Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218
" tom 13 " Wrocław 2000















IGOR BORKOWSKI
Uniwersytet Wrocławski
Åšmierci tajemnicze wrota.
Językowy świat inskrypcji nagrobnych
1. Już w starożytności wiedziano, że korzeniami kolebki jest grób  takie są
koleje ludzkiego losu. Fakt śmierci jest w kulturze obudowany wieloma rytuała-
mi pomagającymi uzewnętrzniać uczucia tym, którzy stracili kogoś bliskiego.
Ekspresja ta może się odbywać i za pomocą języka. Dowody kultu zmarłych to
materialne grobowce różnych typów, a także wyryte na nich inskrypcje.
Kult grobów i cmentarzy znany nam w dzisiejszej postaci to zjawisko nowe.
Jak dowodzą badacze,  śmierć budząca lęk to nie śmierć własna, lecz śmierć dru-
giego  twoja Å›mierć« (la mort de toi). To wÅ‚aÅ›nie uczucie tkwi u z
ródeł współ-
czesnego kultu grobów i cmentarzy (Aries 1979: 120). W społeczeństwach
współczesnych sprawy ostateczne, związane ze śmiercią i reakcją na nią żywych
otacza kłopotliwe milczenie. W drugiej połowie naszego wieku śmierć została ze-
pchnięta w zacisze szpitalnej sali, do hospicjów i domów spokojnej starości. Ze-
rwane zostały więzy łączące dawniej całą rodzinę towarzyszącą temu, kto umie-
rał. Zmiana w traktowaniu śmierci wynika też z pogardy dla ludzkiego życia, ja-
ką przynoszą kolejne wojny i masowa eksterminacja całych narodów, odbywają-
ca się na oczach reszty świata.
Śmierć budzi u współczesnego człowieka nieprzeparty lęk. Przeczy wierze
w niespożyte możliwości opanowania natury przez gatunek ludzki. Koniec życia
budzi lęk, gdyż w zlaicyzowanym społeczeństwie nie jest już progiem, po które-
go przekroczeniu przechodzi się do krainy życia wiecznego, ale stanowi niewy-
jaśnialną zagadkę.
Kult grobów i cmentarzy jest odpowiedzią społeczności na tabuizowanie faktu
śmierci. Cmentarz staje się miejscem prywatnego i publicznego zarazem oddawania
czci zmarłym, trwania pamięci o nich i znakiem ich obecności mimo fizycznej
śmierci. Stanowi też dowód historycznej ciągłości społeczeństwa, jego zakorzenie-
nia i trwania, co marszałek Foch ujął w słowach  ojczyzna to ziemia i groby .
344 Igor Borkowski
2. Miejsce, gdzie kończy się ziemska wędrówka człowieka, jest stworzonym
ludzką ręką krajobrazem pełnym symboli1. Cmentarz to wydzielony teren, na
którym wyraz
nie zgrupowane są mogiły pogrzebanych tam zmarłych. Nagrobek
w postaci kamiennej steli, rozbudowany grobowiec czy zwykła mogiła ziemna
z drewnianym krzyżem są widocznym znakiem pośmiertnej obecności osoby
zmarłej.
2.1. Semiotyczny pejzaż cmentarza możemy odtwarzać na podstawie inskryp-
cji. PrzekazujÄ… one przede wszystkim informacje onomastyczne, przedstawiajÄ… za-
ksjologizowaną hierarchię zawodów i ról społecznych, stają się sposobem realiza-
cji potrzeby wyrażania bólu po stracie bliskiej osoby. Tworzą też z grobu miejsce
intymne, godne, by mówić tu o sprawach doniosłych, głęboko tkwiących w sercach
żywych, przychodzących  na grób . Stąd możemy odczytywać, jak radzą sobie ży-
wi ze zjawiskiem śmierci, jak postępuje proces oswajania  śmierci drugiego przez
oswajanie przestrzeni cmentarnej. Pomocna staje się tu struktura całego cmentarza,
gdyż społeczność zmarłych jest hierarchizowana jak społeczność żywych. Wyra-
z
nie wydzielony murem cmentarz ma swe centrum i rozległe peryferie. Sakralizu-
ją go symbole religijne (na cmentarzach chrześcijańskich krzyż podtrzymuje więz

z miejscem świętym  kościołem). Możemy więc stwierdzić, że  w ukształtowa-
nym przez procesy cywilizacyjne i kulturowe świecie nowoczesnym rolę [...] czyn-
nika więziotwórczego przejął cmentarz. I może dlatego musiał on przybrać postać
oryginalnego, sobie tylko właściwego pejzażu semiotycznego, by mógł skutecznie
wypełniać rolę przestrzeni pamięci (Kolbuszewski 1995: 310).
