MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Tomasz Kędziora
Przygotowanie pasieki do zimowania
321[04].Z4.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr n. wet. Marek W. Chmielewski
dr in\
. Grzegorz Borsuk
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr in\
. Jacek Przepiórka
Opracowanie zawiera obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[04].Z4.05,
 Przygotowanie pasieki do zimowania , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Główny przegląd jesienny rodzin pszczelich 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Jesienny rozwój rodzin pszczelich 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 19
4.3. Wielkość i uło\
enie gniazda rodziny pszczelej. Zapasy zimowe i ich
uzupełnienie 20
4.3.1. Materiał nauczania 20
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Ocieplenie i wentylacja gniazda pszczelego. Warunki dobrej zimowli
pasieki 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.4.3. Ćwiczenia 35
4.4.4. Sprawdzian postępów 36
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 37
6. Literatura 42
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu przygotowania
pasieki do zimowania.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć ju\
opanowane, aby bez problemów przystąpić do realizacji tej jednostki
modułowej,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[04].Z4
Gospodarka pasieczna
321[04].Z4.01
Zakładaanie pasieki
321[04].Z4.02
Organizowanie prac zwiÄ…zanych
z wiosenną obsługą pasieki
321[04].Z4.03
Zapobieganie nastrojowi rojowemu i rójce
321[04].Z4.04 321[04].Z4.06
321[04].Z4.05
Planowanie Prowadzenie ró\
nych
Przygotowanie pasieki
i prowadzenie wędrownej kierunków produkcji
do zimowania
pasiecznej
gospodarki pasiecznej
321[04].Z4.07
Przetwarzanie produktów pasiecznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami BHP, ochrony przeciwpo\
arowej,
- przestrzegać przepisów BHP, ochrony przeciwpo\
arowej przy pracy przy pszczołach,
- przestrzegać zasad postępowania z pszczołami,
- przeprowadzać przeglądy rodzin pszczelich,
- ocenić wartość rodziny pszczelej,
- ocenić wartość matek pszczelich,
- rozpoznawać stadia rozwojowe czerwia pszczelego,
- zastosować zasady postępowania w przypadku po\
Ä…dlenia,
- ocenić wartość pszczelarską roślin pyłkodajnych,
- określić rośliny miododajne występujące w poszczególnych zbiorowiskach i zaplanować
wykorzystanie ich przez pszczoły,
- obliczyć zasobność naturalnych zbiorowisk pod względem wartości pszczelarskiej,
- ocenić fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach,
- określić układ zapasów i czerwiu w gniez
dzie pszczelim,
- określić metody poddawania matek pszczelich,
- znać zasady łączenia rodziny pszczelich,
- przesiedlać rodziny pszczele,
- scharakteryzować poszczególne jednostki chorobowe,
- scharakteryzować przyczyny, objawy i sposoby zapobiegania chorobom zakaz
nym
i niezakaz
nym pszczół,
- stosować i prowadzić metody kompleksowej gospodarki pasiecznej,
- rozpoznać ró\
ne typy uli,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- ocenić stan rodzin pszczelich po sezonie,
- zastosować metody pielęgnowania rodzin pszczelich po miodobraniu,
- zorganizować i wykonać główny przegląd jesienny,
- określić jakość plastrów w gniez
dzie pszczelim,
- rozpoznać stany anormalne w rodzinach pszczelich jesienią,
- zorganizować jesienne dokarmianie i podkarmianie pszczół,
- określić warunki dobrego zimowania pszczół,
- stworzyć rodzinom pszczelim warunki dobrego rozwoju jesiennego,
- określić wpływ siły i struktury rodziny na zimowlę rodziny pszczelej,
- dobrać metody intensyfikacji rozwoju jesiennego rodzin pszczelich do istniejących
warunków pogodowych i po\
ytkowych,
- zastosować jesienne metody kompleksowej gospodarki pasiecznej,
- dobrać terminy i sposoby zwę\
ania gniazd rodzin pszczelich,
- określić ilość i jakość naturalnych pokarmów w gniez
dzie pnia,
- określić wielkość i uło\
enie gniazda pszczelego na okres zimy,
- dobrać sposoby jesiennego dokarmiania rodzin pszczelich,
- przygotować rodziny pszczele do zimowania,
- dokonać analizy przebiegu zimowania rodzin pszczelich,
- ocenić stan zapasów w rodzinie pszczelej przed zimowlą,
- dobrać właściwą izolację i wentylację gniazda pszczelego na okres zimowli,
- scharakteryzować obloty śródzimowe,
- zorganizować opiekę nad pasieczyskiem zimą,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Główny przegląd jesienny rodzin pszczelich
4.1.1. Materiał nauczania
W warunkach po\
ytkowo-klimatycznych Polski większość prac w pasiece to prace
związane z przygotowaniem  najpierw do zimowli, a następnie wiosną do wykorzystania
po\
ytków towarowych, trwają one przewa\
nie około 2 3 miesięcy. Rok pszczelarski
rozpoczyna się na przełomie lipca i sierpnia od wykonania głównego przeglądu jesiennego.
Nazwa ta jest o tyle słuszna, \
e przeglÄ…d ten stanowi poczÄ…tek dla wszystkich prac
zwiÄ…zanych z okresem jesiennego rozwoju rodzin i zazimowaniem pasieki. Wielu
pszczelarzy, sugerując się nazwą, wykonuje ten przegląd zbyt póz
no, a tym samym
i następujących po nim prace. Tymczasem, im wcześniej rozpoczniemy je i zakończymy, tym
lepiej pszczoły przezimują i pewniejszy będzie ich start wiosenny w następnym sezonie.
Najbli\
sze 4 5 tygodni będzie miało zasadniczy wpływ na to jak rodziny pszczele
przygotują się do zimowli, w jakim stanie przetrwają ten trudny okres oraz jaka będzie ich
siła na wiosnę. Ilość czerwiu wychowanego w tym okresie decyduje o liczebności zimowego
pokolenia pszczół. Wa\
ne jest, \
eby oprócz du\
ej liczby pszczół, były one dobrze od\
ywione
i nie musiały wykonywać wyniszczającej pracy jak przerób syropu cukrowego na zapas lub
karmienia czerwiu. Jak podaje dr Jerzy Marcinkowski pszczoły zimowe, które karmiły larwy
\
yły przeciętnie 60 dni, pod czas gdy te, które tego nie robiły prawie 190 dni. Pokolenie to
powinno być te\
maksymalnie wolne od powszechnie występujących w pasiekach chorób 
głównie nosemozy i warrozy.
Główny przegląd jesienny ze względu na cel oraz organizację i terminowość
następujących po nim prac powinien być dokonany mo\
liwie jednocześnie (w ciągu kilku
dni) w całej pasiece. Chodzi tu, bowiem o dokładne poznanie i zarejestrowanie stanu
wyjściowego wszystkich rodzin oraz odpowiednie dostosowanie do tego stanu koniecznych
prac pielęgnacyjnych. Przegląd polega na szczegółowym przejrzeniu poszczególnych
plastrów w celu stwierdzenia:
1) stanu zapasów miodu i pierzgi,
2) siły rodziny,
3) ilości i jakości czerwiu (a na tej podstawie równie\
obecności i wartości matki),
4) jakości plastrów.
Jednocześnie dokonuje się wstępnego uło\
enia gniazda zimowego, ale jeszcze bez
zmniejszania jego wielkości. Je\
eli pojemność ula na to pozwala, wstawia się ju\
boczne
ocieplenie (maty lub zatworomaty), \
eby ułatwić rodzinom utrzymanie w gniez
dzie
temperatury odpowiedniej do rozwoju czerwiu. Ocieplenie górne powinno znajdować się
przez cały sezon nad gniazdem rodziny pszczelej.
Stan zapasów
Wyceniamy go przewa\
nie  na oko , przyjmujÄ…c, \
e 1 dm2 obustronnie poszytego plastra
z miodem wa\
y około 30 33 dag (rys. 1). Je\
eli jest jeszcze sporo niezasklepionego miodu,
przelicza się jego ilość odpowiednio do stopnia napełnienia komórek, przyjmując 15 czy
20 dag w 1 dm2. Nie warto liczyć zupełnie świe\
ego nektaru lub małych jego ilości, poniewa\

chodzi tu o ocenÄ™ tylko orientacyjnÄ… i lepiej zani\
yć ilość zapasów zgromadzonych przez
rodziny ni\
jÄ… zawy\
yć, na pewno korzystniejsze to będzie dla rodzin pszczelich. A
ączna ilość
zapasów miodu w gniez
dzie nie powinna być w tym czasie mniejsza ni\
6 8 kg. Jest to jeden
z warunków normalnego rozwoju rodzin pszczelich, niedobory muszą być, zatem mo\
liwie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
najszybciej uzupełnione, najlepiej następnego dnia. Stosuje się do tego celu syrop cukrowy
o stosunku(cukier : woda) 1:1. Na pokrycie 1 kg niedoboru pokarmu musimy poddać rodzinie
1 kg cukru.
Rys. 1. Szacunkowa wycena zapasu. Przyjmuje siÄ™, \
e 1 dm2 obustronnie poszytego plastra zawiera około 30
33 dag miodu [M. Janik]
Równie wa\
na dla rozwoju rodziny pszczelej jest obecność pokarmu białkowego
w gniez
dzie. Występuje on w postaci zakonserwowanego pyłku, który nazywa się pierzgą.
W wielu miejscach występuje brak naturalnej bazy pyłkowej w okresie jesiennego rozwoju.
Rodziny rozwijają się tam z reguły słabo, a w konsekwencji z
le zimujÄ…. Dlatego przy okazji
przeglądu jesiennego dobrze jest robić notatki tak\
e na temat obecności i ilości stwierdzonej
na plastrach pierzgi. Nie jest to potrzebne tylko tam, gdzie przez cały sezon pszczoły mają
dobre warunki do znoszenia du\
ych ilości obnó\
y. Ilość pyłku najwygodniej jest ocenić
w dm2 powierzchni plastra, \
eby móc po skończonym przeglądzie porównać wszystkie pnie
i ewentualnie wyrównać braki kosztem rodzin najbardziej zasobnych.
W sierpniu ka\
da rodzina powinna mieć przynajmniej 2 plastry zapełnione pierzgą.
Przy układaniu gniazda umieszcza się je jako osłonowe po obu stronach ramek z czerwiem.
Siła rodziny
Siłę rodzin pszczelich określa się na podstawie liczby gęsto obsiadanych przez pszczoły
plastrów oraz ilości czerwiu. Większość rodzin w chwili przeglądu będzie silna. Słabsze
mogą być te, które wykorzystywały bardzo obfity po\
ytek, np. spadziowy, majÄ…ce gorsze
matki lub te, które wyroiły się. Rodziny utworzone z póz
niejszych rojów lub odkładów
bie\
Ä…cego sezonu czy rodziny okresowo bezmateczne te\
mogą być słabsze podczas tego
przeglądu. Trzeba będzie zwrócić na nie szczególną uwagę w czasie prac rozpoczynanych
zaraz po przeglądzie. Silne rodziny, po całkowitym lub częściowym zabraniu im magazynów
miodowych, z reguły wypełniają cały ul, a często nawet sprawiają wra\
enie, \
e siÄ™ w nim nie
mieszczą. Jeśli dni są ciepłe, nadmiar ich wylęga czasem w postaci  bród pod ulem lub
deską wylotową. Są to jednak pszczoły, z których większość zginie jeszcze przed jesienną
kontrolą wielkości gniazd. O sile rodziny jesienią głównie świadczy, więc ilość czerwiu
wychowanego po letnim po\
ytku. Powinno go być w czasie dokonywania głównego
przeglÄ…du jesiennego nie mniej ni\
4 5 plastrów (w ramkach Dadanta). Czerw powinien być
zwarty i ró\
nego wieku, z przewagą otwartego, co świadczyłoby o zwiększającej się liczbie
składanych dziennie jaj. Wygryzające się z tego czerwiu pszczoły będą w okresie jesiennego
rozwoju karmicielkami i to od ich ilości w du\
ej mierze będzie zale\
ała intensywność tego
rozwoju.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Ilość i jakość czerwiu
Czerw w gniez
dzie rodziny pszczelej to zarówno jaja, larwy i poczwarki pszczele. Ilość
i jakość czerwiu wią\
e się z obecnością matki, a w szczególności z jej wartością. Zupełny
brak czerwiu lub brak jaj i młodych larw mo\
e świadczyć o bezmateczność rodziny albo
o cichej wymianie matki, która w tym momencie mo\
e być jeszcze nieunasieniona.
Rodzinom podejrzanym o brak matki daje się w środek gniazda ramkę kontrolną z plastrem
z jajami i młodym czerwiem, wziętą z innej
normalnej i silnej rodziny. TakÄ… ramkÄ™ nale\
y
zaznaczyć i skontrolować po 2 3 dniach. Ukazanie
się na plastrze mateczników ratunkowych
(rys. 2.) daje pewność, \
e rodzina jest bezmateczna.
Po zniszczeniu odciągniętych mateczników
i dokładnej kontroli pozostałych plastrów rodzinie
poddaje siÄ™ nowÄ… matkÄ™. O tej porze sezonu nie ma
większego problemu z zakupem młodych ju\

czerwiących matek, bo tylko takie powinniśmy
poddawać rodzinom o tej porze sezonu.
Zbyt mało czerwiu, czerw rozstrzelony, mała
siła rodziny, złe wyniki produkcyjne w sezonie
świadczą równie\
o małej wartości matek. Je\
eli
któreś z nich nie zostały wymienione wcześniej,
nale\
y to zrobić zaraz po omawianym przeglądzie.
Opóz
nianie wymiany nie jest wskazane, gdy\
od
rozwoju w końcu lipca i sierpnia zale\
y siła
i wartość rodziny przed zimą.
Rys. 2. Mateczniki ratunkowe odciągnięte na
plastrze kontrolnym. (fot. M. Wojtacki)
Oceniając matki na podstawie czerwiu i siły rodziny mo\
na zwrócić uwagę na jej
wygląd, oczywiście, jeśli ją zauwa\
ymy. Specjalnie jednak, dla samej oceny wyglÄ…du, nie
wyszukuje się matki, aby nie przedłu\
ać przeglądów, które wykonywane są w nie
najlepszych ju\
warunkach po\
ytkowych i zawsze gro\
ą rabunkami. Matka młoda (znaczek
koloru odpowiedniego rocznika), a jednocześnie powolna, z cię\
kim odwłokiem, du\
a,
niepłochliwa rokuje długie i intensywne czerwienie. Matka 3 4 letnia czerwi mniej
intensywnie ni\
matka młoda. Je\
eli na plastrze zauwa\
ymy małą, szczupłą i rozbiegana
matkę to z reguły w takiej rodzinie czerwiu jest mało, a i wynik produkcyjne tej rodziny są
słabe. Przyczyną tego stanu rzeczy jest właśnie jakość matki.
Jakość plastrów
W czasie głównego przeglądu jesiennego ocenia się równie\
jakość plastrów a następnie
układa się je w gniazdo zimowe. Plastry, które pozostaną na zimę, powinny znalez
ć się ju\

