30.10.2012r.
Zasady postępowania cywilnego.
Żeby postępowanie cywilne mogło wypełniać swoje funkcje, jakie w danej formacji ustrojowej
stawia przed nim ustawodawca, cała jego struktura (postępowania), funkcjonowanie jego
poszczególnych konstytucji, muszą odpowiadać pewnym założeniom generalnym, przyjętym przez
ustawodawcę dla zapewnienia najpełniejszej realizacji tych funkcji. Te założenia generalne
nazywamy zasadami postępowania cywilnego.
Samo pojęcie zasad, klasyfikacja zasad należą do zagadnień, które nie są jednolicie ujmowane w
literaturze. Należą nawet do kwestii spornych. Wystarczy porównać kilka podręczników do nauki
postępowania cywilnego, aby zobaczyć, że każdy z autorów inaczej definiuje zasady postępowania
cywilnego i dokonuje innej ich klasyfikacji.
Zasady postępowania cywilnego można zdefiniować jako wyrażone w normach prawnych idee
przewodnie, odnoszące się do całości postępowania cywilnego i wskazujące sposoby realizacji jego
celów.
Funkcje postępowania cywilnego nie są niezmienne, one różnie kształtują się, w różnych
formacjach społeczno ekonomicznych, również zasady postępowania cywilnego nie są niezmienne.
One różnie się kształtują, w różnych typach procesów. Na innych zasadach oparte było
postępowanie cywilne antyczne, na innych proces typu feudalnego, czy typu socjalistycznego.
Niektóre zasady są charakterystyczne dla poszczególnych typów procesu, np. zasada ochrony
własności społecznej dla typu procesu socjalistycznego.
Wyróżnia się z reguły dwie grupy zasad rządzących postępowaniem cywilnym:
- zasady naczelne:
zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości
zasady naczelne postępowania cywilnego, właściwe tylko dla postępowania cywilnego.
- zasady dotyczące wycinkowych zagadnień postępowania cywilnego
Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości wynikają z przepisów konstytucji, prawa o ustroju
sądów powszechnych i ustawie o SN. Wyróżniamy tutaj np. zasadę sądowego wymiaru
sprawiedliwości, która znajduje swój szczególny wyraz w tzw. prawie do sądu (dostępu do sądu);
zasadę rzetelnego postępowania; rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki; niezależności
sądu; niezawisłości sędziowskiej; instancyjności; zaskarżalności orzeczeń.
Te zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości dotyczą całego wymiaru sprawiedliwości.
Nie będziemy się nimi zajmować, ale do niektórych z nich będziemy nawiązywać, gdyż one
przenikają również w szczególny sposób do postępowania cywilnego jako takiego.
Jeżeli chodzi o drugą grupę zasad naczelnych, czyli zasad naczelnych postępowania cywilnego, to te
zasady mogą znalez
ć wyraz przede wszystkim w konkretnej normie prawnej (ale nie zawsze), np.
art. 3 (wyraz zasady normy prawnej):
Art. 3. Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać
wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody.
Niektóre zasady jednak nie są wyrażone expressis verbis w przepisie.
Jakie możemy wyróżnić zasady postępowania cywilnego?
1) zasada prawdy materialnej
2) zasada dyspozycyjności
3) zasada kontradyktoryjności
4) zasada równouprawnienia stron
5) zasada bezpośredniości
6) zasada koncentracji materiału procesowego
7) zasada ustności
8) zasada jawności
9) zasada formalizmu postępowania
10) zasada inicjatywy procesowej organów procesowych i egzekucyjnych co do toku postępowania
Do zasad postępowania cywilnego nalezą również te zasady rządzące wycinkowymi zagadnieniami
tego postępowania i do nich należy:
1) zasada swobodnej oceny dowodów
2) zasady rządzące zwrotem kosztów postępowania
3) zasada wyrokowania
4) zasady przewodnie międzynarodowego postępowania cywilnego
Zasada prawdy materialnej w nauce postępowania cywilnego wyróżniamy prawdę materialną i
prawdę formalną. Te dwa pojęcia prawdy nie wyjaśniają nam istoty prawdy, bo jest to zagadnienie
filozoficzne. Jeżeli mówimy o prawdzie materialnej i formalnej, to mamy na myśli pewne założenia
generalne, na których opierać się może postępowanie cywilne. Przy zasadzie prawdy materialnej
ustalenia sądu co do stanu faktycznego i prawnego sprawy powinny być zgodne z rzeczywistością.