3. Podstawą niniejszych dociekań nad językowym obrazem śmierci i zjawisk
z nią związanych będą inskrypcje nagrobne o różnym sposobie utrwalenia.  Na-
pis nagrobny niejako zbiera wszystkie cechy inskrypcji, od czystego nazewnic-
twa (epitafium onomastyczne), poprzez protokolarność (epitafium identyfikacyj-
ne), po metaforyczno-peryfrastyczne (epitafium poetyckie). Jest to zupełnie zro-
zumiałe, jeśli się wez
mie pod uwagę różnorodność nasilenia emocjonalnego
zwiÄ…zanego z osobÄ… obdarzonÄ… napisem nagrobnym (Trzynadlowski 1977: 67-
68). Analiza materiału inskrypcyjnego skierowana będzie na opis dwóch zjawisk:
informacji o społeczności lokalnej, fundującej nagrobki na konkretnym cmenta-
rzu2, oraz sposobów mówienia o uczuciach, relacjach osobowych (żywi  umar-
1
Kult zmarłych zostaje utrwalony w całej strukturze miejsca grzebalnego. Cmentarz ma dziś
założenie parkowe i układ nekropolitalny, zbliżający miasto umarłych do miasta żywych. Rozległe
cmentarze  historyczne pomniki (Rossa w Wilnie, Cmentarz A
yczakowski we Lwowie, warszaw-
skie Powązki, Pere Lachaise w Paryżu), cmentarze wojenne, rozległe cmentarze miejskie i małe,
zwykle położone na zalesionym pagórku, cmentarzyki wiejskie łączą w sobie elementy parku i swo-
istego muzeum. Jeżeli przyjąć, że muzeum jest świadectwem pamięci, kultu tradycji i przeszłości,
to cmentarz jest też takim miejscem. Takie widzenie cmentarza wiąże się z ogólną postawą lęku
przed rozstaniem z bliskimi, dostrzeganiem irracjonalności śmierci.
2
Podobne opracowanie, ale na dużym materiale regionalnym, przedstawił Kazimierz Długosz
(1991).
Językowy świat inskrypcji nagrobnych 345
li), pojmowania spraw ostatecznych, a więc śmierci, rozstania z żywymi i po-
śmiertnych losów człowieka.
Podstawą materiałową do części dotyczącej inskrypcji jako z
ródła wiedzy
o społeczności lokalnej są 122 napisy nagrobne, zebrane na cmentarzu w Strze-
linie. Cmentarz ten powstał w 1846 roku, po 1945 roku został przejęty przez
przybyłych do trzynastotysięcznego miasta Polaków. Dzisiaj, jak podają księgi
cmentarne, nekropolia liczy 6 tysięcy grobów.
Druga część pracy opiera się na zbiorze epigrafiki nagrobnej, którą zawiera
opracowanie Wiersze z cmentarza Jacka Kolbuszewskiego (1985), uzupełnionym
własnymi kwerendami3.
Analizując inskrypcje nagrobne, przede wszystkim na płaszczyz
nie leksykal-
nej i metaforycznej, będziemy mogli pokazać  swoiste dla danego języka sposo-
by widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie
organizacji świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społecz-
ność językową wartości (Anusiewicz 1994: 113).
4. Inskrypcje nagrobne wyodrębniają mogiłę z całej zbiorowości nagrobków.
Elementy onomastyczne wpisujÄ… siÄ™ w pewien ujednolicony i powtarzalny sche-
mat, czynnikiem wyróżniającym i nobilitującym jest zaś rzadziej się pojawiają-
ca inskrypcja. Pomijając wypadki budowania sobie grobu za życia, nadawcą ko-
munikatu inskrypcyjnego są osoby bliskie zmarłemu (choć i tu są wyjątki),
odbiorcami zaÅ› na poziomie kultu prywatnego  rodzina i bliscy, na poziomie kul-
tu publicznego  figura viatora, czyli przechodnia. Ponieważ z nagrobnych płyt
przemawiają do nas zwykle żywi, bo od ich inwencji zależy, jaki napis na grobie
zmarłego się znajdzie, przeto możemy z inskrypcji powziąć wiele informacji
o fundatorach, a co za tym idzie  o społeczności, której są częścią.
