FILOZOFIA MEDYCYNY
WYKA
ADY 2011
 Dylematy etyczne coraz częściej przeradzają się w dylematy bioetyczne
prof. Kazimierz Szewczyk
Niniejsze opracowanie zawiera treści programowe wykładów prof. dr hab. Kazimierza Szewczyka, które
odbyły się 9 maja, 16 maja, 23 maja. Zawiera pięć ponumerowanych stron. Dla dobra nauki i bioetyki, niech
będzie ono nieodpłatną pomocą naukową.
METAFIZYCZNY MODEL BYTU I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA
1. aspekt teoretyczny (poznawczy)
�� zdrowie jest definiowane jako harmonia uporządkowanych elementów w
kosmosie, stąd naturalnym stanem bytu jako kosmosu jest stan zdrowia
�� elementy (żywioły: ogień, woda, ziemia, powietrze) mają przeciwstawne
właściwości (ciepło, zimno, wilgoć, susza)
�� zaburzenie ich równowagi sprawia, że zaburzone są funkcje poszczególnych
rzeczy świata (łącznie z ludz
mi), więc stan zdrowia jest także stanem
uporządkowania funkcji poszczególnych rzeczy w bycie włączonych w ład
funkcji zapewniany trójjednią Prawdy, Dobra i Piękna
�� zdrowie w organizmach żywych jest równowagą humorów, czyli płynów:
żółci, czarnej żółci, krwi i flegmy
�� choroba stanowi zaburzenie owej harmonii (współczesne określenie 
homeostazy)
�� ludzie przystosowując się do chorego otoczenia tracą uporządkowanie
humorów  medycyna adaptacyjna
�� leczenie polega na przywracaniu równowagi humorów (gimnastyka, dietetyka)
2. aspekt praktyczny (etyczny)
�� lekarz grecki był konserwatorem ładu (harmonii i porządku) w
Makrokosmosie i Mikrokosmosie, (czyli człowieku)
�� jego zadaniem było utrzymywanie i przywracanie zdrowia
�� jeśli nie mógł go wypełnić, mógł odstąpić od łóżka chorego
�� jako konserwator był pomocnikiem bogów Asklepiosa, Hygei, Panagei
�� dysponując autorytetem zakorzenionym w wiedzy i sztuce lekarskiej oraz w
sferze świętości (sacrum) urządzał życie chorym dla ich dobra; to stanowisko
określa się mianem paternalizmu (pater  ojciec)
�� zwięzłym dokumentem etycznym greckich medyków jest tzw.  Przysięga
Hipokratesa (od XIX wieku się jej nie składa)
1
NIEMETAFIZYCZNY MODEL BYTU I BIOETYKA
�� bioetyka analizuje etyczną stronę podejmowania decyzji w systemie opieki
zdrowotnej zróżnicowanych światopoglądowo demokratycznych państw
prawnych
�� ze względu na to zróżnicowanie i dla demokracji i dla bioetyki właściwym
odniesieniem filozoficznym jest niemetafizyczny model bytu
�� umowna data powstania bioetyki: 1970r.  publikacja ksiązki Paula Ramsaya
 Pacjent jest osobą
�� bioetyka jest radykalnie antypaternistyczna  zerwanie z tradycją
hipokratesową
�� relacja lekarz-pacjent opiera się na zasadzie poszanowania anatomii pacjenta
�� demokratyzacja procesu podejmowania decyzji medycznych:
�� szpitalne komisje etyczne, np. szpital Matki Polki w A
odzi
�� komisje etyczne na szczeblu profesjonalnych towarzystw
�� narodowe komisje etyczne (brak w Polsce)
KARTEZJUSZ (1596-1650) I MEDYCYNA
1. Kartezjańska metodologia
�� zastępowanie modelu świata jako funkcjonowanie uporządkowanej całości
modelem świata mechanizmu (mechanicyzm)
�� makrokosmos i mikrokosmos  człowiek jest mechanizmem typu nakręconego
zegara lub samochodu
�� wyjaśnienie naukowe jest wyłącznie wyjaśnieniem przyczynowym, czyli
przekazywaniem oddziaływania z jednego fragmentu materii na drugi (ze
śrubki na śrubkę w zegarze świata i człowieka)