Natomiast w postępowaniu, które jest oparte na zasadzie prawdy formalnej, ustalenia sądu co do
stanu faktycznego i prawnego sprawy powinny być zgodnie jedynie z materiałem faktycznym i
dowodowym, przedstawionym przez uczestników postępowania. W związku z tym, tą drugą zasadę
określa się często mianem prawdy sądowej albo aktowej.
Jakiej zasadzie hołduje polskie postępowanie cywilne?
Do 1996 roku polskie postępowanie cywilne oparte było na zasadzie prawdy materialnej. W tymże
roku uchylono przepis, który o tym stanowił. Mimo, że przepisu już nie ma, nadal obowiązuje
zasada prawdy materialnej, o czym świadczą inne przepisy kodeksu postępowania cywilnego (np.
art. 212 par. 1).
Art. 212.
ż1. Sąd na rozprawie przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody
na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych dla zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez
nie praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne.
ż2. W razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca
uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego.
Tutaj są pewne obowiązki nałożone na sąd, aby ten na rozprawie zadawał pytania i dążył do tego,
aby ustalenia sprawy były zgodne z prawdą.
Istotnym czynnikiem wskazującym, że nadal funkcjonuje zasada prawdy materialnej, jest art. 232:
Art. 232. Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić
dowód nie wskazany przez stronę.
A więc  aktywna rola sądu, sąd może z urzędu powołać dowód.
Zasadzie prawdy materialnej służą także inne zasady postępowania  jawności, kontradyktoryjności
i dyspozycyjności.
Mimo uchylenia tego art. 3 par. 2 w 1996 roku, w postępowaniu cywilnym nadal obowiązuje zasada
prawdy materialnej.
Zasada dyspozycyjności rządzi kwestią komu służy możność rozporządzania przedmiotem
postępowania oraz środkami procesowymi (zaczepnymi i obronnymi) w postępowaniu. Jeżeli
przysługuje ona uczestnikom postępowania, to mówimy, że postępowanie oparte jest na zasadzie
dyspozycyjności. Jeżeli ta możność służy czynnikom oficjalnym (sądowi, prokuratorowi, innym
organom państwowym), mówimy że postępowanie cywilne oparte jest na zasadzie oficjalności.
Wyróżniamy dyspozycyjność materialną, która odnosi się do przedmiotu postępowania, oraz
dyspozycyjność formalną, która odnosi się do tych środków procesowych.
Jeżeli chodzi o proces, bo on jest zasadniczym trybem postępowania rozpoznawczego, to wszczęcie
procesu może nastąpić tylko przez wytoczenie powództwa, wyjątkowo może nastąpić przez
złożenie do sądu jakiegoś wniosku, sprzeciwu, zastępującego pozew, np. w sprawach
pracowniczych jeżeli komisja pojednawcza nie doprowadzi o zawarcia ugody, na wniosek
pracownika ten wniosek może zostać skierowany do sądu i zastępuje on wówczas pozew.
Wytoczenia powództwa może dokonać tylko ten podmiot, którego sfery prawnej dotyczy
postępowanie. W tym zakresie istnieją pewne ograniczenia, na rzecz zasady oficjalności, np.
przepisy kpc przewidują możliwość wytoczenia powództwa przez prokuratora na rzecz obywatela.
Podmiot, który wytacza powództwo zakreśla granice poszukiwanej ochrony prawnej, co wyraża się
w tym, że sąd nie może orzekać co do rzeczy, która nie była przedmiotem żądania, ani zasądzać
ponad żądanie (art. 321).
Art. 321.ż1. Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.