4.1. Miejsce na nagrobku zarezerwowane jest dla informacji ważnych, zaj-
mujących najwyższe miejsce w hierarchii faktów, które kojarzą się ze zmarłym.
Należą do nich: rodzaj wykonywanego zawodu i miejsce urodzenia. Strzeliński
cmentarz nie ma, niestety, czytelnej struktury aksjologizujÄ…cej przestrzennie gro-
by. Jako cmentarz częściowo ponownie zapełniany mogiłami zmarłych Polaków
(w miejsce grobów niemieckich), częściowo powiększany rządzi się raczej chro-
nologią pochówków. Dlatego pominąć można rozmieszczenie grobów na terenie
cmentarza i za kryterium doniosłości uznać inskrypcje.
4.1.1. Protokolarność inskrypcji koncentruje się najczęściej na rzeczowniko-
wo wyrażonej nazwie profesji. Sygnalizowane jest, że zmarły był nauczycielem
lub kapłanem. Podobnie estymą otoczony jest zawód leśniczego. Informację uzu-
pełnia tu lokalizacja miejsca pracy  leśniczówki.
3
W pracy tej zawiera się antologia reprezentatywnych tekstów współczesnych inskrypcji na-
grobnych charakterystycznych dla ponadregionalnego obiegu w całej Polsce. Zbiór obejmuje 103
jednostki (Kolbuszewski 1985).
346 Igor Borkowski
(1) Leśniczy z Romanowa
(2) Leśniczy z Gościęcic
Godne umieszczenia w inskrypcji jest również to, że było się za życia leka-
rzem lub farmaceutÄ….
Nawet na cmentarz dotarła ideologizacja życia współczesnych Polaków. Kilka
inskrypcji tytułuje zmarłego skrótem tow. Znamienne, że fundatorami takich epita-
fiów są raczej przyjaciele zmarłego, nie zaś rodzina. Protokoły zasług, pomieszczo-
ne w omawianych inskrypcjach, akcentują przynależność wojskową i partyjną:
(3) Tow. NN
Weteran ruchu robotniczego
członek KPP PPR GL AL i PZPR
odznaczony krzyżem oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
Cześć Jego pamięci
W wypadku eksponowania w inskrypcji zawodu, zasług itp. możemy mówić
o swoistej laudatio. Wskazanie na zespół wartości, z którymi związany był zmar-
ły przez fakt wykonywania określonego zawodu, nobilituje go. Profesja księdza
i nauczyciela ma wpisany w społecznym postrzeganiu warunek sine qua non po-
wodzenia w ich wykonywaniu  powołanie. Możemy tu również dodać lekarzy.
Ten zawód też wiąże się z powołaniem i idealizowaną misją ratowania ludzkie-
go życia. Podobnie ocenia się farmaceutę, który bliski jest sferze reprezentowa-
nej przez lekarza.
Laudacje współczesne wskazują, że estymą w badanej społeczności cieszą
się przede wszystkim ci, których zawód implikował służbę innym, pracę dla
i wśród ludzi. Być może, świadczy to o antropocentrycznym ujmowaniu w po-
tocznym postrzeganiu świata i tej sfery rzeczywistości. Pamiętać też należy
o kulturowych i historycznych uwarunkowaniach kształtujących taką hierarchię.
Choć okolica nie należy do zbyt lesistych, ani nie dominuje tam przemysł
związany z leśnictwem, inskrypcje sygnalizują wysoką pozycję społeczną zawo-
du leśnika. Prestiż tej profesji jest najpewniej wynikiem wiązania jej z siłą fizycz-
ną potrzebną w konfrontacji człowieka z naturą oraz bliskością sfery militarnej
(umundurowanie, stopnie, broń).
