A.: Ślina jako główny skladnik
chowego [17, 59]. Zarówno ostre, jak i przewlekłe zatrucia
ekosystemu jamy ustnej. Część I. Mechanizm wydzielania i funkcje. Wiad.
alkoholem naruszają homeostazę całego organizmu, czyniąc
Lek., 2007, 60, 148-154.
go podatnym na uszkodzenia i infekcje. Ostre zatrucia alko-
24. Johnson G.K., Guthmiller J.M.: The impact of cigarette smoking on perio-
holem stwarzają szczególne niebezpieczeństwo, ponieważ
dontal disease and treatment. Periodontol., 2000. 2007, 44, 178-194.
25. Jones A.W.: Measuring ethanol in saliva with the QED enzymatic test
są znacznie częstsze od przewlekłych nim zatruć, a orga-
device: comparison of results with blood- and breath-alcohol concentra-
nizm nie jest przystosowany do silnego stresu metaboliczne-
tions. J. Anal. Toxicol., 1995, 19, 169-174.
go (m.in. do stresu oksydacyjnego), w odróżnieniu od prze-
26. Karolewska E., Konopka T., Pupek M.: Antibacterial potential of saliva in
biegu przewlekłych zatruć u osób uzależnionych od alkoholu
children with leukemia. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol.
Endod., 2008, 105, 739-744.
[30]. Ze względu na to, że jama ustna i białka śliny biorą tak-
27. Kawashima K., Jerzy Glass G.B.: Alcohol injury to gastric mucosa in mice
że udział w formowaniu kęsów, w zwiększaniu doznań sma-
and its potentiation by stress. Am. J. Dig. Dis., 1975, 20, 162-172.
kowych, w trawieniu, buforowaniu, nawilżaniu i ochronie przed
28. Keedwell P.A., Poon L., Papadopoulos A.S.: Salivary cortisol measure-
deminerlizacją oraz w remineralizacji i gojeniu tkanek [1],
ments during a medically assisted alcohol withdrawal. Addict. Biol., 2001,
6, 247-256.
zaburzenie funkcji tkanek jamy ustnej, a zwłaszcza zmniej-
29. Khocht A., Schleifer S.J., Janal M.N. i wsp.: Dental care and oral disease
szone wydzielanie białek śliny w przypadku zatruć alkoho-
in alcohol-dependent persons. J. Subst. Abuse Treat., 2009, 37, 214-
lem, może wywołać istotne zaburzenia w homeostazie orga-
218.
nizmu. Uszkodzenia tkanek jamy ustnej są szczególnie nasi- 30. Klemm W.R.: Biological water and its role in the effects of alcohol. Alco-
hol., 1998, 15, 249-267.
lone w sytuacjach, gdy nadużywaniu alkoholu towarzyszy pa-
31. Knoll M.R., Kolbel C.B., Teyssen S. i wsp.: Action of pure ethanol and
lenie wyrobów tytoniowych.
some alcoholic beverages on the gastric mucosa in healthy humans: a
descriptive endoscopic study. Endoscopy, 1998, 30, 293-301.
32. Kranzler H.R., Babor T.F., Goldstein L. i wsp.: Dental pathology and alco-
hol-related indicators in an outpatient clinic sample. Community Dent.
PIŚMIENNICTWO
Oral Epidemiol., 1990, 18, 204-207.
33. Kurkivuori J., Salaspuro V., Kaihovaara P. i wsp.: Acetaldehyde produc-
1. Amerongen A.V., Veerman E.C.: Saliva  the defender of the oral cavity.
tion from ethanol by oral streptococci. Oral Oncol., 2007, 43, 181-186.
Oral Dis., 2002, 8, 12-22.
34. Lachenmeier D.W., Sohnius E.M.: The role of acetaldehyde outside etha-
2. Aps J.K., Martens L.C.: Review: The physiology of saliva and transfer of
nol metabolism in the carcinogenicity of alcoholic beverages: evidence
drugs into saliva. Forensic. Sci. Int., 2005, 150, 119-131.
from a large chemical survey. Food Chem. Toxicol., 2008, 46, 2903-2911.
