El\
bieta Lejbrandt
K L E S Z C Z E
Kleszcze, to krwiopijne pajęczaki nale\
ące do typu stawonogów.
W Polsce \
yją dwie rodziny kleszczy, a mianowicie Argasidae (kleszcze
miękkie), do których nale\
ą obrze\
ki oraz Ixodidae (kleszcze twarde), do
których nale\
y około 810 gatunków na całej kuli ziemskiej. W Polsce znamy 21
gatunków, z których kleszcz o nazwie Ixodes ricinus jest najpopularniejszy i
najwa\
niejszy w znaczeniu medycznym i weterynaryjnym.
Wszystkie kleszcze są bezwarunkowymi paso\
ytami lądowych zwierząt
kręgowych. Prawie wszystkie gatunki kleszczy są związane z \
ywicielami tylko
na okres pobierania od nich pokarmu czyli krwi, natomiast resztę \
ycia spędzają
we właściwym dla siebie środowisku.
W Polsce najczęściej spotykany jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus)
występujący na terenie całego kraju, szczególnie w środowiskach wilgotnych.
Często mo\
na go spotkać w lasach mieszanych i liściastych, na obrze\
ach lasu,
na łąkach, pastwiskach, brzegach stawów i rzek, polanach, obszarach
zarośniętych paprociami, je\
ynami, czarnym bzem czy leszczynami. Zimę
kleszcze spędzają głęboko pod ściółką. Wzrost temperatury powoduje
zwiększenie ich aktywności. Najwy\
szą aktywność przejawiają wiosną i jesienią
( czerwiec i wrzesień), co jest związane z ich cyklem \
yciowym.
Samice kleszczy składają jaja w środowisku zewnętrznym, a mianowicie w
ściółce, pod kamieniami, w gniazdach i norach zwierząt. Z jaj wylęgają się
larwy, które następnie przekształcają się w nimfy, a z nich w postać dojrzałą.
Zarówno larwy jak i nimfy \
ywią się krwią zwierząt i dopiero po ukończeniu
\
erowania mogą przejść w następne stadium. Larwy i nimfy \
erują zwykle na
drobnych ssakach takich jak np. myszy, wiewiórki. Natomiast dorosłe kleszcze
\
erują na większych zwierzętach dzikich i hodowlanych jak np. lisy, sarny,
zające, jelenie.
W ślinie kleszczy znajdują się ró\
ne substancje, które wzmagają przepływ krwi i
rozszerzają naczynia krwionośne.
Po skończeniu \
erowania kleszcz sam usuwa narządy gębowe z ciała \
ywiciela,
natomiast mechaniczne, zbyt gwałtowne usuwanie kleszczy, mo\
e często
prowadzić do oderwania tkwiących w skórze \
ywiciela narządów gębowych.
Mechaniczne usuwanie kleszczy najlepiej wykonywać ostro\
nie przy u\
yciu
pęsety  nale\
y ująć kleszcza pęsetą jak najbardziej z przodu i wyciągnąć go
prosto bez kręcenia. Pokrywanie kleszcza tłuszczem nie przyspiesza jego
odpadnięcia, mo\
e sprowokować jedynie wymioty u tego roztocza zwiększając
ryzyko zaka\
enia.
1
Choroby przenoszone przez kleszcze są nazywane chorobami transmisyjnymi.
Czynniki patogenne nie są szkodliwe dla kleszczy, bytują one w ich jelicie
środkowym, gruczołach ślinowych, hemolimfie i innych narządach. Patogeny
mogą być przekazywane pomiędzy poszczególnymi stadiami rozwojowymi
kleszcza ( przekazywanie transstadialne ) lub przez komórki samic lub samców
w czasie zapłodnienia ( przekazywanie transowarialne ). Z ponad 800 gatunków
a\
80 wykazuje znaczenie medyczno - weterynaryjne i gospodarcze. Kleszcze są
przenosicielami wielu chorób m. in. wirusowych zapaleń mózgu, boreliozy z
Lyme, piroplazmozy, erlichiozy, gorączek krwotocznych, tularemii, gorączki Q.