4.1.2. Ważnym dla omawianej społeczności problemem jest brak więzi z te-
renem, który zamieszkuje. Znajduje to potwierdzenie w informacjach o miejscu
urodzenia zmarłych (w głównej mierze repatriantów z kilku miejscowości w oko-
licach Lwowa). Z kwerendy wynika, że potrzeba lokalizacji pochodzenia zmar-
łego uwidacznia się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, gdy umierało
pokolenie emocjonalnie związane z Kresami i dobrze je pamiętające. Nakłada się
tu i ta przyczyna, że urzędy zobowiązane były do wpisywania w dokumentach
Polaków, urodzonych na terenach zajętych przez ZSRR, w rubryce  miejsce uro-
dzenia nazwy obcego państwa. Inskrypcja była więc enklawą wolności, gdzie
przepisy państwowe traciły swą moc:
Językowy świat inskrypcji nagrobnych 347
(4) NN 11.IV.1896 we Lwowie 19.III.1959 w Strzelinie
(5) NN 26.II.1923 we Lwowie 17.IV.1965
(6) Józefa i Zdzisław N.
urodzeni we Lwowie
(7) NN urodzony w Burzałach obok Lwowa
Przeżył 89 lat
Pojawianie się lokalizacji miejsca urodzenia stanowi manifestację pamięci
o małej ojczyz
nie oraz chęci podtrzymania więzi przesiedlonych Polaków z waż-
nymi miejscami z przeszłości  także z pozostawionymi na Kresach cmentarza-
mi, a na nich grobami najbliższych.
4.1.3. Autorzy i nadawcy komunikatów epigraficznych dążą do wykorzy-
stania różnych funkcji tekstu. Język poetycki, w powszechnym przekonaniu,
jest gwarantem odczytania przez odbiorców napisu jako prawdy ponadjedno-
stkowej, która, wpisana w przypadek określonej jednostki, dotyczy nie tylko
jej jednej.
Kanon cytowanych na strzelińskim cmentarzu utworów kształtuje pierwotnie
szkoła i jej przymus lekturowy. Pierwotnie, gdyż wtórnym czynnikiem jest mo-
da i podpatrywanie cytatów w innych miejscach cmentarza. Mamy więc wśród
cytowanych twórców Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Marię Ko-
nopnicką, Stanisława Wyspiańskiego, Konstantego I. Gałczyńskiego, Marię Paw-
likowskÄ…-JasnorzewskÄ….
(8) A na tym grobie wspólnym nam
niech mi wicher gałązki łamie
gałązki zeschłe, zwiędłe i kruche
w jesiennÄ…, deszczowÄ… zawieruchÄ™
St. Wyspiański
Prócz cytatów regularnych, z podaniem autora czy tytułu dzieła, częste są
aforystyczne modyfikacje znanych wersów z klasyki literackiej:
(9) Drogi ojcze wielką pustkę uczyniłeś
w sercach naszych tym odejściem swoim
Rolą większości inskrypcji, zakorzenionych w tradycji literackiej, jest prze-
łamanie intymności kontaktu i zdobycie odbiorcy wśród nie związanych uczucio-
wo ze zmarłym przechodniów, a więc działanie odwrotne do omówionego powy-
żej. Pomiędzy tak wykorzystywanymi fragmentami dzieł zdarzają się cytaty
z tekstów religijnych  Biblii, pieśni kościelnych i pogrzebowych:
(10) Ps. 37.20 Sprawiedliwi odziedziczÄ… ziemiÄ™
i będą władali na wieki.
(11) Życie Twoich wiernych o Panie
zmienia się, ale się nie kończy.
348 Igor Borkowski
5. Przedstawienie językowego obrazu śmierci, życia doczesnego i wieczne-
go z perspektywy traumatycznego wstrzÄ…su doznanego z powodu straty bliskiej
osoby oraz uczuć łączących żyjących z umarłymi, jaki wyłania się z inskrypcji
nagrobnych, warto poszerzyć o materiał przykładowy, pochodzący z różnych re-
gionów kraju4. Pozwoli to na dokonanie pewnych uogólnień.
5.1. Część peryfrastyczno-metaforyczną inskrypcji traktować trzeba jako
swoistą informację naddaną. Istnienie nagrobka oraz wiadomości zawarte w czę-
ści onomastycznej stanowią już spory ładunek wiedzy (osoba o określonym imie-
niu i nazwisku urodziła się  tu data, zmarła  tu data, wykonywała określony za-
wód, pochodziła z  tu miejsce urodzenia).
Dodane do inskrypcji onomastycznej informacje peryfrastyczno-metaforycz-
ne można rozpatrywać jako element kulturowego obrazu zjawisk związanych ze
śmiercią w szerszej perspektywie niż jednostkowa. Ten ponadjednostkowy prze-
kaz ma na celu oswajanie śmierci przez wpisanie jej w system kultury dzisiejsze-
go społeczeństwa. Jak już wspomniałem, współczesny człowiek boi się śmierci,
stara się ją wyrugować ze swej codzienności, zepchnąć w niebyt. W języku
współczesnej epigrafiki będzie się to objawiało silnym eufemizowaniem wszyst-
kiego, co się ze śmiercią wiąże5.