3. Bor S., Caymaz-Bor C., Tobey N.A.: Effect of ethanol on the structure
35. Laposata M.: Fatty acid ethyl esters: ethanol metabolites which mediate
and function of rabbit esophageal epithelium. Am. J. Physiol., 1998, 274,
ethanol-induced organ damage and serve as markers of ethanol intake.
G819-G826.
Prog. Lipid. Res., 1998, 37, 307-316.
4. Brand H.S., Bruins M.L., Veerman E.C. i wsp.: Secretion rate and amyla-
36. Maier H., Weidauer H., Zoller J.: Effect of chronic alcohol consumption
se concentration of whole saliva after consumption of beer. Int. J. Dent.
on the morphology of the oral mucosa. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1994,
Hyg., 2006, 4, 160-161.
18, 387-391.
5. Braza-Boils A., Tomas M., Marin M.P. i wsp.: Glycosylation is altered by
37. Martin S., Pangborn R.M.: Human parotid secretion in response to ethyl
ethanol in rat hippocampal cultured neurons. Alcohol Alcohol., 2006, 41,
alcohol. J. Dent. Res., 1971, 50, 485-490.
494-504.
38. McManaman J.L., Reyland M.E., Thrower E.C.: Secretion and fluid trans-
6. de Almeida Pdel V., Gregio A.M., Machado M.A.: Saliva composition and
port mechanisms in the mammary gland: comparisons with the exocrine
functions: a comprehensive review. J. Contemp. Dent. Pract., 2008, 9,
pancreas and the salivary gland. J. Mammary Gland Biol. Neoplasia, 2006,
72-80.
11, 249-268.
7. De Witte P., Pinto E., Ansseau M. i wsp.: Alcohol and withdrawal: from
39. Moniz C.: Alcohol and bone. Br. Med. Bull., 1994, 50, 67-75.
animal research to clinical issues. Neurosci. Biobehav. Rev., 2003, 27,
40. Muller P., Hepke B., Meldau U. i wsp.: Tissue damage in the rabbit oral
189-197.
mucosa by acute and chronic direct toxic action of different alcohol con-
8. Diebel L.N., Liberati D.M, Dulchavsky S.A. i wsp.: Ethanol impairs intesti-
centrations. Exp. Pathol., 1983, 24, 171-181.
nal barrier defense by modulation of immunoglobulin A transport. Surge-
41. Niebergall-Roth E., Harder H., Singer M.V.: A review: acute and chronic
ry, 2002, 132, 573-581; discussion 81.
effects of ethanol and alcoholic beverages on the pancreatic exocrine
9. Dodds M.W., Johnson D.A., Yeh C.K.: Health benefits of saliva: a review.
secretion in vivo and in vitro. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1998, 22, 1570-
J. Dent., 2005, 33, 223-233.
1583.
10. Dutta S.K., Orestes M., Vengulekur S. i wsp.: Ethanol and human saliva:
42. Poschl G., Stickel F., Wang X.D. i wsp.: Alcohol and cancer: genetic and
effect of chronic alcoholism on flow rate, composition, and epidermal
nutritional aspects. Proc. Nutr. Soc., 2004, 63, 65-71.
growth factor. Am. J. Gastroenterol., 1992, 87, 350-354.
43. Reilly M.E., Patel V.B., Peters T.J. i wsp.: In vivo rates of skeletal muscle
11. Dutta S.K., Parasher V., Smalls U.: Evidence for marked suppression of
protein synthesis in rats are decreased by acute ethanol treatment but
parotid saliva secretion and altered composition following a single dose
are not ameliorated by supplemental alpha-tocopherol. J. Nutr., 2000,
of ethanol ingestion in man. Gastroenterology, 1984, 86, 1065.
130, 3045-3049.