�� redukcjonizm  fizyka jest nauką, do której należy sprowadzać inne dyscypliny
�� medycyna u Kartezjusza to fizyka ciała ludzkiego
�� antropologia: człowiek to maszyneria ciała zasiedlona przez duszę
�� ową maszynerię można rozkładać na części
�� maszynerię można naprawiać, dokładnie tak, jak samochód
�� funkcjonalna całość organizmu, czyli mikrokosmos lekarzy greckich, rozpada
się na części powiązanych oddziaływaniami przyczynowymi
�� na mechanistycznej antropologii opiera się transplantologia
�� do niej odwołuje się również definicja śmierci mózgowej
�� mózg jest narządem kluczowym, jego obumarcie sprawia, ze zepsuciu ulega
całość cielesnej maszynerii, ciągłość przekazywania ruchu z jednej części na
drugą (ciąg przyczynowy) ulega przerwaniu i organizm, jako działająca całość,
obumiera
�� do medycyny wyjaśnienie przyczynowe wprowadza dopiero Ludwik Pasteur
(1822-1895)
�� sformułował teorię specyficznej etiologii chorób  każda choroba ma swoją
konkretną przyczynę, właściwą tylko dla niej
�� wg Pasteura przyczynami są  zarazki
�� szczepiąc pomyślnie chłopca pogryzionego przez wściekłego psa  musnął
cywilizację kuszącym dotykiem nieśmiertelności (w sensie technologicznym)
2
2. Wady medycyny kartezjańskiej (redukcjonistycznej)
�� teoria specyficznej etiologii chorób nie potrafi wyjść poza jednoprzyczynowy
(monoklauzalny) model choroby
�� większość chorób jest skutkiem wielu przyczyn, także o charakterze
społecznym
�� zdrowie społeczeństwa, (czyli obywateli) zależy od poziomu wykształcenia
społeczeństwa i sprawiedliwości społecznej, czyli rozpiętości życia pomiędzy
najbogatszymi a najbiedniejszymi
3. Substancjalizacja choroby
�� teoria specyficznej etiologii chorób i antropologia kartezjańska doprowadziły
do ścisłego złączenia przyczyny choroby z jej skutkiem  samą chorobą
�� złączenie powoduje zjawisko  substancjalizacji choroby (Edmund
Biernacki), chorobę traktuje się jako samoistny, realny byt
�� z pola widzenia znikają konkretni pacjenci, ich miejsce zajmują jednostki
chorobowe
�� leczenie staje się walką z tymi substancjami, a pacjent  polem walki
�� zdrowie rozumiane jest jako przeciwieństwo choroby i odwrotnie
4. Wady medycyny kartezjańskiej  ideologia szpitala
�� wyleczenie choroby ważniejsze niż troska o pacjenta  celem medycyny staje
się coraz częściej nie tyle zdrowie, ile życie, a często nawet samo przeżycie
chorego (nie ma pacjentów umierających, są tylko ciężko chorzy)
�� zapewnienie zdrowia jest zadaniem ekspertów, przede wszystkim lekarzy,
walczących z chorobami (mnożenie specjalistów od chorych części organizmu
i chorób)
�� śmierć jest najgorszą rzeczą, jaka człowieka może spotkać, jest, bowiem
przegraną w walce z chorobą lekarza, medycyny, cywilizacji i samego chorego
FUNKCJONALNY MODEL CHOROBY
�� zwany również systemowym
�� nawiązuje do hipokratesowej koncepcji zdrowia i choroby
�� chorobą jest zaburzenie równowagi (homeostazy) w systemie
�� systemami są: ekosystem ziemski i systemy, jakimi są poszczególne
organizmy, a także kultura
�� przykładem zaburzenia w kulturze jest naruszenie równowagi kształtujących ją
wartości np. odpoczynku i czasu wolnego na rzecz kariery i sukcesu
�� jednostki przystosowując się do zaburzonego ekosystemu kulturowego
zaburzają własną homeostazę