teraz naprzeciw wylotu. Pozostałe przestawia się w le\
akach ku tyłowi, w stojakach na boki
i ewentualnie do kondygnacji, która przeznaczona jest do wycofania. Ogólna liczba plastrów
będzie jeszcze zmniejszana przy II przeglądzie jesiennym, który wykonujemy pod koniec
sierpnia, przed rozpoczęciem dokarmiania rodzin pszczelich. Nale\
y pamiętać, aby wtedy nie
naruszać ju\
układu ramek gniazdowych, w których pszczoły odpowiednio rozmieszczają
zimowe zapasy miodu i pyłku, czerw, wolne komórki na kłąb zimowy i usytuowują całość
w stosunku do otworu wylotowego. Ka\
da póz
niejsza zmiana naruszyłaby naturalny
porządek gniazda i pogorszyła warunki zimowli.
W granicach przewidywanego gniazda zimowego zostawia się tylko najładniejsze
plastry, mają one, bowiem zapewnić warunki optymalnego czerwienia teraz i na wiosnę oraz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
gwarantować pomyślne przezimowanie rodziny. Staramy się te\
umieścić tu wszystkie
plastry aktualnie zaczerwione, z tym, \
e plastry krzywe, z komórkami trutowymi, z
le
odbudowane, zbyt ciemne lub zbyt jasne wycofuje siÄ™ nawet w takim wypadku, gdy jeszcze
znajduje siÄ™ w nich czerw. Umieszcza siÄ™ je chwilowo jako plastry skrajne. O tej porze roku
w rodzinie pełnej jeszcze pszczół nie ma obawy o zaziębienie przestawionego czerwiu,
a skrajnego plastra matka ju\
i tak ponownie nie zaczerwi.
Najlepsze do zazimowania są plastry jasnobrązowe, z których wyszło ju\
kilka pokoleń
pszczół. Plastry jasne będą omijane przez matkę zarówno teraz, jak i w okresie wczesnej
wiosny, a\
do momentu rozpoczęcia pobielania plastrów. Poza tym są one dobrym
przewodnikiem ciepła i utrudniają w okresie chłodów utrzymanie odpowiedniej temperatury
w gniez
dzie. Według Taranowa [3] współczynnik przewodnictwa cieplnego plastrów
w ró\
nym stopniu ściemniałych jest bardzo zró\
nicowany i przedstawia się następująco:
- jasne  5,61,
- jasnobrÄ…zowe  3,44,
- ciemnobrÄ…zowe  2,16,
- czarne  1,31.
Zestawienie wskazuje, \
e plastry ciemnobrązowe tracą ciepło ponad dwukrotnie wolniej
ni\
jasne, a czarne  czterokrotnie. Zbyt ciemne plastry wycofuje się jednak głównie ze
względu na zmniejszone rozmiary komórek oraz warunki zdrowotne (ka\
de wychodzÄ…ce
z plastra pokolenie pszczół pozostawia na bokach komórek oprzęd i pozostałości kału).
Często w pasiekach brakuje odpowiedniej ilości jasnobrązowych plastrów do uło\
enia
gniazd zimowych, mo\
na temu zapobiegać przez systematyczną wymianę starych, ciemnych
1
plastrów na nowe ramki z wtopioną węzą. Pszczelarze powinni wymieniać /3 1/2 plastrów
w gniez
dzie. Jeśli ju\
musimy uło\
yć gniazdo z innych plastrów ni\
jasnobrÄ…zowe
powinniśmy wybrać do tego celu plastry o jednakowej barwie, aby ciepło wytwarzane
w centrum kłębu zimowego równomiernie przez nie przenikało.
Planowany jeszcze w bie\
ącym sezonie zbiór miodu z roślin po\
ytkowych w okresie
sierpnia i początku września nie zwalnia od terminowego dokonania głównego przeglądu
jesiennego ani nie usprawiedliwia jego opóz
nienia. Na po\
ytki póz
ne wywozi siÄ™ pasiekÄ™ ju\

przejrzaną, ze wstępnie uło\
onym gniazdem zimowym, du\
ą ilością zapasów pokarmowych,
silnÄ… i mo\
liwie największą liczbą ramek czerwiu w ka\
dej rodzinie. Je\
eli więc rodziny były
osłabione intensywnym zbiorem wziątku letniego, wskazane jest nawet przyspieszenie
jesiennego przeglądu, aby móc wcześniej rozpocząć prace pielęgnacyjne. Po\
ytek jesienny
zmusza rodziny do dodatkowego wysiłku w okresie przed zazimowaniem, który musi znalez
ć
pokrycie w intensywnym rozwoju rozpoczynającym się bezpośrednio po lub pod koniec
po\
ytku letniego. W przeciwnym wypadku albo nie odbierze siÄ™ miodu towarowego jesieniÄ…,
albo pogorszy warunki zimowli i przekreśli mo\
liwość wykorzystania wczesnych po\
ytków
do produkcji miodu towarowego w następnym sezonie.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadza się główny przegląd jesienny?
2. Kiedy przeprowadza się główny przegląd jesienny?
3. Jak szacujemy ilość zapasów w rodzinie pszczelej?
4. W jaki sposób oceniamy jakość matki pszczelej?
5. W jaki sposób określa się stan ilościowy i jakościowy pszczół wchodzących w okres
zimowy?
6. Jak postępujemy z bezmatkami w okresie jesiennym?
7. Dlaczego na okres zimowli powinno pozostawić się plastry jasnobrązowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Prowadzenie głównego przeglądu jesiennego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy zapisów w ksią\
ce pasiecznej dotyczących wyników produkcyjnych
poszczególnych rodzin pszczelich,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) przejrzeć rodzinę pszczelą, zwracając uwagę na ilość i jakość czerwiu,
4) sprawdzić zaopatrzenie rodziny pszczelej w zapasy miodowe, szacując ich ilość na
ka\
dym plastrze,
5) uzupełnić brakujący zapas poszytymi plastrami, zabranymi z innych rodzin,
6) ocenić stan zdrowotny rodziny pszczelej,
7) okreÅ›lić powierzchniÄ™ czerwiu (dm²),
8) określić jakość czerwiu na podstawie wyglądu (zwarty, rozstrzelony),
9) dokonać oceny jakości matek pszczelich na podstawie zapisów w dokumentacji
pasiecznej i jakości czerwiu zaobserwowanej podczas przeglądu,
10) wypełnić tabelę według poni\
szego wzoru:
Nr ula Wyniki produkcyjne Ocena czerwiu Ocena matki i jej nr
1
2
3
4
11) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,
- przybory do pisania,
- ksiÄ…\
ka pasieczna i karty uli,
- wzór tabeli,
- arkusz papieru formatu A4,
- rodziny pszczele.
Ćwiczenie 2
Ocenianie przydatności plastrów do zimowli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
2) przejrzeć rodzinę pszczelą, zwracając uwagę na ilość i jakość plastrów pszczelich,
3) obserwować podczas przeglądu rodziny uliczki między ostatnimi plastrami, po obu
stronach gniazda, jeśli ostatni plaster nie jest obsiadany przez pszczoły zabrać go,
zmniejszając w ten sposób gniazdo,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4) wycofać z gniazda plastry jasne (dziewicze), plastry z zapasem umieścić za zatworem
natomiast puste przenieść do pracowni,
5) przenieść na skraj gniazda plastry bardzo ciemne, jednocześnie w środku gniazda
umieszczamy plastry jasnobrÄ…zowe,
6) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- transportówka,
- sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,
- przybory do pisania,
- ksiÄ…\
ka pasieczna i karty uli,
- rodziny pszczele.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie głównego przeglądu jesiennego?
1
1