12. Enberg N., Alho H., Loimaranta V.: Saliva flow rate, amylase activity, and
44. Reznick A.Z., Klein I., Eiserich J.P. i wsp.: Inhibition of oral peroxidase
protein and electrolyte concentrations in saliva after acute alcohol con-
activity by cigarette smoke: in vivo and in vitro studies. Free Radic. Biol.
sumption. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2001,
Med., 2003, 34, 377-384.
92, 292-298.
45. Riedel F., Goessler U., Hormann K.: Alcohol-related diseases of the mo-
13. Ganem-Quintanar A., Jacques Y., Falson-Rieg F.: Lipid extracting effect
uth and throat. Best. Pract. Res. Clin. Gastroenterol., 2003, 17, 543-555.
on ethanol on keratinized oral mucosa. Pharm. Res., 1998, 15, 495-498.
46. Rudney J.D.: Does variability in salivary protein concentrations influence
14. Gleeson M., Cripps A.W., Clancy R.L. i wsp.: Modifiers of the human
oral microbial ecology and oral health? Crit. Rev. Oral Biol. Med., 1995,
mucosal immune system. Immunol. Cell Biol., 1995, 73, 397-404.
6, 343-367.
15. Gutierrez-Ruiz M.C., Gomez J.L., Souza V.: Chronic and acute ethanol
47. Ryder M.I.: The influence of smoking on host responses in periodontal
treatment modifies fluidity and composition in plasma membranes of a
infections. Periodontol., 2000. 2007, 43, 267-277.
human hepatic cell line (WRL-68). Cell. Biol. Toxicol., 1995, 11, 69-78.
48. Salaspuro V., Salaspuro M.: Synergistic effect of alcohol drinking and
16. Harris C., Warnakulasuriya K.A., Gelbier S. i wsp.: Oral and dental health
smoking on in vivo acetaldehyde concentration in saliva. Int. J. Cancer,
in alcohol misusing patients. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1997, 21, 1707-
2004, 111, 480-483.
1709.
49. Scott J., Berry M.R., Woods K.: Effects of acute ethanol administration
17. Herrera J.L., Lyons M.F., Johnson L.F.: Saliva: its role in health and dise-
on stimulated parotid secretion in the rat. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1989,
ase. J. Clin. Gastroenterol., 1988, 10, 569-578.
13, 560-563.
18. Homann N., Tillonen J., Meurman J.H. i wsp.: Increased salivary acetal-
50. Seitz H.K., Stickel F.: Molecular mechanisms of alcohol-mediated carci-
dehyde levels in heavy drinkers and smokers: a microbiological appro-
nogenesis. Nat. Rev. Cancer, 2007, 7, 599-612.
ach to oral cavity cancer. Carcinogenesis. 2000, 21, 663-668.
51. Slomiany A., Morita M., Sano S. i wsp.: Effect of ethanol on gastric mu-
19. Homann N., Tillonen J., Rintamaki H. i wsp.: Poor dental status increases
cus glycoprotein synthesis, translocation, transport, glycosylation, and
acetaldehyde production from ethanol in saliva: a possible link to incre-
secretion. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1997, 21, 417-423.
ased oral cancer risk among heavy drinkers. Oral Oncol., 2001, 37, 153-
52. Slomiany B.L., Liau Y.H., Zalesna G. i wsp.: Effect of ethanol on the in
158.
vitro sulfation of salivary mucin. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1988, 12, 774-
20. Hornecker E., Muuss T., Ehrenreich H. i wsp.: A pilot study on the oral
779.
conditions of severely alcohol addicted persons. J. Contemp. Dent. Pract.,
53. Smith P.F., Ramirez J.C., Romo R.E. i wsp.: Salivary glands in alcoho-
2003, 4, 51-59.
lism: a histologic and sialographic study. Addict. Biol., 1996, 1, 385-393.
21. Howie N.M., Trigkas T.K., Cruchley A.T.: Short-term exposure to alcohol
54. Stibler H.: Carbohydrate-deficient transferrin in serum: a new marker of
increases the permeability of human oral mucosa. Oral. Dis., 2001, 7,
potentially harmful alcohol consumption reviewed. Clin. Chem., 1991, 37,
349-354.