�� choroba jest początkiem drogi ku zdrowiu, a nie jego przeciwieństwem
�� groz
ne są szybkie i duże zmiany systemów nadrzędnych wobec systemów
jednostkowych przede wszystkim kultury
�� chorobę i zdrowie rozumie się w kategoriach funkcji
�� funkcja choroby jest zmiana w systemie umożliwiająca jego rozwój
�� funkcją zdrowia jest odbudowa zaburzonej równowagi
�� zdrowie  w wymiarze indywidualnym i epidemiologicznym  zdolnością do
przystosowania się do zmieniających się systemów nadrzędnych
3
�� zdrowie  w wymiarze ewolucyjnym  zdolnością do rozwoju i zmian i
odbudowania równowagi, wymiar ten dotyczy organizmów, kultury,
ekosystemów, a nawet ekosystemu ziemskiego
�� leczenie polega także i przede wszystkim na leczeniu systemów nadrzędnych
�� profilaktyka  przede wszystkim na szybkości i zasięgu zmian w tych
systemach
�� stosuje pozytywnie definicję zdrowia, wyjąwszy daną po II wojnie światowej
 Zdrowie to pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak
choroby czy niepełnosprawności WHO
�� stanowi przejaw skrajnej medykalizacji wszystkich przejawów ludzkiej
aktywności
METAFORYZACJA CHOROBY
�� spotykana w obu modelach
�� nadawanie sensu chorobie i cierpieniu, innego niż wyłącznie biologiczny
�� metaforyzacja adamicka  choroba jako kara
�� metaforyzacja hiobowa  choroba jako wyróżnienie
�� współcześnie połączenie obu metafor
�� choroba jest karą prowadzącą do czegoś pozytywnego, np. lepszego
zrozumienia i poprawy własnego życia
WST
P DO TANATOLOGII
Tanatos w mitologii greckiej był bogiem śmierci. Wyróżniamy dwa wzorce śmierci
podstawowe dla zachodniej kultury:
1. Śmierć oswojona
�� poprzez akceptację przez ludzi
�� poprzez rozbudowany rytuał społeczny umierania i pochówku
�� śmierć jest naturalnym kresem życia
2. Śmierć na opak (zdziczała)
�� wypierana ze świadomości
�� brak rytuałów umierania i śmierci
�� większość ludzi umiera w szpitalu, w samotności, nie wiedząc o tym, ze
umiera
�� medycyna i kultura generalnie nie akceptują śmierci, traktując ją jako
śmiertelnego wroga życiaJ�
�� w Polsce popularny jest tzw. przywilej terapeutyczny sięgający tradycji
hipokratesowej
�� dla dobra umierającego lekarz może go okłamać i nie informować o stanie
terminalnym
�� jednakże, kiedy chory żąda prawdy  Kodeks etyki lekarskiej i prawo nakazują
jej wyjawienie pacjentowi
4
Dążenie do spokojnej śmierci
Jest to pełnoprawny cel medycyny i stanowi odpowiedz
na śmierć zdziczałą. Cechy
charakterystyczne:
�� pod wszechstronną opieką fachowców  lekarzy, pielęgniarek, duchownych,
(psychologów, konowałów, wiedz
m wioskowych i szamanów  przyp. red.)
wraz z wiekiem umierającego pacjenta wzrasta rola opieki duchownej i
psychologicznej;
�� bez bólu i cierpienia (jeśli to możliwe);
�� w otoczeniu bliskich, dla dzieci megaważna obecność rodziców;
�� w której fachowcy, chory i jego bliscy nie negują faktu umierania, innymi
słowy, od wieku, w którym dziecko jest w stanie zrozumieć fakt umierania,
powinno wiedzieć, że umiera, nie wolno tego zatajać także przed rodzeństwem
umierającego młodego pacjenta;
�� w której fachowcy i bliscy nie walczą z nią, lecz towarzyszą choremu w
umieraniu, są z nim, a nie obok.
Dążenie do spokojnej śmierci daje moralną podstawę opiece paliatywnej czy hospicyjnej.
Medycyna paliatywna akceptuje śmierć.
finis
5