Jeśli powód wytoczy powództwo i domaga się zasądzenia 15 tysięcy złotych, a zdaniem sądu należy
się 3x więcej, to niestety zasądzi te 15 tysięcy, bo jest związany granicami żądania. Doznaje to
pewnych wyjątków w kodeksie postępowania cywilnego, mianowicie w sprawach z zakresu prawa
pracy jest wyjątek od tej zasady:
Art. 477 (1). Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże
się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne.
Powód ma pełną swobodę w wytoczeniu powództwa, w jego dyspozycji leży to czy wytoczyć
powództwo, czy tego nie robić. W związku z tym powód dysponuje pełną dyspozycją co do
rezygnacji z tego postępowania poprzez cofnięcie pozwu.
Art. 203.
ż1. Pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie
się roszczenia - aż do wydania wyroku.
ż2.Pozew cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa. Na żądanie pozwanego powód
zwraca mu koszty, jeżeli sąd już przedtem nie orzekł prawomocnie o obowiązku ich uiszczenia przez pozwanego.
ż3. W razie cofnięcia pozwu poza rozprawą przewodniczący odwołuje wyznaczoną rozprawę i o cofnięciu zawiadamia pozwanego,
który może w terminie dwutygodniowym złożyć sądowi wniosek o przyznanie kosztów. Gdy skuteczność cofnięcia pozwu zależy od
zgody pozwanego, niezłożenie przez niego oświadczenia w tym przedmiocie w powyższym terminie uważa się za wyrażenie zgody.
ż4. Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności
sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia
prawa.
Cofnięcie pozwu podlega jednak pewnej kontroli (wyraz zasady oficjalności) paragraf 4.
Inny przykład zasady dyspozycyjności w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania, to
artykuł dotyczący związania powództwa, mianowicie po wytoczeniu powództwa i doręczeniu
pozwu pozwanemu, pozwany ma prawo, a niekiedy obowiązek ustosunkować się do wytoczonego
powództwa.
Art. 213.
ż1.Fakty powszechnie znane sąd bierze pod uwagę nawet bez powołania się na nie przez strony.
ż2.Sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
zmierza do obejścia prawa.
Matka wytacza alimenty na rzecz dzieci przeciwko mężowi, a pozwany mąż na sali oświadcza, że
uznaje powództwo, że jest ono zasadne. To bardzo rzadka sytuacja. Takie zachowanie uznaje
powództwo, jednak sąd powinien wówczas zapytać na przykład  a czy ma pan dzieci
pozamałżeńskie? - tak. Obowiązek alimentacyjny jest realizowany w jaki sposób? - przez egzekucję.
W tej sytuacji sędzia powinien nie uznać tego powództwa i prowadzić postępowanie dowodowe w
jakiej wysokości alimenty się należą, a są one wypadkową 2 czynników  możliwości zarobkowych
pozwanego i potrzeb życiowych powoda. W tej sytuacji bowiem pozwany nie kieruje się interesem
dzieci, tylko wie, że dojdzie do zderzenia tych świadczeń.
W świetle tego wynika, że w zakresie tej dyspozycyjności materialnej, postępowanie cywilne
hołduje zasadzie dyspozycyjności, jednakże doznaje ona pewnych ograniczeń na rzecz zasady
oficjalności, czyli na rzecz działania sądu z urzędu. Można powiedzieć, że ta dyspozycyjność stron w
procesie podlega kontroli sądu.
Jeżeli chodzi o postępowanie nieprocesowe, czyli ten drugi zasadniczy tryb postępowania
cywilnego, to ono w zasadzie może być wszczęte tylko na wniosek zainteresowanego.
Art. 506. Sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek; w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć
postępowanie także z urzędu.
Znowu dochodzi do głosu zasada oficjalności. Wszczynanie spraw z urzędu dotyczy głównie spraw
w sądzie rodzinnym.
Jeżeli chodzi o postępowanie egzekucyjne, to można powiedzieć że jest ono najbardziej
dyspozycyjnym postępowaniem. Ono w zasadzie jest wszczynane na wniosek wierzyciela. W
nielicznych wypadkach może być wszczęta z urzędu na żądanie sądu, który rozpoznawał sprawę w I
instancji.