5.1.1. Eufemizm, czyli zastępczy środek językowy, użyty  w celu uniknięcia
wyrazu, wyrażenia lub zwrotu zakazanego przez tabu językowe albo niewskazane-
go ze względów perswazyjnych (Encyklopedia 1991: 78), w wypadku zjawisk
związanych ze śmiercią motywowany jest wierzeniami religijnymi, magią i stra-
chem.
5.1.2. Mówiąc o śmierci, nadawcy tekstów nagrobnych zwracają uwagę na
zewnętrzne jej znamiona:
(12) Od kiedy Wasze oczy są zamknięte...
(13) Śpij aniołku
(14) Åšpij kochana matulu
Jak wynika z badań nad eufemizmami prowadzonych przez Annę Dąbrowską,
 wyraz
nie wyodrębnia się grupa metafor i metonimii, których podstawą jest sko-
jarzenie człowieka śpiącego i zmarłego (Dąbrowska 1993: 95). Zastępowanie
śmierci snem znane jest zarówno w kulturach starożytnych, jak i u chrześcijan
i prócz złagodzenia obrazu ma przypominać o odwracalności śmierci (w chrześci-
jaństwie jest nim zmartwychwstanie, które traktuje się jak przebudzenie).
Bardzo częste jest obrazowanie oparte na czasowniku odejS
ć. Eufemizuje on
śmierć i przywołuje szerszy sens przemiany, przejścia z jednego świata do dru-
giego, nieznanego żywym:
4
Przykłady prezentowane w dalszej części pracy pochodzą z książki Wiersze z cmentarza
(Kolbuszewski 1985).
5
Bogaty materiał przykładowy i szersze wyjaśnienia tego zagadnienia czytelnik znajdzie
w następujących pracach: Engelking 1984, Dąbrowska 1993 i Długosz 1991.
Językowy świat inskrypcji nagrobnych 349
(15) Odeszłaś kochana ze świata
(16) Jak mogłaś tak prędko odejść
(17) Odszedłeś synku
z cierpień doliny
do niebios krainy
Odejście zmarłego może zostać zastąpione metaforą zgaS
nięcia (gwiazdy lub
płomienia świecy) oraz zwiędnięcia, S
cięcia lub zerwania kwiatu.
Gwiazda wprowadza w symbolikę światła, podobnie jak płomień S
wiecy. Ży-
jący człowiek jest metaforycznie zobrazowany jako S
wiecÄ…ca gwiazda. Przeko-
nanie, że człowiekowi w czasie całego życia towarzyszy gwiazda, która wraz
z jego śmiercią gaśnie, należy do starych prawd astrologii i często wykorzysty-
wane bywa w sztuce. W inskrypcji peryfrastyczny mechanizm milczenia o śmier-
ci każe odwołać się do metafory gasnącego S
wiatła S
wiecy lub gwiazdy, które są
symbolami ludzkiej egzystencji na ziemi, nader często:
(18) Zgasłaś jak gwiazdka na nieba błękicie
(19) O gwiazdeczki co tak wcześnie pogasłyście mi
(20) Zgasłaś mi kochana
życia płomień znikł
Przemijanie życia często zostaje wyobrażone jako ginący kwiat. Śmierć to
przecież utrwalony w dziełach artystycznych kosiarz, szkielet z kosą, który ści-
na bez litości i najpiękniejsze kwiaty:
(21) Kwiat który się rozwinął i padł
(22) Dopierom rozkwitł
już mnie zerwano
(23) Jeszczem nie rozkwitł
już mnie zerwano
(24) Czy nie za wcześnie o Boże
śmierć nasze dziecię skosiła
5.1.3. Współczesna epigrafika usiłuje dokładnie zaznaczyć moment zgonu 
zawsze jest on przedwczesny  i sygnalizuje go przysłówkami: nagle, za wczeS
-
nie, przedwczeS
nie, za szybko. W językowym obrazie śmierci eksponuje się prze-
łomowy charakter zgonu, uwypukla przejście w inny wymiar czasowy  z czasu
rozumianego w wymiarze doczesnym do wieczności, a więc czasu mistycznego,
boskiego:
(25) Kres życia
początkiem wieczności
Idz
w niÄ… z Bogiem
Śmierć nie jest w ujęciu inskrypcyjnym definitywnym zakończeniem życia.