2) określać jakość matki pszczelej?
1
1

3) przeprowadzać główny przegląd jesienny?
1
1

4) szacować ilość zapasu w gniez
dzie rodziny pszczelej?
1
1

5) dobierać plastry pszczele do zimowli?
1
1

6) określać ilość i jakość czerwiu w rodzinie pszczelej?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Jesienny rozwój rodzin pszczelich
4.2.1. Materiał nauczania
Bezpośrednio po ostatnim letnim miodobraniu, poprzedzającym główny przegląd
jesienny, zwracamy do uli ju\
tylko tyle plastrów, ile wymaga siła rodziny. Pozostałe plastry
woszczyny, które nie weszły w skład gniazda jesiennego nale\
y dać pszczołom do osuszenia,
poniewa\
resztki miodu dość łatwo fermentują lub ulegają krystalizacji. Zabieg osuszania
mo\
na przeprowadzić kilkoma sposobami. Najprościej mo\
na to zrobić przez oddanie
plastrów woszczyny rodzinom, z których wcześniej odebraliśmy miód. Jedynym warunkiem
stosowania tego rozwiÄ…zania jest posiadanie w pasiece tylko zdrowych rodzin. Plastry po
miodobraniu mo\
na tak\
e dać do osuszenia tylko kilku wybranym rodzinom (wybieramy
najsilniejsze rodziny). Zapobiega to powstawaniu rabunków w pasiece.
W przypadku, gdy ilość pozostałego miodu w gniez
dzie jest mniejsza od \
elaznego
zapasu (4 6 kg) nale\
y rodziny dokarmić syropem o proporcjach 1:1. Musimy tak\
e zwrócić
uwagę na wielkość otworów wylotowych. Okres sezonu po miodobraniu z lipy w du\
ych
obszarach naszego kraju to okres bezpo\
ytkowy i w czasie tym bardzo Å‚atwo o rabunki.
Otwory wylotowe nale\
y zmniejszyć przez zastosowanie odpowiednich wkładek
wylotowych. Okres 4 5 tygodnie po głównym przeglądzie jesiennym to jeden z wa\
niejszych
okresów rozwojowych w \
yciu rodziny pszczelej. Okres ten nale\
y wykorzystać na mo\
liwie
najlepsze przygotowanie pasieki do zazimowania. Wszystkie zwiÄ…zane z tym zabiegi
powinny być oparte z jednej strony na notatkach z tego przeglądu, z drugiej  na znajomości
biologii rodziny pszczelej. Chodzi tu, bowiem nie tylko o technikÄ™ zabezpieczenia przed
zimnem i głodem, lecz równie\
o stworzenie dogodnych warunków przygotowania się
organizmu pszczół do pomyślnego przetrwania okresu zimy z zachowaniem do wiosny
mo\
liwie największej energii \
yciowej. Od ilości robotnic i energii, jaka im pozostała
uzale\
niony będzie start wiosenny rodzin pszczelich i gospodarczy wynik przyszłego sezonu.
Dobre przygotowanie rodzin do zimowli jest zdecydowanie wa\
niejsze od typu ula, w jakim
zostaną zazimowane i gdzie spędzą zimę. Rodziny dobrze przygotowane biologicznie mają,
bowiem ogromne mo\
liwości dostosowywania się do ró\
nych warunków otoczenia
i znacznie lepiej znoszÄ… trudny okres zimowania.
Aby stworzyć rodzinom dobre warunki jesiennego rozwoju, musimy im zapewnić:
1) dobrą, płodną matkę,
2) odpowiednią siłę rodzin,
3) du\
Ä… liczbÄ™ karmicielek,
4) du\
e zapasy miodu w ulu,
5) umiarkowany przypływ nektaru,
6) du\
e zapasy pierzgi,
7) dostateczną ilość wolnych komórek w plastrach.
Dobra, płodna matka
Na doprowadzenie rodziny po letnim po\
ytku do odpowiedniej siły trzeba 4 5 tygodni.
Matka składająca 800 1000 jaj dziennie (2 3 dm2 powierzchni plastra jednostronnie) w ciągu
czterech tygodni zło\
y ich około 25000. Przy właściwej pielęgnacji rodzin w okresie
popo\
ytkowym mo\
e to zapewnić zimowlę 2,0 2,5kg pszczół, czyli na 7 8 ramkach Dadanta
(10 11 wielkopolskich). Najmniej kłopotu będzie z matkami z tegorocznej wymiany, które
z reguły o tej porze czerwią bardzo dobrze. Matki, które w trakcie przeglądu jesiennego
zostały ocenione jako złe, trzeba natychmiast wymienić na zapasowe lub zakupić u hodowcy
matki ju\
czerwiące (o tej porze sezonu raczej nie ma z tym problemu), a jeśli jest to
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
niemo\
liwe (brak matek)  dołączyć ich rodziny do innych, słabszych, lecz z dobrymi
matkami. Trzymanie rodzin mimo złej jakości ich matek nie opłaca się, gdy\
będą one
kosztowały wiele pracy, nie dając \
adnych perspektyw dobrej zimowli i rozwoju wiosnÄ….
W wypadku, gdy ostatni letni po\
ytek był obfity i ograniczył czerwienie, mo\
e być
bardzo mało czerwiu nawet w rodzinach o wartościowych genetycznie matkach. Je\
eli
w danej okolicy stanowi to regułę, wskazane jest wykorzystywanie czerwiących matek
pomocniczych, które umieszcza się wówczas w trakcie letniej wymiany w okresowych
odkładach. W pierwszej dekadzie września, gdy tempo czerwienia w całej pasiece wyraz
nie
spada, odkłady łączy się z rodzinami najbardziej potrzebującymi zasilenia i dopiero teraz
likwiduje stare matki.
Czasem zahamowanie czerwienia zdarza się tylko sporadycznie w niektórych rodzinach.
W takim wypadku dobre rezultaty mo\
na osiągnąć przez dodanie im w środek gniazda
1 2 ramek otwartego czerwiu. Konieczność karmienia młodych larw mleczkiem przyspiesza
uruchomienie jego produkcji w rodzinie i powoduje szybsze zapoczÄ…tkowanie obfitego
karmienia mleczkiem równie\
matki.
Odpowiednia siła rodzin
Siła rodzin wią\
e się z jakością ich matek. Rodziny, które nie rokują dojścia w ciągu
4 5 najbli\
szych tygodni do dobrej siły, najlepiej od razu łączyć po dwie słabe lub słabą ze
średnią, wycofując gorsze matki. W tak stworzonych rodzinach powstaną korzystne warunki
wychowu czerwiu (temperatura, dopływ nektaru i pyłku, liczba karmicielek) i łatwiej im
będzie przygotować się do zimowi. Ze względów ekonomicznych zawsze jest bardziej
uzasadnione posiadanie jednej silnej rodziny ni\
dwu słabych, gdy\
pociÄ…ga to za sobÄ… mniej
pracy, mniej pokarmu, mniej strat zimowych, daje lepszy start w przyszłym sezonie.
Du\
a liczba karmicielek
Bezpośrednio po przeglądzie jesiennym niewiele jest karmicielek, gdy\
letni po\
ytek
ograniczał czerwienie. Niemniej w ka\
dym ulu powinno być kilka plastrów czerwiu z końca
czerwca  początku lipca, który będzie dostarczał pszczół, w miarę ich wygryzania się,
zdolnych do produkcji mleczka.
Ró\
ne funkcje w ulu spełniane są przez pszczoły w określonym wieku i czasie, ale
w miarÄ™ zapotrzebowania okresy np. karmienia, wypacania wosku, pracy poza ulem mogÄ…
być skracane lub przedłu\
ane w miarę potrzeb rodziny. Po skończonym po\
ytku nie ma
potrzeby przerzucania robotnic zajętych wychowaniem czerwiu ani do budowy plastrów, ani
na loty w pole. Młode pszczoły, które przy tym wychowywały się w okresie obfitującym
w po\
ytki, mają wszelkie warunki długiego pozostawania karmicielkami  nawet do 10 15
dni ka\
da. Je\
eli w czasie jesiennego przeglądu były w gniez
dzie 4 zaczerwione do połowy
plastry Dadanta, z czerwiu tego wyjdzie około 15.000 robotnic, a ka\
da dobrze od\
ywiona
karmicielka mo\
e obficie wykarmić 3 4 larwy. Je\
eli starania pszczelarza zmierzajÄ… do tego,
aby nie odciągać zbyt wielkiej liczby tych pszczół do innych czynności (np.: przerobu
syropu), karmicielek powinno wystarczyć na cały lub prawie cały okres intensywnego
czerwienia jesiennego, bez anga\
owania do tej pracy większej liczby pszczół sierpniowych.
W razie potrzeby zasila się niektóre rodziny krytym czerwiem lub młodymi pszczołami
z innych, bogatszych pni.
Du\
e zapasy miodu w ulu
Następnym podstawowym warunkiem czerwienia jesiennego są du\
e zapasy miodu
w ulu. Jeśli jest ich mało w gniez
dzie czy nad nim, matka zmniejsza tempo czerwienia
i bardzo wcześnie przerywa je w ogóle. Ponowne pobudzenie matki do składania większej
liczby jaj jesienią jest trudne i wymaga 1 2 tygodni. Na takie opóz
nianie rozwoju w \
adnym
wypadku nie mo\
na w tym okresie pozwolić.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Niezbędny zapas, jaki powinien znajdować się w ulu po letnim miodobraniu, wynosi
6 8 kg miodu. Je\
eli jest go mniej, musi być niezwłocznie uzupełniony. Jest to czynność
niezwykle wa\
na i terminowa, a często ze względów czysto organizacyjnych (albo
nieświadomości pszczelarza) szkodliwie opóz
niana. Czynność ta nazywa się dokarmianiem
pszczół i ma na celu uzupełnienie \
elaznego zapasu [1]. Nie ma tak wielkiego pośpiechu
tylko tam, gdzie po miodobraniu nadal utrzymują się przybytki wagowe wielkości 0,3 0,6 kg.
Bez wagi mo\
na to stwierdzić na podstawie braku rabunków oraz stale widocznego na
ramkach nakropu. Jednak i w tym wypadku zapasy zasklepionego miodu nie powinny być
mniejsze ni\
5 6 kg na rodzinę. W przypadku, gdy w okolicy naszej pasieki nie występują w
tym okresie po\
ytki rozwojowe mo\
emy sztucznie pobudzić matkę do intensywnego
czerwienia, poprzez wywołanie złudzenia po\
ytku. W tym celu stosujemy zabieg, który
nazywa się podkarmianiem. Rodzinom poddaje się niewielkie dawki pokarmu, najczęściej
syrop cukrowy (1:1) lub ciasto miodowo-cukrowe lub gotowe ciasto APIFONDA.
Od uzupełnienia \
elaznego zapasu w gniazdach nie zwalnia równie\
planowany wyjazd
na wrzosy lub przewidywanÄ… spadz
. W obu wypadkach konieczne jest tym bardziej
intensywne czerwienie od końca lipca i w sierpniu, w obu te\
gniazdo powinno zawierać du\
Ä…
ilość miodu (cukru), aby zapewnić:
a) dobre czerwienie nawet w wypadku dłu\
szej niepogody,
b) układanie miodu towarowego poza gniazdem (nad nim  w stojakach, w le\
akach).
W końcu lata nie zachodzi ju\
obawa przenoszenia zapasów z cukru do magazynów
miodowych i zafałszowania nimi miodu. O tej porze pszczoły skłonne są raczej do
ścieśniania gniazda, a nie jego rozszerzania, tym bardziej, \
e wcześniej podany cukier
powinien być w momencie wyjazdu na po\
ytek ju\
zasklepiony.
Brakujące zapasy uzupełnia się cukrem; na 1 kg stwierdzonego niedoboru liczy się
1 kg cukru. Całość podaje się w 1-3 du\
ych dawkach w postaci syropu o stÄ™\
eniu 1:1.
W tym czasie jest jeszcze du\
o pszczół pozostałych z lata i dobra pogoda, a do karmienia
czerwiu zu\
yje się sporo wody, nie ma, więc potrzeby zagęszczania syropu, tym bardziej, \
e
rzadszy będzie dokładniej przez pszczoły przerobiony.
Rozpoczęcie dokarmiania pszczół bezpośrednio po miodobraniu wymaga sprawnej
organizacji pracy. Najlepiej mieć ju\
wcześniej przygotowane podkarmiaczki i wstawić je do
uli w czasie głównego przeglądu jesiennego. Niekiedy pogoda po miodobraniu układa się
niekorzystnie i opóz
nia czas głównego przeglądu jesiennego. Wówczas dobrze jest, mimo
braku rozeznania w stanie zapasów poszczególnych pni, dać wszystkim rodzinom po 1 3 kg
cukru (syrop 1:1). Zapobiegnie to ewentualnej przerwie w czerwieniu i ułatwi pobudzenie
matek do intensywniejszego składania jaj. Skuteczność  karmienia na czerw jest zawsze tym
większa, im więcej jest w gniez
dzie czerwiu otwartego w chwili jego rozpoczęcia.
Umiarkowany przypływ nektaru
Następnym czynnikiem warunkującym intensywne czerwienie matek jest umiarkowany
przypływ nektaru do ula. Najlepiej będą rozwijały się rodziny, które mają w zasięgu lotu
naturalne po\
ytki rozwojowe z seradeli, koniczyny, wierzbówki, poplonów (gorczyca,
facelia), luz
nych wrzosów, mięt, nawłoci i innych. Tak usytuowanych pasiek jest jednak
niewiele. Większość znajduje się w takich warunkach, \
e po skończonym po\
ytku letnim
występuje dziura po\
ytkowa i pszczoły nie znajdują w terenie odpowiedniej ilości nektaru,
która zapewniałaby prawidłowy rozwój rodzin. Pasieki te wymagają, zatem albo wywiezienia
na jesienne po\
ytki rozwojowe, albo stworzenia pozorów przypływu nektaru do ula, co
mo\
emy osiągnąć przez podkarmianie pszczół syropem cukrowym. Je\
eli sÄ… ku temu
warunki, bezwzględnie lepsze wyniki daje przewiezienie na po\
ytek rozwojowy. Jako
karmienie pobudzające zaleca się najczęściej codzienne podawanie pszczołom małych dawek
rzadkiego syropu. Jest to kłopotliwe, pracochłonne i często doprowadza do występowania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
rabunków. Dla pszczelarza rzadsze karmienie pasieki jest zawsze wygodniejsze
i z powodzeniem mo\
na je stosować.
Podkarmianie nale\
y zacząć w 3 4 dni po uzupełnieniu \
elaznego zapasu
w gniazdach; raz na 4-5 dni podaje siÄ™ 2,0 2,5 litra syropu o stÄ™\
eniu 1:1. Jest to ilość, która
odpowiada dziennemu wziątkowi w ilości 0,5 kg, czyli wybitnie rozwojowemu.
Pszczelarze z Czech stosujÄ… zaraz po miodobraniu poddanie wszystkim rodzinom po 1 kg
suchego cukru (drobny kryształ), który ju\
po wsypaniu do podkarmiaczki zwil\
a siÄ™
szklanką zimnej wody. Podkarmiaczka powinna znajdować się mo\
liwie najdalej od wylotu,
gdy\
pszczoły mogą (nim nauczą się korzystać z cukru) wynosić go na zewnątrz. Karmienie
takie jest mało pracochłonne, stymuluje czerwienie i nie wywołuje rabunków, ale nie zawsze
mo\
e być zalecane. Rozpuszczanie i przeróbka cukru podanego w tej postaci bardzo
wyczerpuje gruczoły trawienne (gardzielowe, ślinowe) pszczół i tym samym powoduje
szybszą ich śmierć). Tego rodzaju podkarmianie mo\
e, więc być stosowane jedynie doraz
nie,
w rodzinach o bardzo du\
ej liczbie pszczół pozostałych po po\
ytku i tylko bezpośrednio po
miodobraniu. Chodzi o to, \
eby rodziny nie miały całkowitej przerwy w dopływie wziątku,
nim zorganizuje się uzupełnianie  karmienia na czerw syropem. W \
adnym wypadku nie
mo\
na podkarmiać w ten sposób pszczół wiosną i póz
niej ni\
w pierwszym tygodniu
sierpnia. Przy obfitych zapasach w gniez
dzie karmienie suchym cukrem mo\
e nie wykazać
działania pobudzającego czerwienie.
Bardzo wygodną formą karmienia  na czerw jest podawanie syropu w słoikach  twist
pod daszkiem ula. Stałe, lecz wolne pobieranie pokarmu, przez kilka tylko otworów
w pokrywce słoika, pobudza czerwienie matek, nie podniecając jednak karmionej rodziny
i nie prowokując innych pszczół do jej rabowania. Pozwala to na uzupełnianie syropu
(wymianę słoików) równie\
w ciÄ…gu dnia.
Okres kontynuacji podkarmiania pobudzającego będzie zale\
ny od warunków, w jakich
znajduje siÄ™ pasieka. Je\
eli wziątek letni zakończył się na lipie i potem nie ma ju\
\
adnego
po\
ytku jesiennego, pobudzanie do czerwienia powinno trwać przez 2 3 tygodnie, a\
do
rozpoczęcia uzupełniania zimowych zapasów.
W razie spodziewanych jeszcze wziątków towarowych, np. z wrzosu, podkarmianie
przerywa się na tydzień przed początkiem kwitnienia wrzosu i wywozem pasieki. I wreszcie,
je\
eli po miodobraniu letnim trwa jeszcze dobry naturalny po\
ytek rozwojowy (seradela,
czerwona koniczyna, chwasty),  karmienie na czerw jest w ogóle zbędne. Karmi się tylko
w wypadku przeciÄ…gajÄ…cej siÄ™ niepogody. Je\
eli pogoda jest wyjÄ…tkowo korzystna, musimy
zwracać uwagę, \
eby w ciasnym o tej porze gniez
dzie przybytki nektaru nie ograniczały
matki w czerwieniu. W razie potrzeby dodaje się rodzinie, w środek gniazda, 1 2 ramki suszu
na zaczerwienie.
Du\
e zapasy pyłku
Intensywne czerwienie matki pociąga za sobą zwiększone zu\
ycie równie\
pyłku. Przy
średnim czerwieniu 900 jaj na dobę, dzienne zapotrzebowanie rodziny na pyłek w tym
okresie wyniesie w przybli\
eniu 450 komórek. Karmienie czerwiu przez cały sierpień
pochłonie w jednej rodzinie 13950 komórek pierzgi, które zajmą około 35 dm2 plastra
wypełnionego jednostronnie (ponad 17 dm2 rozmieszczonego dwustronnie). Daje to
powierzchnię prawie 1,5 ramki Dadanta. Ale musimy pamiętać, \
e:
1) pyłek nie jest na ogół uło\
ony zwarcie,
2) czerwienie jesienne przeciąga się jeszcze do połowy września i dłu\
ej,
3) spore ilości pyłku spo\
ywają przed zimą młode pszczoły.
Według badań młode pszczoły, które nie miały do dyspozycji pierzgi w okresie 6 dni od
wylęgu, nie uzyskują pełnej dojrzałości fizjologicznej (gruczoły woskowe, gardzielowe oraz
ciało tłuszczowe są niedorozwinięte) oraz właściwej masy ciała. Zapewnienie im obfitego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
od\
ywiania pierzgą w póz
niejszym okresie nie doprowadzi ju\
do normalnego rozwoju. Stały
dopływ pyłku do uli lub du\
e zapasy pierzgi w gniez
dzie są, więc konieczne do normalnego
rozwoju jesiennego pszczół. W sumie zapotrzebowanie rodziny na pierzgę w sierpniu wynosi
przynajmniej 20 dm2 obustronnie wypełnionego plastra. W okolicy ubogiej w rośliny
pyłkodajne trzeba rodzinom pszczelim koniecznie pomóc. Najlepszym sposobem jest
odbieranie w okresie obfitości po\
ytków pyłkowych całych plastrów z pierzgą.
Przygotowanie dwu plastrów z pierzgą na ka\
dy ul nie przedstawia wówczas większej
trudności. Przechowywanie plastrów z pyłkiem do końca lipca (1 2 miesiące) nie jest trudne
 rozwiesza się je po prostu w szafach czy na regałach w pracowni. Je\
eli zachodzi
konieczność przechowywania pierzgi równie\
przez zimę, najlepiej napełnione nią komórki
plastra zasypać cukrem pudrem. Odka\
anie takich plastrów przeprowadza się przed
zapudrowaniem. Działanie par lodowatego kwasu octowego sięga w komórkach z pierzgą na
głębokość 2 mm.
W razie niedoborów pyłku mo\
na tak\
e zastosować dokarmianie pszczół obnó\
ami
pyłkowymi, które pszczelarz pozyskał w okresie wcześniejszym lub kupił. Pyłek taki
wystawia się w naczyniach na pasieczysku i pszczoły bardzo chętnie z niego korzystają.
Dostateczna ilość wolnych komórek
W okresie po głównym przeglądzie jesiennym mamy ju\
wstępnie uło\
one gniazdo
zimowe. Staramy się w nim umieścić takie plastry, których całe powierzchnie nadają się do
zaczerwiania, gdy\
nie tylko teraz, ale i wiosną będą one stanowiły miejsce intensywnego
składania przez matkę jaj. W okresie do II przeglądu jesiennego (wykonywanego pod koniec
sierpnia) nie nale\
y zmniejszać powierzchni rodni. Matka w tym okresie powinna mieć
wystarczającą ilość wolnego miejsca do czerwienia.
W przypadku pasiek wykorzystujÄ…cych po\
ytki jesienne od pszczelarza wymaga siÄ™
nieustannej kontroli rodzin pszczelich, który powinien we właściwy sposób regulować
pojemność ula, aby wychwycić miód, a jednocześnie utrzymać stale intensywny rozwój we
właściwym gniez
dzie. W przeciwnym wypadku rodziny wejdą w okres zimowy osłabione.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie warunki wpływają na dobry jesienny rozwój rodziny pszczelej?
2. W jaki sposób siła rodziny pszczelej wpływa na dobre przetrwanie okresu zimowli?
3. Jakimi sposobami pobudzamy matkÄ™ do intensywnego czerwienia w okresie jesiennego
rozwoju rodzin pszczelich?
4. W jaki sposób mo\
na rodzinie pszczelej zapewnić odpowiednią ilość pokarmu
białkowego w okresie jesiennego rozwoju rodzin pszczelich?
5. Gdzie i jakie plastry umieszczamy w gniez
dzie do zaczerwienia przez matkÄ™ pszczelÄ…?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobieranie metod rozwoju jesiennego do istniejących warunków pogodowych
i po\
ytkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin
pszczelich,
3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
4) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
5) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
6) ocenić siłę poszczególnych rodzin na podstawie gęsto obsiadanych przez pszczoły
plastrów oraz ilości czerwiu,
7) wytypować rodziny słabe do połączenia po dwie ze sobą lub 1 słaba + 1 średnia,
8) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
9) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze i zdjęcia przedstawiające rodziny w ró\
nej sile,
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
Ćwiczenie 2
Obliczanie optymalnego jesiennego okresu rozwojowego w ró\
nych warunkach
po\
ytkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
2) obliczyć ilość miejsca potrzebnego na składanie jaj przez matkę pszczela,
3) obliczyć ilość miejsca potrzebną na pokarm, który zostanie zu\
yty na wykarmienie
czerwiu podczas jesiennego rozwoju rodzin pszczelich,
4) przygotować tabelę według poni\
szego wzoru:
Typ ula Wymiar ramki [mm] Powierzchnia plastra [dm2] Ilość komórek na plastrze szt.
Warszawski
zwykły
Warszawski
poszerzony
Dadanta
Wielkopolski
Ostrowskiej
Langstrotha
5) przeliczyć wyniki podane w dm2 na ilość plastrów w ró\
nych typach uli.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kalkulator,
- linijka,
- tablica z wymiarami poszczególnych typów ramek,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcia: podkarmianie, dokarmianie i \
elazny zapas?
1
1