Tam, gdzie wszczęcie egzekucji występuje na wniosek, wierzyciel może z tej egzekucji zrezygnować,
leży to w jego wyłącznej dyspozycji. Rezygnacja wierzyciela z egzekucji następuje przez złożenie
wniosku o umorze postępowania egzekucyjnego. Tu nie ma cofnięcia wniosku o wszczęcie
egzekucji. Wniosek ten o umorzenie postępowania egzekucyjnego nie podlega żadnej kontroli
przez organ egzekucyjny, w związku z tym komornik musi umorzyć postępowanie egzekucyjne, jest
tym wnioskiem związany.
We wniosku o wszczęcie egzekucji, wierzyciel musi wskazać świadczenie, które komornik ma
wyegzekwować, a po drugie wskazać musi sposób egzekucji. Organ egzekucyjny (komornik) jest
tym wnioskiem związany. Nie może prowadzić egzekucji wskazanego świadczenia innymi
sposobami, niż wskazał wierzyciel oraz nie może egzekwować innego świadczenia niż to wskazane
we wniosku.
Zasada kontradyktoryjności (sporności) według tej zasady materiał procesowy (faktyczny i
dowodowy), gromadzą uczestnicy postępowania. Przeciwstawną tej zasadzie jest zasada śledcza,
inkwizycyjna. Według niej, materiał faktyczny i dowodowy w postępowaniu gromadzi sąd. Jeżeli
chodzi o polskie postępowanie cywilne, to one jest oparte na zasadzie kontradyktoryjności. W myśl
przepisów tego kodeksu uczestnicy postępowania powinni dawać sądowi fakty, które mogą być
przedmiotem rozstrzygnięcia sądowego. Na uczestnikach postępowania spoczywa zatem ciężar
przytoczenia okoliczności faktycznych  onus proferendi.
Art. 187.
ż1.Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać:
1) dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że
przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;
2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.
ż 2. Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i
przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o:
1) wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych;
2) dokonanie oględzin;
3) polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia
dowodu, lub przedmiotu oględzin;
4) zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.
Przywołanie okoliczności faktycznych następuje w postaci pewnych twierdzeń: domagam się
zasądzenia 5 tysięcy złotych. Dnia tego i tego pożyczyłem pozwanemu tyle i tyle. Tego i tego dnia
miała mi być zwrócona ta kwota w całości. To są twierdzenia.
Twierdzenia te powinny być przez twierdzącego udowodnione. Chodzi o to, czy te twierdzenia
powoda są zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc na twierdzącym spoczywa również ciężar
udowodnienia  onus probandi. Nie mówimy  obowiązek , tylko  ciężar , bo obowiązek
charakteryzuje się tym, że sąd może ten obowiązek wymusić. Jeżeli strona nie podporządkuje się
ciężarowi, to sąd niczego na niej nie wymusi, ona po prostu przegra proces.
Ograniczenia zasady kontradyktoryjności na rzecz zasady śledczej występują w 3 postaciach:
- gdy sąd bierze pod uwagę fakty notoryjne (powszechnie znane)  art. 213,
- gdy sąd wszczyna postępowanie w sprawie z urzędu  wówczas materiał procesowy gromadzony
jest przez sąd,
- gdy sąd podejmuje z urzędu działania mające na celu uzupełnienie materiału faktycznego i
dowodowego przedstawionego przez strony  art. 232.
Art. 213.
ż1.Fakty powszechnie znane sąd bierze pod uwagę nawet bez powołania się na nie przez strony.
ż2.Sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
zmierza do obejścia prawa.
Art.232. Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić
dowód nie wskazany przez stronę.
Zasada równości stron (równouprawnienia) zasadę tę wywodzimy w zasadzie z przepisu
konstytucji, który stanowi że wszyscy wobec prawa są równi. Zasada ta ma dwa aspekty  zasadę
równości i wysłuchania stron.