W patologii człowieka du\
e znaczenie ma wirus kleszczowego zapalenia
mózgu, który wywołuje kleszczowe zapalenie mózgu nazywane równie\

wiosenno - letnim lub wczesno - letnim zapaleniem mózgu.
Do zaka\
enia dochodzi przede wszystkim w wyniku ukłucia przez zaka\
onego
kleszcza, który sam nie choruje ale raz zainfekowany pozostaje nosicielem
wirusa przez całe swoje \
ycie. Zanotowano równie\
zaka\
enia szerzące się
drogą pokarmową przez picie surowego mleka pochodzącego od zaka\
onych
zwierząt, wtarcie w skórę odchodów zaka\
onego kleszcza. Dla zwierząt, w
przeciwieństwie do człowieka wirus nie jest chorobotwórczy, zaka\
one
zwierzęta po pierwszej infekcji produkują specyficzne przeciwciała, które
chronią je przed zachorowaniem do końca \
ycia. Okres wylęgania choroby
wynosi zwykle 7-14 dni. Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu jest jedynie
objawowe, zalecany jest spoczynek, podawanie leków przeciw-bólowych,
uspakajających i antydepresyjnych. W Polsce co roku obserwuje się nawet do
kilkuset przypadków kleszczowego zapalenia mózgu. Choroba nie przenosi się
od człowieka do człowieka. Człowiek jest tylko przypadkowym gospodarzem
wirusa i nie odgrywa \
adnej roli w dalszej transmisji tego zaka\
enia w
środowisku.
Przed kleszczowym zapaleniem mózgu mo\
na ochronić się stosując
szczepionkę. Aktualnie dostępna jest szczepionka firmy austriackiej (stosowana
od 1973 roku) FSME-IMMUN- INJECT. Szczepionka ta ma wysoką
skuteczność i niewielką ilość działań ubocznych ( mogą sporadycznie wystąpić
miejscowe odczyny takie jak zaczerwienienie i obrzęk w miejscu
wstrzyknięcia, obrzęk sąsiadujących węzłów oraz objawy ogólne jak uczucie
rozbicia, bóle głowy czy mięśni ). Szczepionka powinna być podawana u osób
nara\
onych zawodowo na ukłucia kleszczy oraz u osób urządzających leśne
wycieczki. Szczepionka daje całkowite zabezpieczenie po trzykrotnym jej
podaniu: po pierwszym szczepieniu ( powinno być podane najlepiej jeszcze w
zimnym okresie roku ) nale\
y podać drugą dawkę szczepionki 1-3 miesięcy po
pierwszej, natomiast trzecie szczepienie wykonać 9-12 miesięcy po drugim.
Dawkę przypominającą nale\
y podać 3 lata po ostatnim szczepieniu.
2
Kleszcze przenoszą równie\
boreliozę z Lyme zwaną inaczej krętkowicą
kleszczową lub chorobą z Lyme. Wywołuje ją bakteria Borrelia burgdorferi,
która jest przekazywana człowiekowi w czasie ssania krwi przez zaka\
onego
kleszcza. Rezerwuarem tej bakterii są podobnie jak w przypadku kleszczowego
zapalenia mózgu wolno \
yjące zwierzęta, które stanowią z
ródło zaka\
enia dla
kleszczy. Okres wylęgania boreliozy wynosi od 3 do 30 dni od dnia ukłucia
przez kleszcza. W początkowym okresie choroby występują zmiany skórne w
postaci t. zw. rumienia wędrującego, natomiast póz
na faza choroby
charakteryzuje się występowaniem objawów reumatologicznych,
neurologicznych i kardiologicznych. Zaka\
enie borelią wymaga co najmniej 24-
godzinnego kontaktu z kleszczem, dlatego te\
szybkie usuwanie kleszczy jest
najskuteczniejszą formą profilaktyki.
Leczenie boreliozy polega na zastosowaniu antybiotykoterapii, która mo\
e
zapobiec rozwojowi póz
nych faz choroby. Jedyną metodą zapobiegania
boreliozie z Lyme jest profilaktyka.