Wskazują na to cytaty i sentencje, pojawiające się na mogiłach:
350 Igor Borkowski
(26) Życie Twoich wiernych o Panie
zmienia się, ale się nie kończy
(27) Choć Cię ukryły śmierci tajemnicze wrota
Drogę mi wskaże
Ariadny nić złota
moja tęsknota
(28) Powiększył grono aniołków
(29) Krótka była z tobą radości chwila
ta myśl nas od rozpaczy powstrzymać zdoła
żeś ją Boże powołał na swego anioła
Inskrypcja jest tworem kontekstualnym, trzeba ją często rozpatrywać w po-
wiÄ…zaniu z elementami rzez
biarskimi, kamieniarskimi, topografiÄ… terenu. Jako
przykład kontekstualności posłużyć może motyw uchylonych drzwi, który często
pojawia się jako plastyczne tło tekstu inskrypcyjnego. Na drodze z doczesności
do wieczności pojawiają się drzwi lub wrota, które przekracza zmarły, by poznać
drugą stronę życia. Tajemnicze wrota śmierci są elementem konsolacyjnym, gdyż
pozwalają wierzyć, że zmarły trwa w jakiejś nieznanej nam rzeczywistości.
5.1.4. W językowy obraz śmierci, jaki wyłania się z analizowanego materia-
łu, wpisane są też przyczyny rozstania się z tym światem. Dominujące jest tu
przekonanie, że Bóg decyduje o długości ludzkiego życia na ziemi:
(30) Żyłem bo chciałeś
Umarłem bo kazałeś
Zbaw bo możesz
(31) Boże czemu tak młodo go zabrałeś
BÄ…dz
wola Twoja kiedy tak chciałeś
(32) Zabrałeś nam syna ty wielki Boże
i my ten smutek przyjęli w pokorze
Szukający wytłumaczenia śmierci bliskiej osoby nadawcy epigrafiki nagrob-
nej znajdują przyczynę sprawczą  Boga i czynią ze śmierci narzędzie w Jego rę-
ku, dzięki któremu może On odwoływać ludzi do wieczności.
Z powodu lęku przed śmiercią tworzone są eufemistyczne jej obrazy, łago-
dzące drastyczność zgonu. Doskonale o tym świadczy zunifikowany i pojawia-
jący się najczęściej na mogiłach w kwaterach dziecięcych napis:
(33) Powiększył grono aniołków
(34) Odszedł do grona aniołków
Średniowieczne pytanie  ubi sunt? znajduje tu jasną, choć mocno skonwen-
cjonalizowanÄ… odpowiedz
. Może być ona wyrażana na kilka sposobów, ale posia-
da nadrzędną presupozycję: dziecko (jako istota niewinna) na pewno po śmierci
znajduje siÄ™ w niebie:
Językowy świat inskrypcji nagrobnych 351
(35) Córuchno nasza droga
módl się w niebie
za nas do Boga
(36) Aniołki małe
śpiewajcie Bogu
wieczną chwałę
Wiarę w pośmiertną chwałę niebieską zmarłego dziecka wyraża rzeczownik
anioł lub frazeologizm powiększył grono aniołków (będący też eufemizmem rze-
czownika S
mierć i czasownika umrzeć). W potocznej świadomości los dziecka po
śmierci nie podlega dyskusji  zostaje ono bezwarunkowo zbawione. Dziecko
określa się często mianem anioła  niematerialnej istoty pośredniczącej między
Bogiem a człowiekiem . W inskrypcji następuje kontaminacja postaci dziecka
i anioła ze względu na podobne cechy: niewinność, szczególne umiłowanie przez
Boga, nieszkodliwość, niezłośliwość. Ta stereotypowa kontaminacja zostaje na-
stępnie sfunkcjonalizowana  podobne do anioła dziecko odchodzi do grona nie-
bieskich duchów i uzyskuje możliwość orędowania za żywymi.