Zasada ta oznacza, że ustawa daje każdej ze stron w procesie takie same możliwości działania,
oczywiście przy uwzględnieniu ich specyfiki, a więc  każdy może wytoczyć powództwo, dla każdej
ze stron są takie same terminy do wniesienia środka zaskarżenia.
Wyrazem tej zasady jest również to, że rozstrzygnięcie sprawy może nastąpić po wysłuchaniu obu
stron (jeżeli to oczywiście jest możliwe). Wystarczy, że strona będzie wezwana, nie stawi się na
posiedzenie  trudno, jej sprawa.
Art.210.
ż1. Rozprawa odbywa się w ten sposób, że po wywołaniu sprawy strony - najpierw powód, a potem pozwany - zgłaszają ustnie
swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą ponadto wskazywać podstawy
prawne swych żądań i wniosków. Na żądanie prokuratora sąd udziela mu głosu w każdym stanie rozprawy; art. 62 nie stosuje się.
ż2. Każda ze stron obowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności
faktycznych.
ż2 (1). Sąd poucza stronę występującą w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa o treści art. 162, 207, 217, 229 i 230.
ż3. Ponadto rozprawa obejmuje, stosownie do okoliczności, postępowanie dowodowe i roztrząsanie jego wyników.
Proklamowanie zasady równości nie wystarczy by strony miały faktyczną równość w procesie.
Muszą istnieć instytucje, które wyrównują szanse stron (różny intelekt, stan majątkowy).
Art. 5. W razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez
adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa niezbędnych pouczeń co do
czynności procesowych.
Jeżeli na sali sądowej mamy dwie strony, jedna ma adwokata, druga nie, wówczas sąd może
pouczyć tą drugą stronę o skutkach prawnych konkretnych czynności procesowych. Pouczenie to
musi mieć oczywiście swoje granice, sąd nie może prowadzić działań za stronę, stwarza to od razu
wrażenie u drugiej strony, że sąd nie jest bezstronny. Pouczenia te muszą być taktowne i w
rozmiarze niezbędnym do okoliczności sprawy.
Art. 212.
ż1.Sąd na rozprawie przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na
ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych dla zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie
praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne.
ż2.W razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca
uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego.
Kolejna rzecz służąca wyrównaniu tej nierównej pozycji stron, to instytucja pomocy prawnej z
urzędu (art. 117  124).
Naruszenie tych przepisów o zasadzie równości może prowadzić do pozbawienia strony możności
działania w procesie, a to zgodnie z art. 379 kpc powoduje nieważność postępowania.
Art. 379. Nieważność postępowania zachodzi:
1) jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna,
2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela
ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany,
3) jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już
prawomocnie osądzona,
4) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z
mocy ustawy,
5) jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw,
6) jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Zasada bezpośredniości Sąd, który wydaje rozstrzygnięcie, powinien bezpośrednio zapoznać się
z żądaniami, twierdzeniami, dowodami występującymi w sprawie. Od tej zasady istnieją jednak
dość daleko idące wyjątki, ponieważ w postępowaniu cywilnym nie występuje instytucja ciągłości
rozprawy, która występuje w postępowaniu karnym.
W wypadku odroczenia na inny termin, śmierci sędziego, rezygnacji sędziego, etc.  postępowanie
w sprawie toczy się dalej. Kodeks wymaga tylko aby wyrok był wydany jedynie przez sędziów, przed
którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku:
Art. 323.Wyrok może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie
wyroku.
Przejawem zasady bezpośredniości jest również to, że postępowanie dowodowe odbywa się przed
sądem orzekającym, jednakże w postępowaniu cywilnym znana jest instytucja sędziego
wyznaczonego i sądu wezwanego. Jest to zachwianie zasady bezpośredniości.
Zasada koncentracji materiału procesowego mankamentem postępowań cywilnych (nie tylko
polskiego) jest jego przewlekłość. Można powiedzieć, że historia postępowania cywilnego, to
historia walki o jego skrócenie. Z tą przewlekłością mieliśmy do czynienia wszędzie (tutaj cytat z
Pana Tadeusza).