MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jan Janczak
Przygotowanie pasieki do zimowania 612[01].Z2.08
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Jerzy Demetraki-Paleolog
dr inż. Krzysztof Olszewski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Opracowanie zawiera obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.08
 Przygotowanie pasieki do zimowania , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Główny przegląd jesienny rodzin pszczelich 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Jesienny rozwój rodzin pszczelich 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.2.3. Ćwiczenia 15
4.2.4. Sprawdzian postępów 16
4.3. Wielkość i ułożenie gniazda rodziny pszczelej 17
4.3.1. Materiał nauczania 17
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.3.3. Ćwiczenia 21
4.3.4. Sprawdzian postępów 22
4.4. Warunki dobrej zimowli pasieki 23
4.4.1. Materiał nauczania 23
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.4.3. Ćwiczenia 26
4.4.4. Sprawdzian postępów 27
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 28
6. Literatura 33
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o przygotowaniu rodzin
pszczelich do zimowania oraz zimowli pasieki.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści
jednostki modułowej,
- zestaw zadań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik
sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci
potrzebne informacje dotyczÄ…ce przygotowania rodzin pszczelich do zimowania oraz
zimowli pasieki.
Z rozdziałem  Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
przed przystąpieniem do rozdziału  Materiał nauczania  poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania
ćwiczeń,
po zapoznaniu się z rozdziałem  Materiał nauczania , by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których
celem jest uzupełnienie i utrwalenie informacji o przygotowaniu rodzin pszczelich do
zimowania oraz zimowli pasieki.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez
nauczyciela, będziesz poznawał materiał, dotyczący o przygotowaniu rodzin pszczelich do
zimowania oraz zimowli pasieki, między innymi na podstawie informacji podanych
w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując
test  Sprawdzian postępów , zamieszczony zawsze po podrozdziale  Ćwiczenia. W tym
celu:
przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
podaj odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce,
wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o przygotowaniu
rodzin pszczelich do zimowania oraz zimowli pasieki, będzie stanowiło dla nauczyciela
podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się Zestawem testów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika jest zamieszczony
przykład takiego testu Zestaw zadań testowych, zawiera on:
instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania
sprawdzianu,
przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Moduł 612[01].Z2
Produkcja pszczelarska
612[01].Z2.01
Identyfikowanie stanów
biologicznych rodziny pszczelej
612[01].Z2.02
Kierowanie rozwojem rodzin
pszczelich wiosnÄ…
612[01].Z2.03
Rozpoznawanie chorób pszczół
612[01].Z2.04
Zakładanie pasieki
612[01].Z2.05 612[01].Z2.07
612[01].Z2.06
Prowadzenie pasieki Prowadzenie wychowu
Prowadzenie różnych kierunków
wędrownej matek pszczelich
produkcji pasiecznej
612[01].Z2.08 612[01].Z2.09
Przetwarzanie produktów pasiecznych
Przygotowanie pasieki
do zimowania
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- zastosować zasady postępowania w przypadku użądlenia przez pszczołę,
- zastosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,
- dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac,
- rozróżniać stadia rozwojowe czerwia pszczelego,
- określać rolę i sposoby zagospodarowania gniazda pszczelego,
- określać rodzaje i znaczenie różnych komórek pszczelich w plastrze,
- określać funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic,
- określać warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich,
- charakteryzować naturalne i sztuczne pokarmy pszczół,
- rozróżniać sprzęt do podkarmiania i dokarmiania pszczół,
- sporządzać dokumentację pasieczną,
- rozróżniać choroby niezakaz
ne czerwiu,
- rozpoznać choroby zakaz
ne czerwiu,
- rozpoznać pasożyty pszczół,
- charakteryzować rodzaje przeglądów,
- dobrać sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- przeprowadzać przeglądy rodzin pszczelich,
- oceniać wartość rodziny pszczelej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- ocenić stan rodzin pszczelich po sezonie,
- zorganizować i wykonać główny przegląd jesienny rodzin pszczelich,
- określić jakość plastrów w gniez
dzie pszczelim,
- rozpoznać stany anormalne w rodzinach pszczelich jesienią,
- określić warunki zimowania pszczół,
- stworzyć rodzinom pszczelim odpowiednie warunki do rozwoju jesiennego,
- dobrać metody rozwoju jesiennego rodzin pszczelich do istniejących warunków
pogodowych i pożytkowych,
- zastosować jesienne metody kompleksowej gospodarki pasiecznej,
- obliczyć optymalny jesienny okres rozwojowy w różnych warunkach pożytkowych,
- dobrać terminy i sposoby zwężania gniazd rodzin pszczelich,
- określić ilość i jakość naturalnych pokarmów w gniez
dzie pnia,
- określić wielkość i ułożenie gniazda pszczelego na okres zimy,
- zorganizować jesienne dokarmianie i podkarmianie pszczół,
- dobrać sposoby jesiennego dokarmiania rodzin pszczelich,
- dobrać sprzęt do podkarmiania i dokarmiania pszczół,
- określić wpływ siły i struktury rodziny na zimowlę rodziny pszczelej,
- przygotować rodziny pszczele do zimowania,
- dokonać analizy przebiegu zimowania rodzin pszczelich,
- ocenić stan zapasów w rodzinie pszczelej przed zimowlą,
- dobrać właściwą izolację i wentylację gniazda pszczelego na okres zimowli,
- charakteryzować obloty śródzimowe,
- zorganizować opiekę nad pasieczyskiem zimą,
- zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Główny przegląd jesienny rodzin pszczelich
4.1.1. Materiał nauczania
Okres zimowli jest dla pszczół okresem trudnym. Toteż wiele zależy tu od właściwego
przygotowania pasieki do zimy. Polega ono nie tylko na zapewnieniu zapasów pokarmu
i ociepleniu gniazda ale również i to w znacznym stopniu na przygotowaniu samych pszczół.
Dobrze przygotowana rodzina pszczela jako całość oraz organizm każdej pszczoły znacznie
Å‚atwiej znosi trudy zwiÄ…zane z okresem zimowli i z mniejszymi stratami wychodzi na
wiosnÄ™.