Inskrypcje ukazują, jakie cechy zewnętrzne, jakie reakcje organiczne uznaje
się w powszechnym mniemaniu za konstytutywne dla doskonałego żalu po śmier-
ci drugiego człowieka:
(37) Mieciuniu drogi pozostawiłeś na zawsze
w smutku żalu kochających ciebie
(38) Od kiedy wasze oczy są zamknięte
nasze oczy ciągle płaczą
(39) Odeszłaś kochana ze świata
Dla Ciebie miłość i kwiaty
dla matki, męża i dzieci
ból i łzy
(40) pogrążeni w płaczu i żałobie
(41) pozostawił w nieutulonym żalu
(42) nam smutki pozostały
Współczesna epigrafika charakteryzuje się ubogim zasobem środków leksy-
kalnych, wyrażających uczucia żywych. Odnajdujemy w cytatach szczątkowy
psychologizm, lecz stereotypowość i silna konwencjonalizacja struktur języko-
wych sprawia, że formuły te w niewielkim stopniu wyrażają indywidualne uczu-
cia i emocje. Obraz procesów psychicznych, jakie są udziałem żywych po śmier-
ci kogoś, z kim byli emocjonalnie związani, opisują wyrażenia: pozostawać w ża-
lu (nieutulonym), pozostawić (przez zgon) smutek, żal, łzy, ból. Często pojawia się
opozycja ty  zmarły jesteś już szczęśliwy, my  żywi okryci niekończącą się ża-
łobą. Długość stanu żałoby jest bowiem ważnym składnikiem idealnej postawy
żyjących wobec zmarłych. Nadrzędnym określeniem staje się tu: zawsze, na za-
wsze, na resztę, całe życie, wciąż. Perspektywa przysłówka zawsze rozciąga się
352 Igor Borkowski
na całe doczesne życie nadawcy. Kresem żałoby może się stać tylko śmierć wła-
sna i spotkanie ze zmarłym. Wtedy następuje spłata długu pamięci, jaki zostawia-
ją po sobie zmarli. Przytoczone tu deklaracje kierowane są przez żywych do
umarłych, co pokazuje, że inskrypcje pozwalają na dialog obu stron, czyniąc
i w ten sposób wyłom w postrzeganiu śmierci jako definitywnej rozłąki, zrywa-
jÄ…cej wszelki kontakt.
5.1.5. Kolejnym składnikiem obrazu śmierci we współczesnych inskrypcjach
jest triada miłoS
ć  pamięć  trwanie. Ma ona silny związek z zasadą nadrzędną:
ciągłością i nieprzemijalnością pewnych stanów emocjonalnych nadawców. Nie-
rzeczywistość śmierci polega tu na wierze, że zmarli naprawdę nie umierają, są
z najbliższymi, nie odchodzą zupełnie. Jak głosi jedna z inskrypcji nagrobnych:
(43) Człowiek umiera dopiero wtedy
gdy siÄ™ o nim zapomina
Rola pamięci w postrzeganiu śmierci i możliwości jej zawieszenia jest bar-
dzo ważna. Jej z
ródłem jest potoczna wiara, że umiera się także za życia, gdy ktoś
zostaje wyłączony poza obręb społeczności, żyje samotny i zapomniany.
Trwanie mimo, wbrew, a może nie licząc się ze śmiercią, jest możliwe  jak
wnioskować da się z inskrypcji  dzięki całemu splotowi czynników.
Sfera uczuć, reprezentowana zwykle przez miłoS
ć i jej siedlisko serce łączy
się z pamięcią o zmarłym. Deklaracje pamięci pochodzą od najbliższych (często
konkretnie nazwanych) i kierują się do osób zmarłych. Są swoistą przysięgą na
wierność, której grób jest symbolem i pieczęcią, a nie zerwaniem. Śmierć więc
zostaje niejako pokonana, bo nie ma władzy nad ludzkimi uczuciami.
Pojmowanie wieczności, w której żyje zmarły dzięki pamięci swych bliskich,
nie jest jednak tożsame z wiecznością w znaczeniu religijnym. Tę bowiem wa-
runkuje życiowa postawa zmarłego. W inskrypcyjnych konsolacjach, utrzymują-
cych obecność zmarłych wśród żywych, kładzie się nacisk na aktywną postawę
żyjących. To ich zadaniem jest podtrzymywanie pamięci o zmarłym, a przez to
zawieszanie naturalnego prawa przemijania:
(44) Ci, których kochamy
nigdy nie odchodzÄ… naprawdÄ™
(45) Długość życia nie mierzy się czasem
(46) Syneczku, w naszej pamięci
żyć będziesz wiecznie
(47) Kochana córeczko i siostrzyczko
nasze serca i myśli są zawsze z tobą
(48) Ty żyjesz choć martwe masz powieki
bo w sercach rodziców
trwać będziesz na wieki
Językowy świat inskrypcji nagrobnych 353
6. Przedstawiony tu zarys problematyki językowego obrazu śmierci zawar-
tego w inskrypcjach nagrobnych oraz epigrafiki jako z
ródła wiedzy o społeczno-
ści lokalnej wymaga dalszych porządkujących studiów. Podsumowując dotych-
czasowe rozważania, chciałbym przedstawić wyniki badania częstości pojawia-
nia się poszczególnych elementów językowych, składających się na obraz śmier-
ci i spraw z niÄ… zwiÄ…zanych, w tekstach 103 inskrypcji nagrobnych, zawartych
w antologii J. Kolbuszewskiego.