Tularemia jest ostrą chorobą zakaz
ną zwierząt i ludzi. y
ródłem zaka\
enia mogą
być chore zwierzęta ( zające, króliki, szczury, psy, koty, krowy, świnie,
wiewiórki, ryby, ptaki), oraz zaka\
one bakteriami: \
ywność, woda, pył. Wa\
ną
rolę w przenoszeniu tej choroby odgrywają przede wszystkim kleszcze
przekazując bakterie przez ślinę i kał. Dlatego tez poza zwykłą drogą
przenoszenia w czasie pobierania krwi mo\
na się zakazić wcierając odchody
kleszcza w skórę. Okres wylęgania choroby trwa 3  5 dni, czasami wydłu\
a się
do 10 dni. Początek choroby zaczyna się gwałtownie bólami głowy, gorączką,
dreszczami, uczuciem  rozbicia , bólami mięśni. Mo\
emy spotkać się z ró\
nymi
póz
niejszymi objawami tularemii, dlatego te\
dzielimy ją na postać: węzłową,
skórną, oczną, ustno  gardłową, oskrzelowo  płucną, \
ołądkowo  jelitową,
wrzodziejąco  gruczołową oraz trzewną. Leczenie tularemii polega na
podawaniu antybiotyków . Nale\
y zaznaczyć, \
e nie notuje się zaka\
enia
człowieka od człowieka.
Gorączka Q jest chorobą zakaz
ną przenoszoną przez kleszcze, wywołaną przez
bakterie Coxiella Burnetti nale\
ące do riketsji. Choroba ta charakteryzuje się
występowaniem objawów grypopodobnych takich jak gorączka, dreszcze, bóle
mięśni, głowy. U części chorych mo\
e dojść do zapalenia wątroby o charakterze
ostrym lub przewlekłym. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków a
przebycie choroby zwykle zabezpiecza przed ponownym zachorowaniem.
Gorączka Q występuje na całym świecie. y
ródłem zaka\
enia człowieka są
wydzieliny, wydaliny, produkty mięsne i skóry chorych zwierząt. Kleszcze
ulegają zaka\
eniu ssąc krew chorych zwierząt i przenoszą te zarazki na inne
organizmy. Zaka\
enia u zwierząt są bezobjawowe, dlatego trudno zlikwidować
ognisko epidemiczne. Ponadto zarazki są bardzo odporne na czynniki fizyczne
3
i chemiczne, mogą przetrwać w warunkach zewnętrznych przez 6 miesięcy
zachowując swoją inwazyjność. W wysuszonym kale kleszczy ( np. na skórze
zwierząt, sierści psów czy kotów) mogą przetrwać nawet przez 6 lat.
W województwie lubelskim przeprowadzono badania serologiczne u rolników
posiadających gospodarstwa hodowlane uzyskując 16,5% wyników
seropozytywnych w kierunku Coxiella Burnetti.
Ludzka anaplazmoza to choroba wywołana przez bakterie z rodzaju
Anaplazma przenoszone przez kleszcze. Szczególnie zagro\
eni są np. leśnicy, u
których stwierdzono występowanie przeciwciał we krwi. Choroba ta
charakteryzuje się niespecyficznymi objawami takimi jak: wysoka gorączka,
dreszcze, bóle głowy, stawów, powiększenie śledziony, wątroby. W niektórych
przypadkach notowano cię\
kie objawy do zgonu włącznie.
Zwalczania kleszczy metodami chemicznymi w środowisku nie stosuje się z
ekologicznego punktu widzenia ze względu na niebezpieczeństwo zakłócenia
równowagi biologicznej w biotopach leśnych.
Aby chronić się przed kleszczami nale\
y:
- stosować odpowiednie ubrania : bluzy, kombinezony, obcisłe spodnie,
kalosze, skarpety, które mogą być równie\
przesycone repellentami
(substancjami odstraszającymi kleszcze),
- przeglądać ubranie po zdjęciu, poniewa\
kleszcze nie przyczepiają się
natychmiast do ciała,
- unikać chodzenia szlakami zwierząt,
- nie siadać pod krzakami i na gołej trawie,
- nie wnosić do namiotów, mieszkań świe\
o skoszonej ściółki, trawy,
- stosować repellenty.
4