2) organizować jesienny rozwój rodzin pszczelich?
1
1

3) ocenić jakość matki?
1
1

4) wykonać podkarmianie pobudzające?
1
1

5) określić ilość zapasów miodu i pierzgi w gniez
dzie rodziny
pszczelej? 1
1

6) uzupełnić \
elazny zapas?
1
1

7) posługiwać się kartą rodziny pszczelej lub ksią\
kÄ… pasiecznÄ…?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3. Wielkość i uło\
enie gniazda rodziny pszczelej. Zapasy
zimowe i ich uzupełnienie
4.3.1. Materiał nauczania
Wielkość i uło\
enie gniazda
Przy dokonywaniu głównego przeglądu jesiennego wielkość gniazda ustala się tylko
orientacyjnie. Przyjmuje siÄ™, \
e na ka\
dy pełny o tej porze plaster czerwiu potrzebne będą na
okres zimowli dwa plastry. Na przykład w rodzinie, gdzie stwierdziliśmy 3 pełne ramki
czerwiu i dwie zaczerwione do połowy, uło\
ymy gniazdo w granicach 8 ramek. Ze względu
jednak na du\
ą jeszcze ilość pszczół popo\
ytkowych oraz planowane karmienie, poza
ramkami przewidzianymi na właściwe gniazdo zimowe, na razie pozostaje w ulu pewna
liczba plastrów dodatkowych, zwiększająca chwilowo jego pojemność do 9 10 ramek
Dadanta (12 13 wielkopolskich). Nieobsiadane póz
niej  na czarno plastry zostanÄ… wycofane
przy II przeglÄ…dzie jesiennym.
W ulach stojakach wielkopolskich, dla poprawy warunków zimowli, mo\
na pod korpus
zasadniczy podstawić półnadstawkę wypełnioną ramkami z woszczyną. Zimowla jest dla
pszczół tym łatwiejsza, im kształt kłębu zimowego jest bardziej zbli\
ony do kuli, a ruch kłębu
przy pobieraniu zapasów zimą ogranicza się do posuwania się (wraz z ciepłym powietrzem)
tylko ku górze. Średnica kłębu zimowego rodziny pszczelej wynosi w naszych warunkach
18 25 cm. Jeśli przyjmiemy, \
e średnica kłębu zimowego wynosi 20 cm (w ulach tych
zimuje się rodziny nieco słabsze), to w stojaku wielkopolskim niemo\
liwe jest takie
uwiązanie się pszczół na zimę w kształcie kuli pod zapasami zimowymi, by nie opierał się on
niemal o dennicÄ™.
Termin podania półnadstawki nale\
y dobrać tak, by pszczoły mogły w zmienionym
formacie gniazda właściwie rozlokować zimowe zapasy. Wycofa się ją dopiero wtedy, gdy
będzie potrzebna jako magazyn miodowy w przyszłym sezonie. Podanie półnadstawki jako
pokarmowej, na górę, poprawia warunki zimowli w sposób identyczny jak poddanie jej na
dennicÄ™ jako pierwszego korpusu, lecz jest to metoda mniej korzystna wiosnÄ…  nie oddala
gniazda z czerwiem od zimnej dennicy, a bez zastosowania kraty odgrodowej matka
zaczerwia ramki nadstawkowe. Nadstawki pokarmowe stosuje siÄ™ w ulach wielkopolskich
o nieodejmowanej dennicy. W ulach wielokorpusowych gniazdo zimowe układa się w dwu
ścieśnionych korpusach.
Poniewa\
wielkość gniazda jest jednym z wa\
niejszych czynników kształtowania
warunków dobrej zimowli, przed ostatecznym zazimowaniem dokonujemy jeszcze trzeciej
oceny siły rodzin, która przypada na koniec września lub póz
niej, je\
eli jesień jest ciepła
i długo utrzymuje się zwiększona aktywność pszczół. Najlepszy do wykonania tej czynności
jest słoneczny dzień po pierwszym nocnym przymrozku. Do kontroli wystarczy wyjąć dwie
najdalsze od wylotu przekładki i sprawdzić, czy uliczki są zajęte. Pszczoły powinny zasiedlać
wszystkie uliczki prócz zawartych między skrajną ramką a zatworomatą. W razie obecności
sporej grupki pszczół i w tej przestrzeni, nale\
y gniazdo poszerzyć o jeden plaster
zasklepionego zapasu. Zwykle rozporzÄ…dzamy kilkoma takimi plastrami, wycofanymi
w czasie kontroli z gniazd zbyt obszernych. Przegląd ten ma szczególnie du\
e znaczenie
w pasiekach z ulami le\
akami i o du\
ej ramce. W stojakach zimowanych z nadstawkÄ…
pokarmowÄ… (na dwu korpusach) jest technicznie niemo\
liwy do wykonania. Tu jednak
występuje większa tolerancja w stosunku do pojemności gniazda, gdy\
pionowy jego układ
ułatwia pszczołom utrzymanie właściwego mikroklimatu w samym kłębie i nad nim.
Jednocześnie z dokonywaniem ostatniego wglądu do gniazda dobrze jest wsunąć na dno
ka\
dego ula wkładkę na osyp zimowy. Mo\
e to być prostokąt formatu dennicy, np.: z folii
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
ogrodniczej. W le\
akach robi się to od góry, w stojaku przez otwór wylotowy. W ulach
z odejmowanymi dennicami wkładki na osyp są zbędne. Jednak w pasiekach zagro\
onych
warrozą, w których konieczne jest wczesne wykrycie obecności paso\
yta, stosowanie takich
wkładek jest bardzo wskazane. Jeszcze praktyczniejsze jest nakrycie wysłanej na dennicę
folii siatką (naciągniętą na ramę), która oddzieli drobne zmiotki od spadających zimą pszczół
i wiosną ułatwi diagnostyczny przegląd osypu.
Dostosowanie pojemności gniazda zimowego do siły rodziny ułatwia pszczołom
utrzymanie odpowiedniej temperatury wewnątrz kłębu. Ciepło z powierzchni kłębu
promieniuje w wolną, nie zajętą przez pszczoły przestrzeń. Im przestrzeń ta będzie większa,
tym większe nastąpią straty ciepła z kłębu, tym większe będzie równie\
zu\
ycie zapasów,
wydzielanie pary wodnej i CO2, większe wyczerpanie samych pszczół, szybsze przepełnienie
jelita prostego, częstsze rozluz
nianie kłębu i skoki temperatury, większe
prawdopodobieństwo krystalizowania zapasów, wystąpienia biegunki, itp.
Niewskazane jest jednak zbyt ciasne układanie gniazd. Ró\
nica temperatur między
poszczególnymi partiami ula jest w okresie zimy czynnikiem regulacji wymiany gazów. Jeśli
gniazdo jest bardzo ciasne, mo\
e wystąpić przegrzanie całego wnętrza, brak ruchu powietrza
oraz brak wilgoci potrzebnej do utrzymania odpowiedniej koncentracji pokarmu. Pszczoły
ograniczone deskami czy matami na ciasnej przestrzeni nie majÄ… mo\
liwości czynnego
schłodzenia gniazda, niepokoją się bardziej ni\
w gniez
dzie zbyt luz
nym i zimnym,
a odczuwając pragnienie wypryskują w słoneczne dni z ula i giną na śniegu. W wysokiej
temperaturze nasila się ponadto tempo przemiany materii u pszczół i zwiększa zu\
ycie
energii, często matka rozpoczyna przedwczesne czerwienie i następuje ju\
zimowy rozwój
choroby sporowcowej.
Z temperaturą wnętrza ula w okresie zimy wią\
e się ściśle wilgotność. Wiadomo, \
e im
ni\
sza temperatura powietrza, tym mniejsza ilość pary je przesyca. W zbyt luz
nym gniez
dzie,
oddalone, wolne od pszczół plastry mają temperaturę niską, zbli\
oną do zewnętrznej.
Ogrzane i wilgotne powietrze wydostaje się z kłębu, w miarę oddalania się i schładzania,
pozbywa się pary wodnej, która w postaci kropli osiada na zimnych plastrach, deskach
przegrodowych, matach, ścianach ula. Mokre plastry pleśnieją, miód fermentuje, a materiały
ocieplające przestają spełniać swą rolę, gdy\
stają się dobrymi przewodnikami ciepła
i  chłodzą zamiast  grzać , podobnie jak przemoczone rękawiczki. Im bli\
ej końca zimy,
tym sytuacja staje siÄ™ gorsza, gdy\
zwiększa się spo\
ycie dzienne zapasów i tym samym ilość
wydzielanej pary wodnej.
Na właściwy mikroklimat wnętrza ula w okresie zimy wpływa nie tylko pojemność
gniazda, ale i jego układ. Jesienią gromadząc zapasy pszczoły nie zapełniają nimi komórek
naprzeciw wylotu, gdzie początkowo wychowują czerw, potem same formują kłąb zimowy.
Wszystkie, więc prace związane ze zmianami w układzie gniazda i jego usytuowaniem
w stosunku do otworu wylotowego powinny być wykonane mo\
liwie wcześnie, najlepiej
w czasie głównego przeglądu jesiennego, a najpóz
niej przed rozpoczęciem uzupełniania
zimowych zapasów. Dotrzymanie tych terminów ułatwi pszczołom najwłaściwsze uło\
enie
pokarmu, najkorzystniejsze umieszczenie kłębu, zakitowanie zbędnych przejść i ustalenie
dróg wymiany powietrza zimą. Ka\
da spóz
niona zmiana porządku ustalonego przez pszczoły
wprowadza dezorganizację w zimowli i pogarsza jej przebieg. Musimy o tym szczególnie
pamiętać, jeśli pasieka korzysta z póz
nych po\
ytków.
Gniazdo składamy zawsze naprzeciw wylotu: przy wylocie środkowym  w środkowej
części ula, przy bocznym  od szczytu z wylotem. W tym wypadku między ścianą szczytową
a matą, która ogranicza od tej strony gniazdo, nale\
y zostawić wolną przestrzeń szerokości
przynajmniej 1-2cm. Powietrzna izolacja pozwala na szybsze ulatnianie siÄ™ wilgoci poza
obręb gniazda i zapobiega skraplaniu się tam wody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
 W Polsce pszczelarze najczęściej składają gniazda rodzin pszczelich tak, \
e silne rodziny
w ulach warszawskich poszerzonych i dadanowskich mogą zimować na 7 8 plastrach (do
zupełnych wyjątków nale\
Ä… rodziny zimujÄ…ce na 10 plastrach), w ulach wielkopolskich
rodziny te zimują na 10 plastrach. Rodziny średniej siły powinny zajmować odpowiednio 4 5
plastrów dadanowskich lub warszawskich i około 6 wielkopolskich. W ulach
wielokorpusowych o niskich ramkach przewa\
nie zimujemy pszczoły w dwóch korpusach
pozostawiając taką samą liczbę plastrów w dolnym i górnym korpusie. Przewa\
nie jest to
5 + 5 w ulach Langstrotha i 6 + 6 lub 7 + 7 w ulach Ostrowskiej.
W czasie ścieśniania gniazd umieszczamy w ulach podkarmiaczki i od razu
przystępujemy do karmienia
Zapasy zimowe i ich uzupełnianie
Przy uzupełnianiu zapasów zimowych musimy mieć na uwadze nie tylko uchronienie
pszczół przed śmiercią głodową w czasie zimy, ale równie\
postępować zgodnie z biologią
jesiennego przygotowania się rodzin do zimy, samej zimowli i następnie wiosennego
rozwoju. Karmienie pszczół przed zimą jest, bowiem jedną z tych czynności, których
wadliwe wykonanie odbija się niekorzystnie na całym następnym sezonie pasiecznym.
Ilość i układ zapasów. W okresie od ostatnich lotów jesiennych do dnia pierwszego
oblotu wiosennego dobrze zazimowana i silna rodzina zu\
ywa około 6 7 kg zapasów. Ale
ilość zapasów, jakie pozostawiamy pszczołom na zimę, powinna być o tyle większa, by bez
wiosennego ich uzupełniania rezerwa miodu w gniez
dzie nie spadła przed wyleceniem
pszczół na pierwszy po\
ytek poni\
ej 4 6 kg na pień. Jest to ilość niezbędna do normalnego
rozwoju rodzin wiosnÄ…, z tym, \
e większe rezerwy dotyczą okolic ubo\
szych w po\
ytki
wiosenne. Wiemy, jak przeróbka syropu cukrowego wyczerpuje pszczoły i skraca im \
ycie.
Byłoby, więc szczytem lekkomyślności ze strony pszczelarza, gdyby dopuścił do tego, aby
pszczoły, które z trudem przetrwały najcię\
szy okres roku, były obcią\
one na wiosnÄ™
niekonieczną i zgubną dla nich pracą. Z drugiej jednak strony zapasy nie mogą być zbyt
obfite, gdy\
na uwiązanie się zimowego kłębu potrzebna jest pewna powierzchnia plastrów
o komórkach wolnych, niezalanych syropem. Do komórek tych wchodzą pszczoły
zimującego kłębu. Powoduje to zwiększenie liczby pszczół przypadających na daną kubaturę
oraz pozwala na lepszą organiczną łączność poszczególnych uliczek kłębu, które dzieli
wówczas tylko grubość dna komórki. Oba te szczegóły mają wielki wpływ na właściwy
przebieg zimowli  ułatwiają utrzymanie odpowiednich temperatur w kłębie oraz pozwalają