Najczęściej pojawiają się określenia związane ze stanem uczuć nadawców
inskrypcji po śmierci bliskiej osoby. Leksemy z pola semantycznego SMUTKU,
ŻALU, ROZPACZY pojawiły się 71 razy. W 48 miejscach inskrypcje przywołu-
ją imię Boga (Bóg, Pan Bóg, Pan, Pan Jezus, Jezus), co świadczy o wysokim
stopniu religijnej motywacji obrazu spraw ostatecznych. Uzupełniają go eufemi-
styczne nazwania S
mierci (odejS
ć, zgasnąć, skończyć, rozstać się; Bóg: zabrał, po-
wołał, odwołał, odebrał; zostawić, zerwać), które pojawiają się 34 razy. R
mierć
nazwaną expressis verbis spotykamy tylko 16 razy. Różnie nazywane jest też
miejsce ludzkiego bytowania po śmierci: niebo spotykamy w 16 miejscach,
wieczną chwałę w 5, okazjonalnie pojawiają się zaS
wiaty, królestwo niebieskie,
wiecznoS
ć i raj.
Przywołanie symboliki snu ma miejsce w 18 inskrypcjach, często łącząc sen
lub zaS
nięcie z oczekiwanym obudzeniem.
Uwaga współczesnego człowieka koncentruje się więc  jeżeli o obraz śmier-
ci chodzi  na zewnętrznych oznakach żalu, dowodach głębokiego przywiązania
do zmarłego. W celach terapeutycznych i zgodnie z nakazem tabu językowego
wypiera nazwaną wprost przyczynę tragedii  czyjąś śmierć. Na obraz rzeczy
ostatecznych nakłada się ponadto skonwencjonalizowana wizja pośmiertych lo-
sów człowieka, często motywowana religijnie.
Mimo poetyckiej formy współczesne inskrypcje nagrobne prezentują potocz-
ne, a nie poetyckie postrzeganie zjawisk związanych ze śmiercią i rzeczami osta-
tecznymi. Stereotypizacja i frazeologizacja struktur językowych powodują, że nie
czeka nas w językowym obrazie śmierci, odnalezionym wśród cmentarnych ka-
mieni, wizja zaskakująca, nowatorska, zbliżająca teksty cmentarnych napisów do
poezji o wysokich walorach artystycznych. Inskrypcja prezentuje świat prostych
stwierdzeń i prawd, regularnie upraszcza widzenie złożonych zjawisk, związa-
nych ze śmiercią drugiego, redukuje je do elementów najczęściej dostrzeganych,
wspólnych, powtarzalnych. Jest jednak z
ródłem ciekawych obserwacji dotyczą-
cych sposobów ekspresji uczuć i radzenia sobie z tajemnicą życia przez człowie-
ka końca XX wieku.
354 Igor Borkowski
Bibliografia
Anusiewicz Janusz (1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław.
Aries P. (1979), R
mierć drugiego,  Teksty , nr 3.
Dąbrowska Anna (1993), Eufemizmy współczesnego języka polskiego, Wrocław.
Długosz Kazimierz (1991), Inskrypcje nagrobne z Pomorza Zachodniego w ujęciu językoznawczym,
Szczecin.
Encyklopedia (1991), Encyklopedia języka polskiego, pod red. Walerego Pisarka, Wrocław.
Engelking Anna (1984), Istota i ewolucja eufemizmów (na przykładzie zastępczych okreS
leń S
mier-
ci),  PrzeglÄ…d Humanistyczny , nr 4, s.115-129.
Kolbuszewski Jacek (1985), Wiersze z cmentarza, Wrocław.
 (1995), Przestrzenie i krajobrazy, Wrocław.
Trzynadlowski Jan (1977), Małe formy literackie, Wrocław.