Pszczoły zimują zebrane w tzw. kłąb zimowy, wewnątrz którego, bez względu na
wysokość temperatury poza ulem, musi być utrzymana temperatura plus 18 do 30 stopni.
W niewielkiej tylko warstwie pszczół na obwodzie kłębu, w tak zwanej otoczce jest ona
niższa. I tu jednak nie może spaść poniżej plus 10 12 stopni, przy niższej pszczoły tracą
zdolność ruchu a po pewnym czasie zamierają.
Niezbędne dla normalnego przebiegu zimowli pszczół ciepło wytwarzają pszczoły
znajdujące się w głębi kłębu, w wyniku spalania w swoich organizmach pobieranych
zapasów cukru i pracy ich mięśni. Pszczoły tworzące zwartą otoczkę kłębu mają za zadanie
chronić go od ulatniania się wytwarzanego ciepła na zewnątrz oraz przenikania
zewnętrznego chłodu do kłębu. Zimowla będzie więc przebiegała tym pomyślniej im łatwiej
będzie pszczołom zachować odpowiednią temperaturę i im mniej energii wydatkują na
uzupełnianie traconego ciepła.
Produkcja ciepła w kłębie zimowym będzie dokonywana mniejszym nakładem energii
jeżeli kłąb ten będzie duży, złożony ze znacznej liczby pszczół. Na jedną pszczołę
przypadnie wówczas mniej pracy związanej z wytwarzaniem ciepła. A wiemy, że pszczoła
żyje tym krócej im więcej i intensywniej pracuje. W rodzinie słabej zimowy kłąb ma
średnicę niewielką, a liczba pszczół w jego wnętrzu jest na tyle mała, że każda z nich musi
ponieść znaczny wysiłek, by utrzymać w nim odpowiednią temperaturę. Zwiększony
wysiłek ogrzewania pociąga za sobą częstsze pobieranie pokarmu przez pszczoły i szybciej
dochodzi do przepełnienia jelita tylnego. Zimowla staje się niespokojna, kłąb częściej
rozluz
nia się, więcej ciepła traci i warunki zimowli stają się coraz gorsze. Rodzina
przygotowana do zimowli musi więc być silna, by liczba pszczół ogrzewających zimowy
kłąb była jak największa. Również stosunek powierzchni. kłębu, przez którą ciepło
wypromieniowuje na zewnątrz, do jego wnętrza gdzie to ciepło powstaje, będzie w tym
kłębie znacznie korzystniejszy.
Niezależnie od liczby pszczół tworzących kłąb, pojedyncze pszczoły muszą odpowiadać
określanym wymaganiom. Powinny to być pszczoły młode, nie zmęczone pracą przed zimą
i posiadające znaczne zapasy ciała tłuszczowego nagromadzonego w ich organizmach
w okresie póz
nego lata i wczesnej jesieni.
Siłę rodzin przed zazimawaniem zapewnia ich intensywny rozwój w okresie od połowy
lipca do końca sierpnia początku września. Pszczoły wygryzione z czerwiu sprzed tego
okresu z reguły nie dożywają zimy, ginąc jeszcze jesienią. Niewskazane jest również
przedłużanie okresu czerwienia na dalsze dni września czy paz
dziernika, gdyż zbyt młode
pszczoły nie zdążą przed nastaniem chłodów przygotować organizm do zimowli. Jako
kondycyjnie słabe osypią się z kłębu już w styczniu czy lutym, pogarszając warunki zimowli
pozostałych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Celem zorientowania się w stanie i potrzebach poszczególnych rodzin po zakończeniu
okresu letniego oraz właściwego zapoczątkowania przygotowań do ich zimowli
wykonujemy tzw. główny przegląd jesienny całej pasieki. Wielu pszczelarzy, sugerując się
nazwą, wykonuje ten przegląd zbyt póz
no, a tym samym i następujące po nim prace.
Tymczasem, im wcześniej rozpoczniemy i zakończymy, tym lepiej pszczoły przezimują
i pewniejszy będzie ich start wiosenny w następnym sezonie.
Główny przegląd jesienny powinien być dokonany zaraz po lipcowym miodobraniu
i zakończony w ciągu 1 3 dni (zależnie od pogody i wielkości pasieki). Chodzi w nim
o aktualną ocenę stanu rodzin, która pozwoli na prawidłowe zaplanowanie prac
pielęgnacyjnych ukierunkowanych na przygotowanie pasieki do zimowli. W czasie
przeglądu przeprowadza się szczegółowy przegląd gniazda i ocenia przede wszystkim
zdrowotność oraz czy rodzina rokuje prężny rozwój jesienny. Dla prawidłowego rozwoju
rodzin, obok zdrowia pszczół w końcu lata, niezbędne są: dobra matka, zapasy miodu
i pierzgi oraz ich stały dopływ z zewnątrz, odpowiednia ilość i jakość plastrów w gniez
dzie
i dobre warunki cieplne.
O jakości matki mówi nam ilość i jakość czerwiu powinno go być w tym czasie około
5 6 plastrów. Czerw powinien być: zwarty i w różnym wieku na poszczególnych plastrach
kryty, otwarty. Zbyt mało czerwiu ogółem, czerw rozstrzelany, garbaty (trutowy
w pszczelich komórkach), tylko kryty sygnalizuje matkę starą czy wadliwą. Zupełny brak
czerwiu nasuwa podejrzenie bezmateczności. Matki stare czy wadliwe musimy zaraz po
przeglądzie wymienić na pełnowartościowe już unasiennione a w przypadku braku należy
łączyć całe rodziny ze słabszymi ale o dobrych matkach. Podobnie natychmiast łączymy
rodziny bezmateczne z normalnymi. Opóz
nianie tych zabiegów zwiększa pracochłonność
obsługi i nakłady finansowe na pasiekę, prowadzi więc do strat. Lepiej zazimować mniej
rodzin ale pełnowartościowych, przygotowanych prawidłowo i w porę.