na oszczędne gospodarowanie energią pszczół.
Oddział Pszczelnictwa ISiK w Puławach opracował specjalne normy, odpowiednie dla
warunków Polski, stosownie do typu uli i siły rodziny. W normach tych (tabela 1) przewiduje
się około 1,6 2,0 kg zapasów na 1 plaster  większe dla większego formatu ramki i dla
słabszych rodzin. Takie ilości miodu (cukru) powinny znajdować się w obrębie zimowego
gniazda w okresie, kiedy nie ma ju\
w nim otwartego czerwiu, który by je uszczuplał. Ocena
zapasów, jaka została dokonana w czasie głównego przeglądu jesiennego, nie mo\
e być,
zatem podstawą do obliczeń wysokości niedoborów. W międzyczasie, bowiem dokonaliśmy
częściowego uzupełnienia \
elaznego zapasu, karmiliśmy pobudzająco lub
wykorzystywaliśmy naturalny po\
ytek rozwojowy. Z drugiej strony  w sierpniu wychowuje
się około 25 30 tys. larw w ka\
dym pniu, a na ich wykarmienie potrzeba 10 12 kg miodu lub
miodu i cukru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 1. Normy zaopatrzenia rodzin pszczelich w zapasy zimowe (w kg)[W. Ostrowska]
Typ ula Liczba plastrów, na jakich zimuje rodzina
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Dadanta (Dadaj)
6,2 8,0 9,8 11,4 13,0 14,4 15,8 17,0 18,2 19,2
Warszawski
6,0 7,8 9,5 11,1 12,6 14,0 15,3 16,5 17,6 18,6
poszerzony
Warszawski zwykły
5,9 7,6 9,3 10,8 12,3 13,6 15,1 16,0 17,1 18,0
Wielkopolski
5,7 7,4 8,0 10,5 11,9 13,2 14,4 15,5 16,5 17,4
Przed ostatecznym uzupełnieniem zapasów musimy, więc ponownie dokonać pomiaru
ich stanu. Przegląd ten robi się najczęściej w 2 3 dni po zakończeniu karmienia
pobudzającego. Wypada on w okresie od połowy sierpnia do pierwszych dni września,
wcześniej w okolicach o zimniejszym klimacie oraz w tych pasiekach, które nie miały
towarowych wziątków jesiennych. Przy wykorzystywaniu póz
nych po\
ytków termin
przeglądu gniazd musi być z konieczności dostosowany do terminu jesiennego miodobrania.
Mówimy tu o II przeglądzie jesiennym, polegającym na przejrzeniu całych gniazd. Ale
teraz robimy to bardzo pobie\
nie i szybko, części plastrów nawet nie wyjmując. Staramy się
przy tym nie zmieniać układu plastrów; usuwamy tylko brze\
ne, które w czasie poprzedniego
przeglądu zostały przeznaczone do zabrania, i zwę\
amy (lub poszerzamy) gniazdo,
odpowiednio do aktualnej siły rodziny.
Zapasy w plastrach osłonowych mo\
na ocenić przesuwając je jedynie lub lekko unosząc.
Czerw będzie ju\
tylko na plastrach środkowych  te trzeba obejrzeć i zanotować ilość
(w dm2) czerwiu otwartego (i jaj), gdy\
na jego wykarmienie pójdzie jeszcze przed zimą
pewna ilość miodu. Poza czerwiem ocenia się równie\
ilość (w dm2) zapasów pierzgi 
wszystko  na oko . Nie jest to trudne, gdy\
powierzchniÄ™ 1 dm2 Å‚atwo sobie wzrokowo
wyobrazić. Przegląd ten, podobnie jak główny, dobrze jest zrobić w ciągu 1 2 dni dla lepszej
organizacji karmienia i ze względu na coraz mniej pewną pogodę.
Po skończonym przeglądzie obliczamy brakujące do normy ilości zapasów dla ka\
dej
rodziny, licząc 1 kg cukru na 1 kg niedoborów. Prócz tego, tym rodzinom, które mają czerw
otwarty, dodajemy cukier potrzebny na jego wykarmienie. Na ogól przyjmuje się tu 2 kg
cukru na 1 pełny plaster Dadanta. Inaczej, obliczyć to mo\
na następujący sposób: na
wykarmienie 1 komórki czerwiu pszczoły wykorzystają 1 komórkę miodu. Na 1 dm2
obustronnie zaczerwionego plastra nale\
y, więc przewidzieć 1 dm2 obustronnie poszytego
zapasu pokarmu, tzn. 300 330 g miodu lub cukru.
Nieco większą ilość cukru musimy czasem podać rodzinom, które wykorzystywały
póz
ny po\
ytek spadziowy. Pszczoły układają zapasy od górnej beleczki i od tyłu,
przechodzÄ…c coraz ni\
ej i bardziej ku przodowi. Zu\
ywanie zapasów odbywa się w odwrotnej
kolejności. Tam, więc, gdzie istnieje ewentualność, \
e w plastrach gniazdowych mogło
pozostać nieco spadzi, bezpieczniej jest zwiększyć ilość cukru do 2,2 kg na większą ramkę,
a do 1,8 kg na mniejszą, aby opóz
nić dojście kłębu do miodu spadziowego. W okresie zimy
kłąb przesuwa się (ku górze na ramce wąsko  wysokiej, a ku górze i tyłowi na ramce
szeroko-niskiej) mniej więcej o 10 15 cm. Je\
eli na tej powierzchni będzie zmagazynowany
czysty cukier, korzystanie z zapasów mających domieszkę spadzi rozpocznie się ju\
po
wiosennym oblocie, a więc nie zagrozi złą zimowlą.
Wielu pszczelarzy, zwłaszcza gospodarujących w mniejszych pasiekach, ma skłonność
do skąpego zaopatrywania pszczół w pokarm przed zimą. Jest to z
le pojęta oszczędność,
która zawsze przynosi straty. Niedodanie np. 4 kg cukru jesienią mo\
e doprowadzić do
osypania się rodziny przed oblotem (albo i póz
niej). Zatem za cenę takiej ilości cukru traci się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
pszczoły, zapasy, które zu\
yły zimą, oraz zbiory bie\
ącego sezonu  wszystko wartości na
pewno ponad 10-krotnie większej ni\
koszt zaoszczędzonego cukru. Poza tym rodziny, które
jakoś przetrwały, ale wiosną przed i po oblocie mają puste plastry, rozwijają się wolno
i nigdy nie zdÄ…\
ą dojść do siły na okres po\
ytku wiosennego. Poza ilością zapasów wa\
ny
jest ich właściwy układ w gniez
dzie. KÅ‚Ä…b zimowy uwiÄ…zuje siÄ™ w postaci kuli i naprzeciw
wylotu  tu, więc musi pozostawać wolne i odpowiednie dla niego miejsce. Poza tym
pszczoły znajdujące się w kłębie powinny mieć cały czas dostęp do zapasów na mo\
liwie
najdłu\
szej linii jego obwodu. Na ogół, ju\
w czasie głównego przeglądu jesiennego, przy
kompletowaniu plastrów gniazdowych, pszczoły same właściwie rozmieszczają zapasy i nie
musimy układu gniazd korygować. Mo\
e się jednak zdarzyć, \
e np. po powrocie z wrzosów
cały środek gniazda zajęty jest plastrami z czerwiem. Pozostawienie takiego układu na czas
jesiennego karmienia grozi umieszczeniem zapasów tylko w bocznych plastrach. Środkowe,
po czerwiu, gdy wygryzą się z nich młode pszczoły, zostaną wówczas puste, co mo\
e
doprowadzić do rozbicia kłębu zimą na dwie części, z których obie będą znacznie słabsze,
a prócz tego jedna nie będzie miała matki. Zimowla w takich warunkach mo\
e mieć przebieg
bardzo niekorzystny, mimo dostatecznej ilości zapasów w ulu jako całości. W celu
naprawienia sytuacji, przed rozpoczęciem uzupełniania zapasów, plastry pełne czerwiu
nale\
y przestawić na boki gniazda, poza plastry osłonowe, a na ich miejsce dać puste plastry,
nadajÄ…ce siÄ™ do zimowli. W ocieplonym gniez
dzie silnej jeszcze rodziny czerw nie zaziębi
się, a pszczoły będą miały warunki normalnego układu zapasów. Nadliczbowe plastry,
zwolnione po pewnym czasie od czerwiu, nale\
y wycofać.
Podobnie szkodliwe mo\
e być pozostawienie w środku układanego gniazda
1 2 plastrów pełnych miodu, poniewa\
rozdzielają one kłąb na dwie mniejsze jednostki,
pogarszajÄ…c w obu warunki zimowli. Taka sytuacja mo\
e zdarzyć się po wykorzystaniu
póz
nych po\
ytków spadziowych, kiedy podaje się plastry z wcześniej przygotowanymi
zapasami.
Termin i sposób karmienia
Od terminu i sposobu karmienia zale\
y jakość pokarmu powstałego z podanego syropu
oraz wysiłek, jaki musi rodzina wło\
yć w jego przeróbkę. Uzupełnianie zapasów zimowych
nale\
y rozpoczynać mo\
liwie najwcześniej, zaraz po drugim przeglądzie jesiennym
i zakończyć nie póz
niej ni\
15 września. Ma to swoje biologiczne uzasadnienie. W końcu
sierpnia \
yje jeszcze część robotnic popo\
ytkowych, które mogą odcią\
yć młode pszczoły
(wygryzające się z komórek jesienią) od wyczerpującej pracy związanej z przerobem syropu.
Poza tym jest jeszcze ciepło, łatwiejsze, więc będzie odparowanie wody, inwertowanie
cukrów i wreszcie poszycie woskiem dojrzałych zapasów. W środowisku o wy\
szej
temperaturze korzystniejszy jest te\
dla przeróbki pokarmu stan fizjologiczny samych
pszczół.
Odparowanie wody z syropu podanego pszczołom wymaga od robotnic ogromnego
nakładu pracy, tym większego, im ni\
sza jest temperatura na zewnÄ…trz ula i wy\
sza
wilgotność powietrza.
Ale dojrzałość pokarmu  to nie tylko jego zagęszczenie. Podawany syrop stanowi
roztwór sacharozy, która jako cukier zło\
ony nie mo\
e być przez organizm pszczoły
przyswojona, nim nie zostanie rozło\
ona na cukry proste. Ten rozkład (inwersja) najszybciej
przebiega przy temperaturze 40 50°C, a poni\
ej 10°C jest ju\
niemo\
liwy. Rozkład cukru
powoduje enzym inwertaza, który stanowi wydzielinę gruczołów gardzielowych pszczoły.
Doświadczalnie stwierdzono, \
e ilość produkowanej przez pszczołę inwertazy zale\
y od jej
stanu fizjologicznego i temperatury otoczenia. Analiza wykazała, \
e wraz z obni\
eniem siÄ™
temperatury następował wyraz
ny spadek zawartości inwertazy w przerabianym przez
pszczoły syropie. W tym samym doświadczeniu stwierdzono, \
e zawartość nierozło\
onej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
sacharozy przy karmieniu 5 września wzrastała czterokrotnie, a tempo zasklepiania pokarmu
malało prawie o połowę w stosunku do wyników z sierpnia. Przeciętnie od podania syropu do
pełnej dojrzałości i poszycia zapasów mija około 2 tygodnie i przez taki właśnie czas
po\
ądane jest utrzymywanie się jeszcze korzystnej do przeróbki syropu pogody, licząc od
momentu podania ostatniej jego porcji. Jest to dalszy istotny argument przemawiajÄ…cy za
mo\
liwie wczesnym uzupełnianiem zapasów przed zimą.
Sposób karmienia dotyczy gęstości syropu, wielkości dawek i częstotliwości podawania.
Liczne doświadczenia wykazały, \
e pokarm najbardziej zbli\
ony składem chemicznym do
dojrzałego miodu uzyskuje się przy podawaniu pszczołom syropu o zawartości 50 lub 60%
cukru (stosunek cukru do wody 1:1 i 3:2). Według Woz
nicy najszybsze nagromadzenie siÄ™
zapasów jesienią, tzn. najmniejsze straty cukru w czasie przerobu powstają, gdy daje się
syrop sporządzony z trzech części cukru i dwóch części wody (60%). Zapasy otrzymane
z takiego roztworu trudno ulegajÄ… krystalizacji w plastrach. ZaletÄ… syropu o stÄ™\
eniu 1:1 do
3:2 jest ponadto ułatwiona technika karmienia. Mo\
e on być przyrządzany przez
mechaniczne mieszanie wrzÄ…cej wody z cukrem, bez potrzeby dalszego podgrzewania, nie
ma obawy o przypalenie (przypalony cukier szkodzi pszczołom), w czasie karmienia nie
osiada w postaci  lukru na naczyniach i podkarmiaczkach, a przypadkowo umazane
pszczoły łatwo się z niego oczyszczają. Syrop podaje się zawsze, bez względu na stę\
enie, po
ogrzaniu, najlepiej do temperatury gniazda lub nieznacznie ni\
szej 30 do 35°C. ZaoszczÄ™dzi
to wiele energii pszczołom przerabiającym syrop oraz mniej naruszy równowagę termiczną
wnętrza ula.
Wielkość dawek i ich częstotliwość uzale\
nione sÄ… od terminu i organizacji karmienia
oraz stanu gniazd. Je\
eli uzupełnianie zapasów zaczynamy jeszcze w sierpniu, stosujemy
dawki pobudzające czerwienie: 1 litr co drugi dzień, 1,5 litra co trzeci dzień lub 2,0 2,5 litra
raz na 4 5 dni. Karmienie wrześniowe powinno ju\
ograniczać matki w czerwieniu, tote\