2029-2037.
22. Hunter L., Newcombe R., Richmond S. i wsp.: The Cardiff Dental Survey:
55. Tomas M., Fornas E., Megias L. i wsp.: Ethanol impairs monosaccharide
oral hygiene, gingival and periodontal health in relation to smoking in
uptake and glycosylation in cultured rat astrocytes. J. Neurochem., 2002,
young adults. Int. J. Dent. Hyg., 2008, 6, 199-204.
83, 601-612.
74 N. Waszkiewicz i wsp.
56. Tsoumakidou M., Elston W., Zhu J. i wsp.: Cigarette smoking alters bron- 63. Waszkiewicz N., Szajda S.D., Zalewska A. i wsp.: Binge drinking-indu-
chial mucosal immunity in asthma. Am. J. Respir. Crit. Care Med., 2007, ced liver injury. Hepatology, 2009, 50, 1676.
175, 919-925. 64. Waszkiewicz N., Konarzewska B., Waszkiewicz M. i wsp.: Biomarkery
57. Tuma D.J., Jennett R.B., Sorrell M.F.: The interaction of acetaldehyde nadużywania alkoholu. Część I. Biomarkery tradycyjne i ich interpreta-
with tubulin. Ann. N. Y. Acad. Sci., 1987, 492, 277-286. cja. Psychiatr. Pol., 2010, 44, 127-136.
58. Viitala K., Makkonen K., Israel Y. i wsp.: Autoimmune responses against 65. Waszkiewicz N., Szulc A.: Reducing binge drinking harm in middle-aged
oxidant stress and acetaldehyde-derived epitopes in human alcohol con- and elderly adults. Am. J. Psychiatry, 2010, 167, 105-106.
sumers. Alcohol. Clin. Exp. Res., 2000, 24, 1103-1109. 66. Waszkiewicz N., Szajda S.D., Konarzewska B. i wsp.: Underappreciated
59. Waszkiewicz N., Szajda S.D., Jankowska A. i wsp.: The effect of acute role of binge drinking in the risk of lung cancer. Eur. J. Public. Health.,
ethanol intoxication on salivary proteins of innate and adaptive immunity. 2010, 20, 6.
Alcohol. Clin. Exp. Res., 2008, 32, 652-656. 67. Waszkiewicz N., Szulc A.: Uszkodzenie odporności w przebiegu ostrych
60. Waszkiewicz N., Szajda S.D., Jankowska A. i wsp.: The effect of the bin- i przewlekłych zatruć alkoholem. Pol. Merk. Lek., 2010, 172, 269-273.
ge drinking session on the activity of salivary, serum and urinary beta- 68. York J.L., Hirsch J.A.: Drinking patterns and health status in smoking and
hexosaminidase: preliminary data. Alcohol. Alcohol., 2008, 43, 446-450. nonsmoking alcoholics. Alcohol. Clin. Exp. Res., 1995, 19, 666-673.
61. Waszkiewicz N., Szulc A.: Can we better prevent binge drinking? J. Epi-
demiol. Community Health, 2009, 63, 589. Otrzymano 26 paz
dziernika 2010 r.
62. Waszkiewicz N., Szajda S.D., Jankowska A. i wsp.: Catabolism of saliva- Adres: Napoleon Waszkiewicz, Klinika Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny w
ry glycoconjugates in acute ethanol intoxication. Med. Sci. Monit., 2009, Białymstoku, 16-070 Choroszcz, tel./faks 85 719 39 77, e-mail: [e-mail]
15, CR413-417. lub [e-mail]
30th Congress of the European Academy
of Allergy and Clinical Immunology
11 15 czerwca 2011 r.
Stambuł, Turcja
www.eaaci2011.com
EAACI Congress 2012
9 13 czerwca 2012 r.
Genewa, Szwajcaria
www.eaaci2012.com