Zapasy miodu wyceniamy na podstawie szacowania, przyjmując że 1 dm2 obustronnie
poszytego plastra z miodem waży około 30 33 dkg. Jeżeli jest jeszcze sporo nie
zasklepionego miodu, przelicza się jego ilość odpowiednio do stopnia napełnienia komórek,
przyjmując 15 czy 20 dag w 1 dm2. Nie warto liczyć zupełnie świeżego nektaru lub małych
jego ilości, ponieważ chodzi tu o ocenę tylko orientacyjną i lepiej zaniżyć ilość zapasów
zgromadzonych przez rodziny niż ją zawyżyć, na pewno korzystniejsze to będzie dla rodzin
pszczelich. A
ączna ilość zapasów miodu w gniez
dzie nie powinna być w tym czasie
mniejsza niż 6-8 kg. Jest to jeden z warunków normalnego rozwoju rodzin pszczelich,
niedobory muszą być zatem możliwie najszybciej uzupełnione, najlepiej następnego dnia.
W czasie przeprowadzania głównego przeglądu jesiennego wstępnie układamy gniazdo
na okres zimowy. Staramy się w nim umieścić takie plastry, których całe powierzchnie
nadają się do zaczerwiania, gdyż nie tylko teraz, ale i wiosną będą one stanowiły miejsce
intensywnego składania przez matkę jaj. W okresie do drugiego przeglądu jesiennego nie
należy zmniejszać powierzchni rodni. Matka w tym okresie powinna mieć wystarczającą
ilość wolnego miejsca do czerwienia.
Następnym czynnikiem dobrego czerwienia matek w lipcu i sierpniu jest jakość
plastrów. Gniazdo o tej porze nie może już być obszerne, by nie rozpraszać zapasów
cukrowych i pyłku na plastry przewidziane do wycofania oraz ułatwić pszczołom
ogrzewanie plastrów z czerwiem. Tym ważniejsze jest więc, by każda komórka na
pozostawionych plastrach nadawała się do czerwienia. Zresztą nie tylko teraz ale i po
przezimowaniu, aż do czasu zwiększenia pojemności gniazd wiosną oraz ich poszerzania
ramkami z węzą. Przy głównym przeglądzie jesiennym usuwa się więc wszystkie plastry
bardzo ciemne lub zupełnie nie zaczerwione w tym sezonie (zbyt jasne). Pierwsze ze
względu na higienę gniazda, drugie jako zbyt "zimne" zimą i omijanie przez matkę przy
czerwieniu wczesnowiosennym. Nie nadają się do zimowli również plastry nieodbudowane,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
zniszczone pleśnią, z większą liczbą komórek trutowych, o komórkach zbyt głębokich na
czerw itp. Im mniej czasu zużyje matka na wyszukanie odpowiednich komórek a pszczoły
na ich przygotowanie do czerwienia, tym tempo czerwienia będzie większe i pewniej
rodziny osiągną odpowiednią do zimowania siłę.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadza się główny przegląd jesienny?
2. Kiedy przeprowadza się główny przegląd jesienny?
3. Jak szacujemy ilość zapasów w rodzinie pszczelej?
4. W jaki sposób oceniamy jakość matki pszczelej?
5. Jak postępujemy z bezmatkami w okresie jesiennym?
6. Dlaczego na okres zimowli powinno pozostawić się plastry jasnobrązowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
głównego przeglądu jesiennego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy zapisów w książce pasiecznej dotyczących wyników produkcyjnych
poszczególnych rodzin pszczelich,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) przejrzeć rodzinę pszczelą, zwracając uwagę na ilość i jakość czerwiu,
4) sprawdzić zaopatrzenie rodziny pszczelej w zapasy miodowe, szacując ich ilość na
każdym plastrze,
5) uzupełnić brakujący zapas poszytymi plastrami, zabranymi z innych rodzin,
6) ocenić stan zdrowotny rodziny pszczelej,
7) okreÅ›lić powierzchniÄ™ czerwiu (dm²),
8) określić jakość czerwiu na podstawie wyglądu (zwarty, rozstrzelony).
9) dokonać oceny jakości matek pszczelich na podstawie zapisów w dokumentacji
pasiecznej i jakości czerwiu zaobserwowanej podczas przeglądu,
10) wypełnić tabelę według poniższego wzoru,
11) zaprezentować pracę.
Nr Wyniki Ocena czerwiu Zapas pierzgi Zapas miodu Ocena matki i jej
pnia produkcyjne nr
1
2
3
4
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,
- przybory do pisania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
- książka pasieczna i karty uli,
- rodziny pszczele.
Ćwiczenie 2
Oceń przydatności plastrów do zimowli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
2) przejrzeć rodzinę pszczelą, zwracając uwagę na liczbę i jakość plastrów pszczelich,
3) obserwować podczas przeglądu rodziny uliczki między ostatnimi plastrami, po obu
stronach gniazda. Jeśli ostatni plaster nie jest obsiadany przez pszczoły zabrać go,
zmniejszając w ten sposób gniazdo,
4) wycofać z gniazda plastry jasne (dziewicze), plastry z zapasem umieścić za zatworem,
natomiast puste przenieść do pracowni,
5) przenieść na skraj gniazda plastry bardzo ciemne, jednocześnie w środku gniazda
umieścić plastry jasnobrązowe,
6) zaprezentować pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- transportówka,
- sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,
- przybory do pisania,
- książka pasieczna i karty uli,
- rodziny pszczele.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) definiować pojęcie głównego przeglądu jesiennego?
ðð ðð
2) określać jakość matki pszczelej?
ðð ðð
3) przeprowadzać główny przegląd jesienny?
ðð ðð
4) szacować ilość zapasu w gniez
dzie rodziny pszczelej?
ðð ðð
5) dobierać plastry pszczele do zimowli?
ðð ðð
6) określać ilość i jakość czerwiu w rodzinie pszczelej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Jesienny rozwój rodzin pszczelich
4.2.1. Materiał nauczania
Dobre przygotowanie rodzin do zimowli jest zdecydowanie ważniejsze od typu ula,
w jakim zostaną zazimowane i gdzie spędzą zimę. Rodziny dobrze przygotowane
biologicznie mają bowiem ogromne możliwości dostosowywania się do różnych warunków
otoczenia i znacznie lepiej znoszÄ… trudny okres zimowania.