dajemy zawsze większe porcje syropu 2 3 litrowe, co drugi lub trzeci dzień. Bardziej
radykalne zahamowanie czerwienia mo\
na osiągnąć przez dwukrotne podanie syropu
w dawkach 3-litrowych przez dwa kolejne dni, aby potem przejść na karmienie odpowiednio
rzadsze. W gniazdach, w których przy drugim przeglądzie jesiennym stwierdziliśmy bardzo
du\
o czerwiu (6-7 ramek), mo\
e dojść do wadliwego uło\
enia zapasów. Najlepiej wówczas
zmienić układ gniazda lub odło\
yć podanie 1-2 ostatnich porcji syropu do czasu, gdy
z czerwiu wyjdą młode pszczoły. W du\
ych pasiekach towarowych często stosowane jest
karmienie du\
ymi dawkami syropu. W zale\
ności od pojemności podkarmiaczki całą
przewidzianą pulę pokarmu dla danej rodziny dzieli się na 2-3 porcje w odstępach 3 4
dniowych. Ten sposób zakarmiania rodzin pszczelich powoduje bardzo radykalne
ograniczenie czerwienia matki poprzez zalanie całego gniazda syropem. Drugą zaletą tego
sposobu karmienia są niskie nakłady ponoszone na dojazdy do pasieki, która często oddalona
jest kilka  kilkanaście km od miejsca sporządzania syropu.
W gniez
dzie zimowym dla rodziny pszczelej nie mo\
na zapomnieć o zimowym zapasie
pierzgi. Do niedawna radzono usuwać plastry z pierzgą przy układaniu gniazd jesienią,
poniewa\
w niskich temperaturach pszczoły pyłku nie trawią. Niewielkie zapotrzebowanie
w okresie przed samym oblotem miały rzekomo pokryć ziarna pyłku zaprószające zapasy
w gniez
dzie. DziÅ› ju\
wiadomo, \
e 1 kg miodu zawiera około 20 obnó\
y pyłku, co w całych
zimowych zapasach stanowiłoby ilość dającą się pomieścić w kilku zaledwie komórkach
pszczelich.
Zapas pierzgi podany pszczołom do gniazd jesienią jest wykorzystywany częściowo
przed oblotem, częściowo po nim, w okresach złej pogody, która wczesną wiosną mo\
e być
częsta i długotrwała. Jeśli w plastrach będzie brakowało zapasów pierzgi, czerwienie ustanie
a\
do czasu zebrania pyłku z pola. W takich warunkach rozwój będzie opóz
niony, pnie
osłabną, łatwiej rozwinie się nosemoza. Ró\
nica na korzyść rodzin zimujących na dobrych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
zapasach pierzgi będzie tym wyraz
niejsza, im póz
niejsza i bardziej chłodna oka\
e siÄ™ wiosna
i ubo\
sza w pyłek okolica.
W uło\
onym do zimowli gniez
dzie pyłek powinien znajdować się w 2 3 plastrach
i zajmować łącznie powierzchnię najmniej 5 6 dm2. W okolicach, gdzie w końcu lipca
i sierpniu występuje du\
o roślin dostarczających pyłku, ilość ta na pewno znajdzie się
w ka\
dym ulu. Tam jednak, gdzie brak jesiennych roślin pyłkodajnych, musimy szczególnie
zadbać o zapasy zimowe pierzgi. Przede wszystkim nie mo\
na dopuścić do gromadzenia
skąpo przynoszonego z pola pyłku w plastrach, które będą jeszcze przed zimą wycofane.
Plastry z pyłkiem dobrze jest umieścić bli\
ej środka gniazda, gdy\
zapasy pyłku powinny być
w miejscu łatwo dostępnym dla pszczół pod koniec zimy.
Przy stale powtarzającym się głodzie pyłkowym jesienią trzeba o zapasach na zimę
pomyśleć znacznie wcześniej, przygotowując plastry z pyłkiem w okresie obfitego jego
znoszenia, np.: w maju czy czerwcu. Taka sytuacja zdarza się bardzo często przy
wykorzystywaniu póz
nych po\
ytków spadziowych.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na jakich zasadach dobiera się wielkość gniazdo do siły rodziny?
2. W jaki sposób zimuje się rodziny pszczela w ulach o niskiej ramce?
3. Kiedy i w jaki sposób układa się gniazdo rodziny pszczelej do zimowli?
4. Jakie plastry wybierzesz do zimowania? Uzasadnij swój wybór.
5. Jakie pokarmy wchodzą w skład pokarmów wykorzystywanych podczas zimowli przez
rodzinÄ™ pszczelÄ…?
6. Kiedy i w jaki sposób dokarmiamy rodziny pszczele?
7. Jakie są zasady sporządzania syropów cukrowych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Układanie gniazda pszczelego na zimę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin
pszczelich,
3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
5) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
6) ocenić siłę poszczególnych rodzin na podstawie gęsto obsiadanych przez pszczoły
plastrów oraz ilości czerwiu i dopasować do niej wielkość gniazda zimowego,
7) uło\
yć gniazdo zimowe rodziny pszczelej,
8) zało\
yć podkarmiaczki rodzinom pszczelim,
9) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
10) zaprezentować pracę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze i zdjęcia przedstawiające sposoby zimowli rodzin w ró\
nych typach uli,
- schemat prawidłowego uło\
enia gniazda rodziny pszczelej w zale\
ności od typu ula
i systemu zabudowy,
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
Ćwiczenie 2
Dokarmianie i podkarmianie rodzin pszczelich jesieniÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin
pszczelich,
3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
5) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
6) ocenić ilość pokarmu węglowodanowego zgromadzonego w gniez
dzie poszczególnych
rodzin pszczelich, wynik zapisać w ksią\
ce pasiecznej,
7) obliczyć zapotrzebowanie na pokarm węglowodanowy wg tabeli z poradnika ucznia
 Normy zaopatrzenia rodzin pszczelich w zapasy zimowe(w kg),
8) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
9) obliczyć brakującą ilość pokarmu dla ka\
dej rodziny pszczelej w pasiece dydaktycznej,
10) wykonać projekt prac związanych z uzupełnianiem zimowych zapasów pokarmu,
11) przygotować tabelę według poni\
szego wzoru,
12) zaprezentować pracę.
Nr Ilość plastrów w Zapotrzebowanie Ilość pokarmu w Ilość pokarmu do
Typ ula
ula gniez
dzie na pokarm gniez
dzie uzupełnienia
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze z normami zapotrzebowania rodzin pszczelich na zimowe zapasy pokarmu,
- schemat prawidłowego rozmieszczenia zapasów zimowych w ulach o ró\
nej budowie,
- ksiÄ…\
ka pasieczna,
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 3
Dokonaj oceny prawidłowego dobrania wielkości gniazda rodziny pszczelej do jej siły.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin
pszczelich,
3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4) przeprowadzić kontrolę wielkości gniazd rodzin pszczelich,
5) ocenić dopasowanie wielkości gniazda do siły poszczególnych rodzin a w razie potrzeby
dokonać korekty wielkości gniazd,
6) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
7) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze i zdjęcia przedstawiające sposoby zimowli rodzin w ró\
nych typach uli,
- schemat prawidłowego uło\
enia gniazda rodziny pszczelej w zale\
ności od typu ula,
systemu zabudowy i siły rodziny,
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zapotrzebowane na pokarm zimowy dla danej rodziny?
1
1

2) uło\
yć gniazdo zimowe rodziny pszczelej?
1
1

3) dobrać wielkość gniazda do siły rodziny?
1
1

4) oszacować ilość pokarmu w gniez
dzie?
1
1

5) sporządzić syrop cukrowy o określonym stosunku cukru i wody ?
1
1

6) zaplanować uzupełnienie zapasów zimowych?
1
1

7) dokonać oceny prawidłowego dobrania wielkości gniazda rodziny
pszczelej do jej siły? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Ocieplenie i wentylacja gniazda pszczelego. Warunki dobrej
zimowli pasieki
4.4.1. Materiał nauczania
W Polsce buduje się ule w większości przypadków o podwójnych ścianach i dennicy,
izolowanych materiałem z
le przewodzącym ciepło, choć w ostatnich latach coraz częściej
mo\
na spotkać ule o pojedynczych ścianach bez ocieplenia.
Dodatkowe ocieplenie stanowią zazwyczaj słomiane maty boczne i górne. Zamiast
górnych mat wielu pszczelarzy stosuje poduszki napełnione sieczką lub mchem.
Szymankiewicz zaleca, jako doskonały materiał do poduszek, liście suszonej paproci (nadają
się równie\
na izolację ścian uli), które są bardzo lekkie, a jednocześnie higroskopijne i łatwo
schną. W byłej Czechosłowacji na ocieplenia górne często stosowane są płaty luz
nego filcu
(odpady kuśnierskie). Ostatnio coraz szersze zastosowanie, jako materiał izolacyjny, znajduje
miękka płyta pilśniowa, która jest dla wielu pszczelarzy łatwiejsza do zdobycia i obróbki ni\

słoma. Dwie lub trzy jej warstwy, zwłaszcza łącznie z izolacją powietrzną, mogą zastąpić
matę słomianą grubości 6-7cm. Nale\
y jednak pamiętać, \
e płyta ta po zawilgoceniu trudno
wysycha, a poza tym jest zgryzana przez pszczoły oraz nietrwała. Trzeba, więc ujmować ją
w okładziny z twardej płyty lub przynajmniej kilkakrotnie nasączyć gorącym pokostem
lnianym, ewentualnie z dodatkiem terpentyny i kitu pszczelego (rys. 3).
Rys. 3. Ocieplenie górne wykonane z płyty miękkiej [opracowanie własne]
Tam gdzie u\
ywa się słomy, bardzo praktyczne i trwałe ocieplenia boczne stanowią maty
ujęte w drewniany szkielet tzw. zatworomaty (rys. 4).
Fot. 4. Zatworomata [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
 W podobny sposób mo\
na obić listwami matę z płyty styropianowej, zabezpieczonej
uprzednio przed zgryzaniem przez pszczoły płótnem lub folią. Styropian ma dwukrotnie
prawie ni\
sze przewodnictwo cieplne ni\
słoma i nie wchłania wilgoci. Poduszki górne
mo\
na wypełniać kruszonym styropianem z odpadów.
Maty boczne podajemy w czasie głównego przeglądu jesiennego lub II przeglądu
jesiennego, gdy tylko powstanie miejsce po wycofanych z ula plastrów. Do wychowu
czerwiu i przeróbki syropu konieczne jest utrzymanie w gniez
dzie temperatury okoÅ‚o 35°C.
W chłodne ju\
noce (a często i dnie) oznacza to potrzebę intensywnego dogrzewania całego
gniazda, gdy\
ró\
nica temperatur zewnętrznej i niezbędnej w ulu mo\
e dochodzić do 30
i więcej stopni. Mata lub poduszka górna pozostaje w ulu w ciągu całego roku. Latem chroni
ona od przegrzania wskutek wysokiej temperatury na zewnÄ…trz ula, zimÄ… natomiast od zbyt
szybkiego ulatniania się ciepła z jego wnętrza. Je\
eli konstrukcja ula nie pozwala na
utrzymanie maty jednocześnie z nadstawką (np. typowe ule kombinowane), zwracamy ją
natychmiast po wycofaniu z ula nadstawki, w czasie ostatniego letniego miodobrania
(w okresie lata izoluje się ul od góry kawałkiem płyty).
Jeśli jesień jest ciepła, matki mogą zbytnio przedłu\
ać czerwienie. Jeśli więc przy II
jesiennej kontroli stanu rodzin stwierdzimy obecność sporych powierzchni plastra z jajami,
gniazdo nale\
y niezwłocznie schłodzić. Najlepiej zdjąć w tym celu na kilka dni ocieplenia
górne. Nie mo\
na jednak, bez względu na pogodę, opóz
niać ocieplania uli w końcu lipca czy
w sierpniu.
Naukowcy w badaniach nad wpływem pary wodnej na zimujące pszczoły doszli do
wniosku, \
e główną przyczyną niepomyślnego przebiegu zimowli i znacznego osypywania
się pszczół jest nadmiar wilgoci w ulu. Potwierdza się to równie\
w praktyce pszczelarskiej.
Wiemy, \
e w zimy odwil\
owe, wilgotne, z du\
ą ilością opadów i mgieł zimowla rodzin
pszczelich przebiega znacznie gorzej ni\
w zimy suche i mroz
ne.
W ulach w wymianie powietrza pośredniczą maty boczne; powinny one szczelnie
przylegać szczytami do ścian ula, aby chronić od szybkiego przenikania zimna w rejon
gniazda. Do dna, na poziomie, którego temperatura jest zawsze niska, mata mo\
e nie
dochodzić (około 1 cm)  ułatwia to wymianę gazów, a latem dodatkowo chroni pszczoły
przed gnieceniem w czasie przeglądów.
Nie mniejszÄ… rolÄ™ ni\
ocieplenie odgrywa w prawidłowym przebiegu zimowli wylot ula.
Otwór wylotowy jest jedyną drogą bezpośredniej wymiany między wewnętrznym
i zewnętrznym środowiskiem ula. W okresie pełnej aktywności pszczoły regulują w sposób
czynny temperaturę i wilgotność powietrza w ulu, zmniejszając lub zwiększając przepływ
powietrza przez wylot. Od chwili uwiązania się w kłąb zimowy, wymiana powietrza odbywa
się biernie, na zasadzie ró\
nicy temperatur, ciśnienia i samorzutnego mieszania się gazów. Jej
prawidłowość zale\
y głównie od tego, czy pszczelarz potrafi odpowiednio wykorzystać
znajomość tych zjawisk.
W okresie zimy wyloty powinny być otwarte mo\
liwie szeroko. Pszczelarze na ogół nie
lubiÄ… zbyt du\
ych otworów wylotowych zimą, obawiając się wnikającego przez nie chłodu.
Tymczasem za mały wylot często staje się powodem zawilgocenia gniazda, co jest bez
porównania bardziej szkodliwe ni\
ewentualne nadmierne schłodzenie ula w czasie mrozów.
Wyloty otwieramy szerzej zaraz po zakończeniu się okresu jesiennych rabunków.
Na 1 plaster zimujących pszczół powinien przypadać 1 cm2 otwartej powierzchni wylotu.
W razie przedłu\
ających się ostrych mrozów wskazane jest chwilowe zwę\
enie wylotów do
1/2 1/4 szerokości (więcej w stosunku do słabszych rodzin). Zbyt du\
a ró\
nica temperatur
zimującego kłębu i otoczenia mo\
e powodować bardzo gwałtowną wymianę powietrza,
a tym samym przyspieszyć schładzanie gniazda i obni\
yć w nim koncentrację dwutlenku
węgla. W celu ochrony gniazd przed zimnym wiatrem dobrze jest nad otworem wylotowym
zastawić skośnie deseczkę lub odpowiednio przemieścić mostek wylotowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
 W dzisiejszej gospodarce pasiecznej coraz częściej mo\
na spotkać ró\
nego rodzaju
dennice ze specjalnymi otworami wentylacyjnymi, a nawet takie, których cała powierzchnia
dennicy jest zasiatkowana. Denice tego typu zapewniajÄ… bardzo dobrÄ… wentylacje w czasie
zimowli a tak\
e wykorzystywane są przy gospodarce wędrownej. Stosując tego typu
rozwiÄ…zanie nale\
y pamiętać, aby usytuowanie pasieki na okres zimowli było w takim
miejscu, aby nie było tam mocnych przeciągów. Pasieka musi być osłonięta przed wiatrami.
Warunki dobrej zimowli
Pasieka mo\
e zimować bezpośrednio pod gołym niebem, tzn. na pasieczysku (często
nazywanym toczkiem). Zimowla na wolnym powietrzu przebiega pomyślnie nawet
w ostrzejszym klimacie, ni\
majÄ… go najzimniejsze rejony naszego kraju.
Zimując rodziny pszczele na toczku trzeba jednak je chronić przed działaniem silnych
wiatrów, zwłaszcza wschodnich i północnych. Je\
eli wiatr wdziera siÄ™ przez luki
w \
ywopłocie, osłonę mogą stanowić przeciwśnie\
ne płotki lub specjalnie ustawione gałęzie.
Poszczególne ule mo\
na osłonić odsunąć z przeciągu na miejsce bardziej zaciszne. Silny
i częsty wiatr zbyt szybko schładza ule i mo\
e być przyczyną złego stanu zimujących rodzin,
mimo prawidłowego ich przygotowania.
Opieka nad dobrze zazimowaną pasieką nie wymaga wielkich nakładów pracy,
wystarczy ogólny nadzór, zwłaszcza pod kątem zapewnienia pszczołom maksimum spokoju.
Sprawdzamy, więc od czasu do czasu, czy nie niepokoi ich stukająca o daszek gałąz
, blaszka
z numerem, oderwana z daszka papa, czy zwierzęta. W okolicach, gdzie masowo występują
sikory lub dzięcioły, dobrze jest zabezpieczyć wyloty nie tylko przed bezpośrednimi
podmuchami wiatrów, ale i osłonić je równie\
kawałkami siatki, szyby lub blachy. Ponadto
trzeba unikać niepotrzebnego chodzenia po pasiece, zwłaszcza w czasie mrozu i blisko uli.
Ka\
de zaniepokojenie pszczół powoduje rozluz
nienie kłębu, dodatkowe pobranie pokarmu,
a więc niepotrzebne zu\
ycie zapasów i energii. Śnieg na daszkach i deskach wylotowych nie
jest szkodliwy; dopóki jest puszysty, stanowi nawet dodatkową warstwę ocieplenia. Przy
większej odwil\
y mo\
e jednak powodować zawilgocenie daszków krytych papą i wtedy
lepiej go zgarnąć oraz sprawdzić, czy ocieplenie górne jest suche (wilgotne trzeba
natychmiast wymienić). Tający śnieg przy wylotach mo\
e w razie nawrotu mrozu
zablokować dopływ powietrza do wnętrza ula. Trzeba, więc go w czasie odwil\
y
niezwłocznie usunąć, póki związane z tą czynnością odgłosy są łagodniejsze i mniej
niepokoją pszczoły.
W czasie zimy dobrze jest 1 2 razy sprawdzić dro\
ność otworu wylotowego, mo\
e on
być zasypany osypem, który uniemo\
liwia wymianę powietrza między wnętrzem ula,
a otoczeniem, ponadto w przypadku wystąpienia oblotu śródzimowego uniemo\
liwi wyjście
pszczołom. Otwory wylotowe nale\
y przegarnąć cienką listewką lub drutem.
Do najistotniejszych czynników, jakie decydują o dobrym przetrwaniu zimy oraz
szybkim dojściu do siły na wiosnę, nale\
Ä…:
1) siła zazimowanych rodzin,
2) skład i jakość robotnic.
Siła zazimowanych rodzin
W okresie zimowli pszczoły skupiają się w tzw. kłąb zimowy, w którym pozostają a\
do
pierwszego oblotu wiosennego, a czasem i dłu\
ej, je\
eli ponownie nastąpią chłody.
Najbardziej zewnętrzna warstwa kłębu tworzy tzw. otoczkę ze ściśle skupionych pszczół.
Tworzą one warstwę izolacyjną dla centrum kłębu przed zbyt szybkim ulatnianiem się ciepła
oraz wnikaniem chłodu z zewnątrz. Grubości jej zale\
nie od aktualnych potrzeb  od 2,5 do
7 cm. Temperatura otoczki jest stosukowo niska, od 10 15°C w jej wnÄ™trzu do 5°C,
a chwilami nawet ni\
szej, na powierzchni. W jednej z uliczek środkowych znajduje się tzw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
centrum kłębu. Jest to w początkowym okresie zimy maleńki, potem coraz większy ośrodek
najwy\
szych i najbardziej staÅ‚ych temperatur utrzymywanych w granicach 25 30°C.
Przestrzeń między centrum a otoczką zajmuje główna warstwa pszczół, gdzie występuje
temperatura poÅ›rednia, najczęściej utrzymujÄ…ca siÄ™ w granicach 20 25°C. Temperatura poza
obrębem kłębu jest zbli\
ona do zewnętrznej.
Rys. 5. Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy ró\
nych temperaturach
zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela]
Taki rozkład ciepła utrzymuje się w kłębie niezale\
nie od grubości ścian ula,
zastosowanych ociepleń i temperatur poza ulem, ulegając jedynie nieznacznym wahaniom
(rys. 5). Dowodzi to, \
e nie ocieplenie decyduje o przetrwaniu przez pszczoły okresu zimy,
lecz one same. Z chwilÄ… obni\
enia siÄ™ temperatury w jakiejÅ› partii kÅ‚Ä™bu do 14 15°C pszczoÅ‚y
natychmiast w sposób aktywny ją podnoszą. Dzieje się to w rozluz
nionej chwilowo warstwie
środkowej kłębu, gdzie pszczoły przez ruch mięśni tułowiowych  podgrzewają powietrze
o potrzebne kilka czy kilkanaście stopni. Zawsze ogrzane centrum stanowi rezerwę, która
chroni przed zaskoczeniem przy nagłych i du\
ych spadkach temperatur.
Niezale\
nie od siły zazimowanych rodzin otoczka będzie w danych warunkach zawsze
zbli\
onej grubości, bez względu na siłę zazimowanej rodziny, a co się z tym wią\
e
i wielkością kłębu. W takim razie, im rodzina jest zimą słabsza, tym mniejsza będzie liczba
pszczół w najbardziej aktywnej części kłębu t.j. w jego centrum, które ogrzewa cały kłąb
i tym większa praca czeka ka\
dą znajdującą się tam pszczołę.
Przy intensywniejszej pracy zu\
ycie zapasów i energii w przeliczeniu na jedną pszczołę
będzie w słabej rodzinie równie\
większe.
Zwiększone zu\
ycie jednostkowe pokarmu pociÄ…ga za sobÄ… dalsze konsekwencje,
szybsze wypełnianie się jelita prostego, co przy dłu\
szej lub ostrzejszej zimie mo\
e
doprowadzić do zaperzenia (oddanie kału wewnątrz ula), a zawsze do niepokojenia się
pszczół w całym końcowym okresie zimowli. Pszczoły z przepełnionym jelitem nie mogą ju\

produkować ciepła (nie pobierają pokarmu), lecz starają się jak najszybciej wydostać
z kłębu i opró\
nić.
Kłąb tworzą pszczoły gęsto skupione w uliczkach między plastrami oraz
w wolnych komórkach plastrów. Dokładne pomiary wykazały, \
e w bezpośrednio sąsiednich
uliczkach mo\
e być bardzo zró\
nicowana temperatura powietrza, ró\
niÄ…ca siÄ™ nawet o ponad
20°C [3]. Mówi to o wyjÄ…tkowo wysokiej wartoÅ›ci plastrów jako izolacji termicznej. StÄ…d
wniosek, \
e w silnej rodzinie, która zajmuje 7 8 uliczek, utrata ciepła z kłębu będzie zawsze
znacznie wolniejsza ni\
w rodzinie słabej, zajmującej 3 4 uliczki.
Ju\
w styczniu centrum kłębu rozszerza się, na początku nieznacznie, wraz
z upływem czasu zajmuje ono coraz większą przestrzeń, a temperatura w nim panująca
podnosi siÄ™ do 32 34°C. Równie\
cieplejsza staje się przestrzeń zajęta przez warstwę
Å›rodkowÄ… pszczół (okoÅ‚o 30°C). Ju\
w styczniu pojawia siÄ™ pierwszy czerw, je\
eli po
wygryzieniu pszczoły te się nie oblecą to niestety nie stanowią większej wartości dla
zimujÄ…cej rodziny. Dopiero w okresie koniec lutego  poczÄ…tek marca pojawia siÄ™
wartościowy czerw. Czerw ten ma ogromne znaczenie dla wiosennego rozwoju rodzin, ale
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
tylko w odniesieniu do rodzin silnych, gdzie jest go stosunkowo du\
o i istniejÄ… dobre warunki
jego pielęgnacji. Słabe rodziny nie mogą utrzymać odpowiedniej temperatury na większej
przestrzeni plastrów, ciepłota wewnątrz kłębu bardziej się waha, a silnie wyczerpane zimowlą
pszczoły nie są zdolne do właściwego karmienia i pielęgnacji larw. W rezultacie słabe
rodziny wychodzÄ… po zimie wyraz
nie osłabione, a silne  często nawet wzmocnione pszczołą
z zimowych lęgów  dysponują od razu du\
ą siłą i energią wyjściową po oblocie. Na
Akademii Rolniczej w Lublinie porównywano masę rodzin zimowanych na ró\
nej liczbie
plastrów, dając 0,25 kg pszczół na 1 plaster. Po oblocie stwierdzono, \
e rodziny 5-płastrowe
osłabły o 20% w stosunku do siły sprzed zazimowania, natomiast 7 i 8-plastrowe nawet
przekroczyły nieco masę wyjściową z jesieni. Te ostatnie miały te\
wiosną znacznie więcej
czerwiu [3].
Jak z tego krótkiego przeglądu biologii zimowania pszczół wynika, zimowanie rodzin
słabych jest nieekonomiczne i zawsze prowadzi do strat w pasiece.
Skład i jakość robotnic
Kolejnym i bardzo istotnym czynnikiem dobrego przygotowania rodzin do zimowli jest
odmłodzenie składu robotnic oraz zapewnienie korzystnego ich stanu fizjologicznego.
Tabela 2. Wpływ wieku pszczół na przetrwanie zimy [W. Ostrowska]
Pszczoły które
Osyp zimowy
Termin wygryzania siÄ™
prze\
ywajÄ… zimÄ™
pszczół
%
do 26 lipca 39,2
60,8
27 lipca  26 sierpnia 82,5
17,5
27 sierpnia  7 września 88,4
11,6
8 września-13 paz
dziernika 70,0
30,0
Robotnice, które zostały w ulu bezpośrednio po zakończeniu się letniego po\
ytku, nale\
Ä…
głównie do pokolenia pszczół czerwcowych i lipcowych. Niewiele z nich mo\
e rokować
przetrwanie zimy. Najlepiej uzasadniono to w tabeli powy\
ej (tabela 2), zawierajÄ…cej wyniki
pracy na ten temat Charkowskiej Pszczelarskiej Stacji Doświadczalnej. Jak widać w tabeli,
najlepiej zimowały te pszczoły, które wygryzły się w sierpniu i na początku września.
Poniewa\
okres rozwoju pszczoły od jaja do postaci dorosłego owada wynosi 21 dni,
czerwienie, które zapewniłoby przewagę sierpniowych i wrześniowych pszczół w składzie
zimującego kłębu, powinno odbywać się mniej więcej od końca lipca do końca sierpnia. Daty
te wyznaczają okres, w którym jesienne czerwienie matek musi być najbardziej intensywne.
Niezale\
nie od wieku pszczół jesiennych, wa\
na jest dla zimowli ich jakość. W lipcu
i sierpniu warunki wychowu czerwiu sÄ… jeszcze dobre: rodziny sÄ… silne, temperatura
powietrza stosunkowo wysoka, w wielu okolicach trwa po\
ytek rozwojowy. W miarę upływu
czasu naturalne warunki wychowu czerwiu gwałtownie pogarszają się, co nie mo\
e pozostać
bez wpływu na kondycję i \
ywotność pszczół pielęgnowanych w póz
niejszym okresie.
Dalsze kryterium oceny jakości pszczół idących do zimowli to ich potencjał
energetyczny, jaki wnoszą do zimowego kłębu. Największym zasobem energii będą
dysponowały pszczoły, które nagromadziły du\
e zapasy materiału energetycznego w swoim
ciele w postaci ciała tłuszczowego i mo\
liwie najmniej go przed zazimowaniem zu\
yły.
W celu zachowania tej energii młode jesienne pszczoły intensywnie od\
ywiajÄ… siÄ™
głównie pierzgą, dzięki czemu w ich organizmie gromadzą się (w hemolimfie i na
powierzchni narządów wewnętrznych) zapasy glikogenu, białek i znaczne ilości tłuszczu.
Rodzina musi naturalnie w tym czasie mieć do dyspozycji dostateczne zapasy pierzgi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Wpływ spo\
ywania pyłku przez pszczoły na ich \
ywotność był niejednokrotnie tematem
badań naukowych, które dowodzą, \
e, doświadczalne pszczoły, które nie miały dostępu do
pokarmu pyłkowego, \
yły średnio 25 28 dni (do 37), gdy tymczasem od\
ywiane pyłkiem 
48 66 dni (do 111). Okazało się równie\
, \
e pszczoły z większą ilością odło\
onej tkanki
zapasowej nie tylko dłu\
ej \
yjÄ…, ale i przetrzymujÄ… okres zimy znacznie mniej wyczerpane.
Konopacka stwierdziła tak\
e, \
e, osobniki pozostające na diecie bezpyłkowej miały
gorzej rozwinięte gruczoły gardzielowe, były bardziej podatne na nosemozę oraz odznaczały
się gorszą kondycją ogólną.
Mały stopień wyczerpania pszczół, które przetrwały zimę, odgrywa bardzo wa\
nÄ… rolÄ™,
gdy\
od kondycji przezimowanych pszczół i stopnia rozwoju ich gruczołów gardzielowych
zale\
y ilość wyprodukowanego na przedwiośniu mleczka i wykarmianego w tym czasie
czerwiu. Trzeba pamiętać, \
e cały wysiłek wychowu larw z jaj składanych w lutym, marcu,
a częściowo i w kwietniu spoczywa jeszcze na pszczołach jesiennych.
Daje to następną wskazówkę dla praktyki  konieczność mo\
liwie najdalej posuniętego
oszczędzania energii pszczół, które mają tworzyć kłąb zimowy. Bardzo pouczające są wyniki
doświadczeń przeprowadzonych na ten temat przez Potejkina. Z czerwiu, który 1 VIII
znajdował się na wyjściu, utworzył on dwie grupy rodzin, z których jedna karmiła larwy,
druga nie. W końcu września w grupie pierwszej stwierdzono trzykrotnie większe ubytki
pszczół oraz znacznie słabiej rozwinięte ciało tłuszczowe, ni\
w rodzinach nieobciÄ…\
onych
wychowem czerwiu. Oznakowanie pszczół pozwoliło te\
stwierdzić, \
e w grupie rodzin
karmiÄ…cych czerw \
adna pszczoła nie prze\
yła do listopada, gdy tymczasem wśród
niekarmiących spotykano znakowane pszczoły nawet 15 maja następnego roku [3] Dowodzi
to, \
e pszczoły, które wychowują jesienny czerw, prawie całkowicie wymierają jeszcze na
jesieni lub zimÄ…. Zale\
ność długości \
ycia pszczół od obcią\
enia ich wychowem czerwiu
stwierdził równie\
Woyke  im większa liczba komórek czerwiu przypadała na jedną
pszczołę w ulu, tym krótszy był średni wiek pszczół w rodzinie [4]. Chcąc, więc mieć silną
rodzinÄ™ w okresie zimy i du\
ą liczbę karmicielek wiosną, musimy przerzucać główny cię\
ar
tego wychowu na pszczoły pozostałe po po\
ytku, które i tak nie wchodziłyby ju\
w skład
zimowego kłębu.
Podobnie zresztą jest z przeróbką zimowych zapasów. Przeróbka ka\
dych 10 kg syropu
pociąga za sobą wyniszczenie i osypanie się 3500 pszczół (1,5 2 ramki). Jest, więc
w interesie pszczelarza, by nie dotyczyło to pszczół w odmłodzonej ju\
przed zimÄ… rodzinie.
Równie\
prace Mielniczuka potwierdzają przyspieszoną śmierć pszczół wskutek przerabiania
przez nie syropu cukrowego. Porównywał on w specjalnie formowanych rodzinach długość
\
ycia pszczół przy podawaniu im ró\
nych dawek syropu. Robotnice niezatrudnione przy
przeróbce syropu \
yły o 21 do 35 dni dłu\
ej ni\
te, które przerobiły dawki cukru w ilości
około 1kg. Ponadto wiadomo, \
e z chwilą przystąpienia pszczoły do przerobu syropu jej
gruczoły gardzielowe przejmują funkcję producenta inwertazy  enzymu rozszczepiającego
sacharozÄ™ na cukry proste. Ponowna produkcja mleczka jest ju\
u nich niemo\
liwa. Ka\
da,
więc młoda robotnica, która była jesienią zmuszona do gromadzenia i przerabiania zimowych
zapasów, je\
eli nawet prze\
yje zimę, jest stracona jako przyszła karmicielka.
I jeszcze ostatnia uwaga dotycząca jakości pszczół, które mają wejść w skład kłębu
zimowego. Otó\
nie powinno być wśród nich robotnic zbyt młodych, pochodzących z jaj
nadmiernie przeciągającego się czerwienia jesiennego. Pszczoły te nie zdą\
Ä… ju\
przygotować
się fizjologicznie do zimy (w ich organizmie nie odło\
y siÄ™ dostatecznie du\
o tkanki
tłuszczowo-białkowej) i najczęściej nie zdą\
ą jesienią dokonać oblotu oczyszczającego.
W rezultacie w znacznym procencie osypią się z plastrów na dno ula jeszcze przed
pierwszym oblotem wiosennym. Straty są tu jednak znacznie większe, ni\
stanowi sam tylko
osyp. Pszczoły te były karmione póz
no, a więc przez jesienne ju\
, niepotrzebnie
wyczerpywane karmicielki; zu\
ywają bezproduktywnie część zapasów zimowych; mogą być
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
przyczyną złego uło\
enia zapasów (zajęte czerwiem plastry); utrudniają właściwe dobranie
wielkości gniazda jesienią i wreszcie niepokoją kłąb w okresie zimowli. Według Jordana
(Austria) pszczoły z póz
niejszego czerwienia prze\
ywają najpóz
niej do połowy okresu zimy
i mogą stanowić znaczną większość w zimowym osypie [3].
Przygotowanie rodzin do odpowiedniej kondycji, zgodnie z prawami ich biologii jest,
zatem konieczne do prawidłowego przebiegu ich zimowli i wiosennego rozwoju. Jest te\