Aby stworzyć rodzinom dobre warunki jesiennego rozwoju, musimy im zapewnić:
dobrą, płodną matkę,
odpowiednią siłę rodzin,
dużą liczbę karmicielek,
duże zapasy miodu w ulu,
umiarkowany przypływ nektaru,
duże zapasy pierzgi,
dostateczną ilość wolnych komórek w plastrach.
Jeżeli rozwój jest słaby w całej pasiece, należy go pobudzić karmieniem "na czerw", dla
stworzenia pozorów istnienia pożytku naturalnego. Przyczyną skąpego czerwienia matek
w takiej sytuacji jest najczęściej brak przychodów nektaru z zewnątrz, co zastępujemy
cukrem. Podaje się wówczas rodzinie, co 3 4 dni po 1 l syropu o proporcji 1:1. Karmić
należy bezwzględnie wieczorem, przy zwężonych wylotach, by nie wywołać
niebezpiecznego w warunkach bezpożytkowych rabunku w pasiece. Jeżeli noce są chłodne
lepiej podawać syrop ciepÅ‚y, o temperaturze okoÅ‚o 30°C. Karmienie to rozpoczyna siÄ™
możliwie zaraz po przeglądzie, dając w sumie po 2-3 kg cukru na l rodzinę. Z 1 kg cukru
i l litra wody otrzymuje się 1,65 1 syropu (tab. 1 i 2). Stosując wyżej podane dawki
jednorazowe przy 4-krotnym nakarmieniu jedna rodzina otrzyma ok. 2,4 kg cukru, przy
6-krotnym, około 3,7 kg. W sytuacji zagrożenia nosemozą (dodatni wynik badań osypu
wiosną, chłodne i wilgotne lato) dobrze jest karmienie "na czerw" połączyć z jesiennym
·leczeniem rodzin. Trzeba dążyć do tego, by, tak mÅ‚ode pszczoÅ‚y przedzimowe jak i zapasy
gromadzone na zimę były możliwe wolne od spor Nosema apis, które tę chorobę wywołują.
Tabela 1. Zużycie cukru i wody do przygotowania syropów
Stosunek cukru do wody
Cukier 1:1 3:2 2:1
kg
woda syrop woda syrop woda syrop
l l l l l l
0,5 0,5 0,83 0,33 0,65 0,25 0,58
1 1 1,65 067 1,32 0,50 1,15
2 2 3,30 1,33 2,64 1,00 2,30
3 3 4,95 2,00 3,96 1,50 3,45
4 4 6,60 2,67 5,28 2,00 4,60
5 5 8,25 3,34 6,60 2,50 5,75
6 6 9,90 4,00 7,92 3,00 6,90
7 7 11,55 4,67 9,24 3,50 8,05
8 8 13,20 5,34 10,56 4,00 9,20
9 9 14,85 6,00 11,88 4,50 10,35
10 10 16,50 6,67 13,20 5,00 11,50
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Tabela 1. Zawartość cukru i wody w syropach
Stosunek cukru do wody
Syrop 1:1 3:2 2:1
kg
woda cukier woda cukier woda cukier
l l l l l l
0,5 0,30 0,30 0,25 0,38 0,22 0,43
1 0,61 0,61 0,51 0,76 0,44 0,87
2 1,21 1,21 1,01 1,51 0,87 1,74
3 1,82 1,82 1,52 2,27 1,31 2,61
4 2,42 2,42 2,02 3,03 1,74 3,48
5 3,03 3,03 2,53 3,79 2,18 4,35
6 3,64 3,64 3,03 4,54 2,61 5,22
7 4,24 4,24 5,54 5,30 3,05 6,09
8 4,85 4,85 4,04 6,06 3,48 6,96
9 5,45 5,45 4,55 6,81 3,92 7,83
10 6,06 6,06 5,03 7,57 4,35 8,70
Karmienie "na czerw" nie przyniesie pożądanych efektów w rozwoju rodzin, jeżeli
w ulu nie będzie dostatecznej ilości zapasów w plastrach. Zapasy te oceniamy w czasie
głównego przeglądu jesiennego "na oko" przyjmując, że 1 dm2 szytego miodu (cukru)
zawiera około 30 33 dag (1 kg = 3 dm2). Jeżeli zapasów brak zupełnie lub jest ich mniej niż
przynajmniej 4 kg na rodzinę należy je natychmiast uzupełnić, dając w 1 2 dawkach syrop
cukrowy o gęstości 3:2 (cukier: woda). Z 3 kg cukru i 2 l wody otrzymuje się około 41
syropu. Podając więc 3 razy po 2 litry syropu wymienionej gęstości zwiększamy zapasy
w gniez
dzie o około 4,5 kg, przy dwu karmieniach o 3 kg. Oszczędność cukru w tym czasie
jest dla pszczelarza zawsze nieekonomiczna.
Obok pokarmu węglowodanowego ogromny wpływ na poziom czerwienia i kondycję
pszczół przeznaczonych do zimowli wywiera pyłek jego dopływ z zewnątrz oraz zapasy
pierzgi w plastrach w ulu. Pyłek i pierzga stanowią jedyny naturalny pokarm białkowy
pszczół, będący budulcem dla młodego organizmu jakim jest czerw. Liczne badania
wykazały, że również młode pszczoły zaraz po wygryzieniu się z komórek muszą obficie
odżywiać się pierzgą, by osiągnąć pełen rozwój fizjologiczny, odpowiednio wykształcić
gruczoły gardzielowe i woskowe, osiągnąć pełną sprawność do pracy i wytrzymałość na
niekorzystne warunki zimowli. W końcu lipca sierpniu las mieszany, poręby leśne, dzikie
łąki, miedze i przydroża obfitują na ogół w rośliny pyłkodajne i zapewniają dopływ pyłku do
uli na bieżące potrzeby rodzin. Jednak ze względu na zmienność pogody w końcu lata zapas
pierzgi w plastrach nie powinien być mniejszy w czasie głównego przeglądu jesiennego niż
półtora do dwóch plastrów w każdej rodzinie. Chodzi bowiem o zachowanie ciągłości
czerwienia mimo trafiających się jedno czy dwutygodniowych ochłodzeń czy deszczów.
Doświadczenia i obserwacje dowiodły, że przy braku pierzgi w plastrach pszczoły
ograniczają ilość wychowywanego czerwiu a w skrajnych przypadkach, nawet zjadają już
wylęgnięte młode larwy. Młode pszczoły zaś, które w ciągu pierwszego tygodnia od wyjścia
z komórek nie miały dostatecznej ilości pierzgi w pokarmie, nigdy nie osiągają takiej
kondycji i zdolności do pracy jak od początku bogato nią karmione. Nawet gdyby póz
niej
były karmione pierzgą w obfitości.
Pokolenie sierpniowe młodych pszczół powinno żywić się pierzgą szczególnie obficie,
by odłożyć w organizmie jak najbogatsze zapasy ciała tłuszczowego. Stanowi ono bowiem
jeden z podstawowych warunków odporności pszczół na trudy zimowli oraz decyduje
o zasobach ich energii, długowieczności i zdrowotności również wiosną po przezimowaniu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Pszczoły bogato zaopatrzone w pierzgę lepiej też radzą sobie ze wspomnianą już nosemozą,
która niejednokrotnie wyrządza wielkie szkody w pasiekach głównie wczesną wiosną.
Powiększenie zapasów pierzgi w gniez
dzie w tym czasie możemy spowodować przez
właściwe ułożenie plastrów zaraz po lipcowym miodobraniu. W obrębie przyszłego
zimowego gniazda powinny znalez
ć się plastry najobficiej założone pierzgą, jeżeli tylko nie
są zbyt ciemne i nadają się do czerwienia. Gniazdo należy ułożyć już teraz z tej liczby
plastrów jaką przewidujemy do zimowli, czyli z 6 8 sztuk, zależnie od siły rodziny i ilości
czerwiu w ulu. Zbędne plastry z resztkami czerwiu krytego czy miodu wycofujemy za
zatwór. Znoszony na bieżąco pyłek będzie wówczas składany tylko do plastrów
gniazdowych, bez rozpraszania na skrajne, przewidziane do wycofania. Zapas pierzgi nie
zużyty teraz i zalany jesienią syropem, będzie sprzyjał rozwojowi rodzin po przezimowaniu,
nim ustali się pogoda i zakwitną pierwsze rośliny pyłkodajne wiosną. Dobre warunki
gromadzenia pierzgi póz
nym latem dają rośliny poręb leśnych z wierzbówką i wrzosem
włącznie, nawłoć w dolinach rzek, cykoria podróżnik i inne chwasty jesienne oraz poplony
takie jak gorczyca czy facelia w warunkach pożytków polowych.
W pasiekach, w których przychody pyłku w lipcu i sierpniu są z reguły ubogie,
wskazane jest wycofać po 1 2 plastry pierzgi z gniazd rodzin pszczelich w okresie
kwitnienia wierzb, sadów, mniszka pospolitego i rzepaków. Pszczoły chętnie, gromadzą
pyłek w plastrach ciemniejszych już przeczernionych, ustawionych tuż za ostatnim plastrem
z czerwiem, jeżeli między nią a ramką na pyłek damy kratę odgrodową. Przy dobrej
pogodzie silna rodzina może w ciągu 10 dni całkowicie założyć pyłkiem dwie kolejno
podane jej na pierzgę plastry. Pierzgę w plastrach łatwo daje się przechować do czasu
jesiennego układania gniazd jeżeli rozwiesimy takie plastry w pracowni. Nie potrzebują one
wówczas żadnej konserwacji a od barciaka chroni je zachowanie dużych odstępów między
plastrami oraz zapewnienie przewiewu i światła. W sierpniu plastry z pierzgą podajemy
rodzinom jako osłaniające kulę czerwiu, z jednej lub dwu stron gniazda.
Następnym czynnikiem dobrego czerwienia matek w lipcu i sierpniu jest jakość
plastrów. Gniazdo o tej porze nie może już być obszerne, by nie rozpraszać zapasów
cukrowych i pyłku na plastry przewidziane do wycofania oraz ułatwić pszczołom
ogrzewanie plastrów z czerwiem. Tym ważniejsze jest więc, by każda komórka na
pozostawionych plastrach nadawała się do czerwienia. Zresztą nie, tylko teraz ale i po
przezimowaniu, aż do czasu zwiększenia pojemności gniazd wiosną oraz ich poszerzania
ramkami z węzą. Przy głównym przeglądzie jesiennym usuwa się więc wszystkie plastry
bardzo ciemne lub zupełnie nie zaczerwione w tym sezonie i (zbyt jasne). Pierwsze ze
względu na higienę gniazda, drugie jako zbyt "zimne" zimą i omijanie przez matkę przy
czerwieniu wczesnowiosennym. Nie nadają się do zimowli również plastry nieodbudowane,
zniszczone pleśnią, z większą liczbą komórek trutowych, o komórkach zbyt głębokich na
czerw itp. Im mniej czasu zużyje matka na wyszukanie odpowiednich komórek a pszczoły
na ich przygotowanie do czerwienia, tym tempo czerwienia będzie większe i pewniej
rodziny osiągną odpowiednią do zimowania siłę.
Po ułożeniu gniazda należy je dobrze ocieplić. Noce w sierpniu są już chłodne,
a w gniez
dzie gdzie pielęgnowany jest czerw pszczoły muszą zapewnić stałą temperaturę
35°C. Podobna temperatura potrzebna jest również przy przeróbce syropu w czasie
karmienia rodzin. Wstawienie bocznych mat i uzupełnienie ociepleń górnych gdy tylko
zwolni się potrzebna do tego przestrzeń w ulach, pozwala pszczołom na zaoszczędzanie
zapasów i energii zużywanych o tej porze przy tworzeniu optymalnego mikroklimatu
wewnÄ…trz ula.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie warunki wpływają na dobry jesienny rozwój rodziny pszczelej?