w pełni wykonalne, je\
eli do prac przygotowawczych przystąpi się dostatecznie wcześnie,
praktycznie  bezpośrednio po po\
ytku letnim. Pierwszym i najwa\
niejszym zadaniem
pszczelarza będzie w tym czasie stworzenie pszczołom optymalnych warunków rozwoju.
Jednym z dodatkowych czynników poprawiających warunki dobrej zimowli są obloty
śródzimowe. Niestety pszczelarz nie ma wpływu na ich wystąpienie. Oblot śródzimowy mo\
e
wystąpić tylko wtedy, gdy temperatura powietrza podniesie się powy\
ej 8oC przy słonecznej
pogodzie. Najczęściej dochodzi do nich w styczniu lub lutym. Wystąpienie takiego oblotu
umo\
liwia pszczołom zimującym oddanie zgromadzonego kału poza ulem. Po oblocie dalsza
zimowla przewa\
nie przebiega spokojnie.
Aby pszczoły mogły wykonać oblot śródzimowy pszczelarz musi zadbać o dro\
ność
otworów wylotowych, często osyp zimowy jest tak obfity, \
e zasypany jest cały wylot.
W tym celu pszczelarz powinien dokonać w ciągu zimy 1 2 kontroli dro\
ności otworów
wylotowych. Najczęściej dokonuje się tej czynności przy pomocy cienkiego, wygiętego
drutu, który wprowadza się przez wylot do wnętrza ula i przegarnia się nim otwór wylotowy.
Gdy w środkach masowego przekazu (radio, tv) podawane są komunikaty o zbli\
ajÄ…cym siÄ™
ociepleniu nale\
y niezwłocznie dokonać tego zabiegu.
Sam oblot śródzimowy pszczół przypomina pierwszy oblot wiosenny rodzin pszczelich.
Jako pierwsze przewa\
nie wychodzą na oblot rodziny najsłabsze te, które ju\
majÄ… problemy
z gromadzeniem kału. Rodziny najsilniejsze często nie wychodzą na taki oblot, bo nie
odczuwajÄ… takiej potrzeby. Je\
eli mamy takÄ… mo\
liwość to dobrze by było zmusić te rodziny,
które nie wyszły na oblot, aby to uczyniły. Wykonuje się to przez stukanie w ściany ula
(budzenie rodziny). W wielu przypadkach takie postępowanie mo\
e uratować te rodziny
przed zaperzeniem na przedwiośniu.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób mo\
emy zabezpieczyć gniazdo rodziny pszczelej przed utratą ciepła?
2. W jaki sposób mo\
na zapewnić rodzinie pszczelej dobrej wentylacji w czasie zimowli?
3. Jakie materiały stosowane są jako izolacja cieplna w ulach?
4. Kiedy zakładamy ocieplenie boczne w gniez
dzie rodziny pszczelej?
5. Jakie sÄ… warunki dobrej zimowli rodzin na toczku?
6. Jakie obowiÄ…zki spoczywajÄ… na pszczelarzu podczas zimowli?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podczas drugiego przeglądu jesiennego załó\
w ulach ocieplenie boczne i w miarÄ™
potrzeb ocieplenie górne. Zmniejsz otwory wylotowe uli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować tok pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin
pszczelich,
3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
4) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
5) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
6) podczas przeglądów wycofaj nadmiar plastrów i załó\
ocieplenie boczne i górne,
7) zało\
yć wkładki wylotowe,
8) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
9) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- schemat prawidłowego rozmieszczenia ocieplenia w ulach o ró\
nej budowie,
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
Ćwiczenie 2
Ocenianie stanu pasieczyska podczas zimy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zwrócić uwagę na sposób ustawienia uli na pasieczysku,
2) usunąć wszelkie przedmioty które mogłyby zakłócać spokój rodzin pszczelich podczas
zimowli,
3) zabezpieczyć wyloty przed wdmuchiwaniem do wnętrza ula zimnego powietrza,
4) zabezpieczyć daszki uli przed otwieraniem podczas silnie wiejących wiatrów,
5) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rodziny pszczele,
- poradnik dla ucznia,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
- podstawowy sprzęt pszczelarski.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcia: mata, zatworomata, poduszka ?
1
1

2) zabezpieczyć odpowiednią wentylacje rodzinom podczas zimowli?
1
1

3) zapewnić rodzinom pszczelim warunki dobrej zimowli?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W rodzinie z trutówkami fizjologicznymi najlepiej zastosować
a) poddać unasiennioną matkę w klateczce.
b) podwójne przesiedlenie.
c) zlikwidować rodzinę poprzez połączenie z inną normalną.
d) poddać nieunasienioną matkę w mateczniku sztucznym.
2. Na wy\
ywienie jednej larwy pszczelej rodzina potrzebuje
a) pół komórki pierzgi.
b) komórkę pierzgi i komórkę miodu.
c) dwie komórki pierzgi i komórkę miodu.
d) pół komórki pierzgi i komórkę miodu.
3. Podczas przeglądu rodziny pszczelej stwierdzono obecność matki ze znaczkiem koloru
białego. Rok, w którym roku wyhodowano tą matkę to
a) 2004.
b) 2005.
c) 2006.
d) 2007.
4. Chcąc przewieść pasiekę z ostatniego letniego po\
ytku na miejsce jej zimowania, które
poło\
one jest na terenie działania innego powiatowego lekarza weterynarii, jaki
urzędowy dokument musimy posiadać
a) kartÄ™ rodziny pszczelej.
b) umowÄ™ dzier\
awy gruntu pod pasiekÄ™.
c) certyfikat zdrowia rodzin pszczelich.
d) tablicÄ™ informacyjnÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
5. 1 dm2 obustronnie poszytego plastra z miodem wa\
y
a) 25 30 dag.
b) 30 33 dag.
c) 35 40 dag.
d) powy\
ej 40 dag.
6. Niezale\
nie od pory sezonu, wykonujÄ…c przeglÄ…d rodziny pszczelej, pszczelarz
w gniez
dzie powinien stwierdzić obecność zapasów pokarmu węglowodanowego,
którego minimalna ilość powinna wynosić
a) 2 3 kg.
b) 5 6 kg.
c) 7 8 kg.
d) 9 10 kg.
7. Podczas wykonywania głównego przeglądu jesiennego, pszczelarz w gniez
dzie rodziny
pszczelej powinien stwierdzić obecność zapasów miodu, którego minimalna ilość
powinna wynosić
a) 2 4 kg.
b) 3 5 kg.
c) 6 8 kg.
d) 9 10 kg.
8. Najlepiej zimują pszczoły, które wygryzają się
a) do 26 lipca.
b) 27 lipca  26 sierpnia.
c) 27 sierpnia  7 września.
d) 8 września  13 paz
dziernika.
9. Jesienny okres intensywnego rozwoju rodziny pszczelej, przygotowujÄ…cy jÄ… do zimowli
powinien trwać
a) 3 tyg.
b) 4 5 tyg.
c) 6 7 tyg.
d) 2 tyg.
10. Jaką ilość syropu otrzymamy z 2 kg cukru i 1 litra wody
a) 2,2 litra.
b) 1,0 litra.
c) 1,6 litra.
d) 2,6 litra.
11. Pszczelarz w rodzinie pszczelej stwierdził niedobór 3 kg zapasu. Z ilu kg cukru musi
sporządzić syrop cukrowy (o proporcjach 2:1), aby ten zapas uzupełnić
a) 2 kg.
b) 3 kg.
c) 4 kg.
d) 5 kg.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
12. Najbardziej szkodliwym dla zimujących pszczół jest miód
a) wielokwiatowy.
b) spadziowy.
c) malinowy.
d) lipowy.
13. Syta jest to
a) mieszanina miodu i wody.
b) ciasto miodowo-cukrowe.
c) syrop rzadki.
d) syrop gęsty.
14. Pozostawienie miodu spadziowego w gniez
dzie pszczelim na zimÄ™ powoduje znaczny
wzrost zachorowań na
a) nosemoze.
b) brauloze.
c) aspergilloze.
d) chorobÄ™ kropidlakowÄ….
15. Co nale\
y zapewnić pszczołom podczas transportu
a) dostęp do wody.
b) dostęp do światła.
c) dostęp do pokarmu.
d) dostęp do świe\
ego powietrza.
16. Jesienne karmienie pszczół nale\
y bezwarunkowo zakończyć przed
a) 15 sierpnia.
b) 1 września.
c) 15 września.
d) 1 paz
dziernika.
17. Główny przegląd jesienny wykonujemy
a) 1 sierpnia.
b) 15 sierpnia.
c) 1 września.
d) 15 września.
18. Podczas jednego z przeglądów pszczelarz stwierdził w gniez
dzie rodziny pszczelej
zamarłe larwy, które przybrały postać bezkształtnej, ciągliwej masy, która daje się
wyciągać w postaci długich nitek  objawy takie świadczą o wystąpieniu choroby
o nazwie
a) zgnilec Å‚agodny.
b) zgnilec złośliwy.
c) choroba woreczkowa.
d) choroba sporowcowi.
19. Trutówka anatomiczna to
a) matka nieunasieniona.
b) matka strutowiała.
c) robotnica składająca jaja.
d) robotnica z rozwiniętymi jajnikami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
20. W trakcie przeglÄ…du stwierdzono 12 dm² obustronnie poszytego plastrów z miodem.
określ zawartość miodu znajdującego się w gniez
dzie pszczelim
a) około 2 kg miodu.
b) około 4 kg miodu.
c) około 6 kg miodu.
d) około 8 kg miodu.
21. Tu\
po u\
ądleniu przez pszczołę, poszkodowanej osobie w pierwszej kolejności nale\
y
a) podać wapno.
b) Uspokoić.
c) wyjąć \
ądło.
d) zawieść do lekarza.
22. Po zakończeniu pracy przy przeglądach rodzin pszczelich podkurzacz nale\
y
a) wypalić do końca jego zawartość.
b) wygasić jego zawartość.
c) zatkać trawą ujście dymu.
d) pozostawić na ulu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko...............................................................................
Przygotowanie pasieki do zimowania
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
6. LITERATURA
1. Burnus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Dretkiewicz-Więch J.: ABC nauczyciela przedmiotów zawodowych. Operacyjne cele
kształcenia. Zeszyt 32. CODN, Warszawa 1994
3. Marcinkowski J.: Jak prawidłowo prowadzić pasiekę. Wydawnictwo  Sądecki Bartnik ,
Nowy SÄ…cz 1997
4. Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2000
5. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. PWRiL, Warszawa 1998
6. Praubucki J.: Pszczelnictwo  praca zbiorowa. Wydawnictwo Promocyjne  Albatros ,
Szczecin 1998
7. Typański Cz.: Pszczoły  pasieka towarowa. PWRiL, Poznań 1998
8. Wilde J., Cichoń J.: Pszczelarstwo to mo\
e być biznes. Wydawnictwo  Sądecki Bartnik ,
Nowy SÄ…cz 1999
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42