2. Ile z 1 kg cukru i l litra wody otrzymuje siÄ™ syropu?
3. Jakimi sposobami pobudzamy matkÄ™ do intensywnego czerwienia w okresie jesiennego
rozwoju rodzin pszczelich?
4. W jaki sposób można rodzinie pszczelej zapewnić odpowiednią ilość pokarmu
białkowego w okresie jesiennego rozwoju rodzin pszczelich?
5. Gdzie i jakie plastry umieszczamy w gniez
dzie do zaczerwienia przez matkÄ™ pszczelÄ…?
4.2.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz metody rozwoju jesiennego do istniejących warunków pogodowych
i pożytkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić i zanotować warunki pogodowe: kierunek i siłę wiatru, zachmurzenie,
temperaturÄ™ powietrza,
2) określić intensywność lotów pszczół, licząc pszczoły powracające do ula w ciągu
1 minuty,
3) sporządzić syrop średni i podać wskazanym rodzinom pszczelim według zaleceń
nauczyciela,
4) sporządzić ciasto miodowo-cukrowe i podać rodzinie pszczelej,
5) kontrolować wybieranie podanych pokarmów, w razie wybrania podać ponownie
następną porcję,
6) wypełnić tabelkę,
7) zaprezentować pracę.
Skutki poddawania pokarmu ciasto miodowo-cukrowe syrop
Częstotliwość uzupełniania
zapasów
Czas wybierania pokarmu
Występowanie rabunku
Ilość poddanego łącznie cukru
Wyposażenie stanowiska pracy:
 rodziny pszczele,
 cukier,
 miód,
 woda,
 podkarmiaczki,
 środki ochrony indywidualnej pszczelarza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 2
Oblicz optymalny jesienny okres rozwojowy w różnych warunkach pożytkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić optymalny jesienny okres rozwojowy dla pasieki po pożytku lipowym,
2) określić optymalny jesienny okres rozwojowy dla pasieki wykorzystującej pożytek
wrzosowy,
3) określić ilość składanych jaj w sierpniu,
4) obliczyć ilość miejsca potrzebnego na składanie jaj przez matkę pszczelą,
5) wypełnić poniższą tabelę,
6) zaprezentować wyniki.
Data Ilość
Czas trwania Ilość składanych
Rodzaj potrzebnyc
Rozpoczęcia zakończenia
rozwoju dziennie jaj
pożytku rozwoju rozwoju h plastrów
jesiennego przez matkÄ™
jesiennego jesiennego szt.
lipowy
wrzosowy
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalendarz,
- kalkulator,
- tablica z wymiarami poszczególnych typów ramek.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zapewniać rodzinom dobre warunki jesiennego rozwoju?
ðð ðð
2) organizować jesienny rozwój rodzin pszczelich?
ðð ðð
3) oceniać jakość matki?
ðð ðð
4) prowadzić podkarmianie pobudzające?
ðð ðð
5) określać ilość zapasów miodu i w gniez
dzie rodziny pszczelej?
ðð ðð
6) uzupełniać brakujący zapas rodzinie pszczelej?
ðð ðð
7) wypełniać kartę rodziny pszczelej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.3. Wielkość i ułożenie gniazda rodziny pszczelej.
4.3.1. Materiał nauczania
Po połowie sierpnia (przy korzystaniu z wrzosów czy spadzi nieco póz
niej)
przeprowadza się drugi przegląd jesienny rodzin, by ostatecznie ocenić ich potrzeby
pokarmowe przed zimą i jeszcze raz skorygować wielkość zimowych gniazd. Przegląd ten
w rodzinach gdzie wcześniej prawidłowo ułożono gniazda przebiega bardzo szybko.
Koryguje się tylko jeżeli zachodzi potrzeba, liczbę pozostawionych na zimę plastrów, ocenia
ilość i rozłożenie zapasów jakie rodzina dotąd zgromadziła oraz szacuje powierzchnię
otwartego czerwiu, który jeszcze wymaga karmienia.
Gniazdo musi być ułożone na wprost wylotu i tu go umieściliśmy przy dobieraniu
plastrów przeznaczonych do zazimowania. W ulu o ciepłej zabudowie wylot usytuowany
jest przy dennicy i bocznie. Z tej też strony powinny zimować pszczoły. Nie należy jednak
dosuwać gniazda aż do szczytowej ściany między nią a matą ocieplającą powinna zostać
wolna przestrzeń szerokości co najmniej 10 mm dla dopływu powietrza. Ruch powietrza
przyspiesza usuwanie wilgoci z ula powstającej przy ochładzaniu się powietrza
wydostającego się z kłębu. Nim opuści ono ul przez wylot lub przez wentylację w daszku
powoduje wysychanie maty i ściany w razie zawilgocenia.
Liczba plastrów w gniez
dzie powinna odpowiadać sile rodziny, tak, aby pszczoły
zajmowały wszystkie uliczki, z wyjątkiem skrajnych między ostatnim plastrem a deską
odgrodową (lub ścianą ula).
Sposób rozłożenia zapasów na plastrach zależy przede wszystkim od rodzaju zabudowy
gniazda. Przy zabudowie zimnej (ramki ustawione prostopadle do przedniej ściany ula),
naprzeciwko wylotu w części środkowej gniazda ustawia się ramki zalane miodem nieco
więcej niż w połowie. Po obydwu stronach daje się ramki ze stopniowo wzrastającą ilością
miodu tak, aby w skrajnych ramkach miód nie sięgał tylko na parę centymetrów do dołu
plastra (rys.1).
a b
Rys. 1. Rozmieszczenie zapasów zimowych a)-w ulu
o zabudowie zimnej, b)-w ulu o zabudowie
cieplej [wg Janiszewski]
W ulach o budowie ciepłej (plastry ustawione równolegle do przedniej ściany), przy
przedniej ścianie ustawia się plaster pusty, w drugiej powinno być trochę więcej niż pół
plastra miodu, w następnych coraz więcej, aż do ostatniej prawie pełnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Po rozpoczęciu karmienia nie powinno się już zmieniać obecnej lokalizacji plastrów
w stosunku do wylotów, gdyż pszczoły odpowiednio do ich położenia rozmieszczą zapasy,
zostawiając w środkowej części gniazda wolne komórki na kłąb.
W okresie od połowy paz
dziernika do pierwszego oblotu wiosennego pszczół jedna
rodzina zużywa około 5 6 kg zapasów. Ale od początku marca, kiedy najczęściej ma
miejsce oblot w klimacie Polski, do pierwszych przychodów nektaru z iwy mija jeszcze cały
miesiąc (lub więcej). W rodzinach czerwią już matki i zapasy na wykarmienie larw muszą
znajdować się w ulach od jesieni, by rodziny mogły rozwijać się normalnie. Brak zapasów
w tym czasie w gniazdach może w gorszych warunkach pogody wczesną wiosną
doprowadzić nawet do osypania się całych rodzin. Pszczelarz traci wówczas i rodzinę
i cukier, który podał jej na jesieni, a włożony nakład pracy nie przyniesie mu dodatkowych
wartości.
Praktykowane czasem karmienie uzupełniające pszczół wiosną, tuż po oblocie, jest
również zdecydowanie niekorzystne. Obciążamy bowiem wówczas ciężką pracą pszczoły,
które są wyczerpane zimowlą i wydatnie skracamy im życie. A od długowieczności tych
robotnic w ogromnej mierze zależy jak się będą rozwijały rodziny wiosną i na kiedy osiągną
siłę i dojrzałość roboczą. Rzadko też po pierwszym oblocie występuje pogoda korzystna do
przeróbki syropu.
Wszystko to przemawia za tym, by uzupełniając zapasy zwane zimowymi zwiększyć je
do około 11 kg przy zimowli na 6 plastrach, do 12 kg przy 7 plastrach i około 13,5 kg przy
zimowaniu rodzin o sile 8 plastrów na jesieni. Odkłady z zapasowymi matkami zazimowane
obok rodzin głównych na 3 czy 4 ramkach powinny mieć po zakończeniu karmienia 6 do 7,5
kg zapasów przed zimą.
Czerwiu otwartego w drugiej połowie sierpnia jest już coraz mniej. Jeżeli jednak jakaś
matka z póz
nej wymiany ciągle intensywnie czerwi, musimy do planowanych zapasów
dodać cukier w ilości ok. 0,25 kg na każdy 1 dm2 jaj czy młodego czerwiu stwierdzonego
przy tym przeglądzie. Większe ilości młodego czerwiu możemy zastać również w rodzinach
silniej zaatakowanych przez warrozę, gdyż matki często przedłużają tam czerwienie. Te
rodziny jednak, ze względu na ich osłabioną przez chorobę kondycję, lepiej byłoby jak
najszybciej połączyć z podobnymi między sobą i przy uzupełnianiu zapasów traktować już
Å‚Ä…cznie.
Przy uzupełnianiu zapasów zimowych podaje się syrop o stężeniu 3 kg cukru na
2 l wody, licząc 1 kg cukru na 1 kg brakujących zapasów. Jeżeli więc w 7 plastrowej
rodzinie stwierdziliśmy teraz 6 kg zapasów oraz 3 dm2 młodego czerwiu otwartego, to aby
uzyskać 12 kg zapasów musimy jej dodać 6+0,75 (na,czerw) = około 6,7 kg cukru.
W praktyce pszczelarze wolą operować litrami syropu niż kilogramami cukru przy
karmieniu pszczół. Syrop o stężeniu 3:2 można sporządzać od razu na 2 3 karmienia, gdyż
tak gęsty nie fermentuje i daje się przetrzymać w pokojowej temperaturze przez kilka dni.
Przy sporządzaniu syropu cukrowego, niezależnie od zastosowanej proporcji cukru do wody,
z 1 kg cukru powstaje po rozpuszczeniu 0,65 l płynu. Otrzymujemy więc następujące ilości
syropu w litrach: (liczba kg cukru x 0,65) + liczba litrów wody = litry syropu, np.
(10 kg,cukru x 0,65) + 10 l wody = 6,5 1+ 10 l = 16,5 litra. Aby ułatwić pszczelarzom
organizację karmienia podajemy tabele 1 i 2, gdzie można odczytać potrzebne wielkości dla
trzech spotykanych przy karmieniu gęstościach syropu. Najczęściej stosowane stężenie to
3:2 (cukier - woda) przy uzupełnianiu zapasów i karmieniu przed zimą oraz 1:1 gdy
karmimy "na czerw". Syropu z dwu części cukru na jedną część wody nie powinno się
w pasiece stosować poza wyjątkowymi sytuacjami awaryjnego karmienia póz
nÄ… jesieniÄ….
Uzupełnianie zapasów zimowych rozpoczyna się możliwie najwcześniej, tak by do
10 września karmienie zostało zakończone. Przemawia za tym kilka okoliczności, z których
najistotniejsze wymieniamy niżej:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
- przeróbka przez pszczoły podanego rodzinom syropu polega głównie na odparowaniu
nadmiaru wody oraz zinwertowaniu sacharozy (cukru buraczanego) na cukry proste.
Obie czynności wymagają znacznego wydatkowania energii pszczół. Ponadto pszczoły,
które produkowały inwertazę do przerobu syropu już nie mogą produkować mleczka i są
stracone jako karmicielki czerwiu, bardzo potrzebne w rodzinie po przezimowaniu.
Syrop powinny więc przerobić i poszyć pszczoły pozostałe po letnich pożytkach, które
i tak przed zimą, lub w początkowym jej okresie spadłyby. Zatrudnienie tych pszczół
przy gromadzeniu zapasów zimowych skróci czas ich przebywania i żywienia się w ulu
a jednocześnie pozwoli na zaoszczędzenie energii pszczół młodych, które w skład kłębu
zimowego powinny wejść w stanie możliwie najmniejszego spracowania.
- do inwersji cukrów i odprawienia wody potrzebna jest temperatura w granicach
30 40oC. Spadanie jej poniżej tej granicy zmusza pszczoły do produkowania ciepła
kosztem skarmianego cukru i utraty sił tych pszczół. W klimacie Polski sierpniowe dni
są często jeszcze słoneczne, opadów znacznie mniej niż bliżej ku jesieni. Energia
słoneczna wykorzystywana jest do przerobu syropu. Przeróbka ta dokonuje się więc
znacznie mniejszym kosztem. Ponadto ule przed ochłodzeniem się powietrza z zewnątrz
zdążą wyschnąć a zapasy będą lepiej przygotowane,
- czerwienie matek przeciągające się jeszcze na wrzesień nie jest wskazane. Wygryzanie
się tych pszczół, osiąganie pełnej dojrzałości fizjologicznej i odkładanie ciała
tłuszczowego oraz oblot oczyszczający przed zimą wypadłby wówczas w paz
dzierniku.
Jest to miesiąc, w którym trudno już liczyć w naszym klimacie na korzystne do tego
warunki. Tymczasem pszczoły zbyt młode, nie "utuczone" 'na jesieni lub z jelitem
przepełnionym już na wstępie zimowli spadną w jej trakcie dając potrójne straty:
a) ubytki zimowe w kłębie, niepokój, rozluz
nienie kłębu i utratę ciepła, pogarszające
zimowlę pszczół pozostałych,
b) niepotrzebne zużywanie pokarmu jesienią na wychów czerwiu (a pamiętamy, że
1 plaster czerwiu zjada 1 plaster miodu i pół plastra pyłku), odżywianie się tych
pszczół przez część zimowli i w końcu osypanie się ich przed końcem zimy,
c) wyczerpanie karmicielek, które pielęgnowały spóz
niony czerw i to w trudniejszych
niż w sierpniu warunkach. Wychów czerwiu ze wszystkich wykonywanych przez
pszczoły czynności, wyczerpuje je najbardziej i wydatnie skraca życie pszczół
robotnic. Karmicielki spóz
nionego czerwiu będą więc stanowiły grupę pszczół,
które na pewno spadną w początku okresu zimowego.
Wczesne uzupełnianie zapasów, dokonywane większymi niż przy karmieniu "na czerw"
dawkami, zapobiega przedłużaniu czerwienia matek i poprawia przez to warunki zimowli.
Porcje jednorazowe w jakich podaje siÄ™ syrop przy tym karmieniu wynoszÄ… 2,0 do 3,5 litra
na 1 rodzinę pszczelą  w zależności od potrzeb rodziny i posiadanych podkarmiaczek.
Gdyby po zakończeniu uzupełniania zapasów nadszedł dłuższy okres bardzo ciepłej
jesieni, dobrze jest zdjąć chwilowo ocieplenia górne dla schłodzenia gniazd. Chodzi tu
o pogorszenie warunków cieplnych w ulach, co o tej porze już nie jest niebezpieczne (brak
czerwiu) dla pszczół a zapobiega ponownemu, bardzo niepożądanemu rozczerwianiu się
matek przed zimą. Ocieplenia wrócą pod daszki dopiero po wyraz
nym ochłodzeniu się
powietrza zewnętrznego.
Zapasy powinny być tak ułożone, by w skrajnych plastrach było ich więcej, do 2/3
powierzchni ramki, w Å›rodkowej mniej do okoÅ‚o ½ 1/3 dÅ‚ugoÅ›ci plastrów. Tu w wolnych od
nich komórkach uwiążą się pszczoły tworzące kłąb zimowy. Wczesne karmienie z reguły
prowadzi do prawidłowego rozmieszczenia zapasów, które stopniowo spychają czerw na
coraz bardziej centralne plastry i niższe ich partie.
Niewłaściwy układ zapasów w ulu może doprowadzić do spadku rodziny mimo ich
obecności na innych ramkach, gdyż nie były dostępne dla pszczół Obwodu kłębu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
w momencie krytycznym. Taka sytuacja jest możliwa, gdy np. środkowy plaster jest zalany
syropem aż do dołu a wolne komórki znajdują się w plastrach bocznych. Kłąb może uwiązać
się wówczas z jednej strony. Jeżeli wyczerpie zapasy nad sobą w czasie mrozu, nie potrafi
tak radykalnie zmienić swojego położenia, by przejść na drugą stronę plastra i ginie z głodu.
Centrum kłębu wiąże się bowiem zawsze na plastrach o zapasach najmniejszych.
Jednym z czynników regulacji czerwienia jesiennego i rozłożenia zapasów zimowych
jest właściwe dobranie wielkości gniazda do przewidzianej siły rodziny. Gniazda powinny
być ułożone ciasno, jeszcze przed rozpoczęciem uzupełniania zapasów wówczas ich
gromadzenie zepchnie matkę na niższe partie plastrów aż wreszcie całkowicie ograniczy
przestrzeń gdzie może ona czerwić. Ponieważ czerw zajmuje zawsze najbardziej centralne
w stosunku do wylotu miejsce, ono pozostanie po wyjściu ostatnich pszczół z komórek jako
przestrzeń na uwiązanie się kłębu. Gniazdo zbyt obszerne w czasie karmienia może stać się
powodem rozproszenia w nim tak zapasów jak i czerwiu jesiennego.
Wielkość gniazda ustaliliśmy przy głównym przeglądzie jesiennym na podstawie ilości
czerwiu stwierdzonego przy przeglądzie. Pszczoły, które są obecnie w gniez
dzie
w większości zginą przed zazimowaniem rodzin, ich liczba nie jest więc właściwym
wskaz
nikiem liczby plastrów potrzebnych danej rodzinie. Przyjmuje się, że 1 plaster czerwiu
dostarczy pszczół na objęcie ok. 2 plastrów zimowego gniazda.
Przy drugim przeglądzie jesiennym sprawdzamy już tylko, czy gniazdo jest dostatecznie
zcieśnione, czy rzeczywiście cała powierzchnia plastrów jest ściśle zajęta przez pszczoły.
Kłąb zimowy powinien objąć wszystkie uliczki międzyplastrowe. Plastry jakie pozostają
poza jego zasięgiem zimą nie będą ogrzane, a więc skropli się na nich para wodna, może
rozwijać się pleśń, lub fermentować syrop.
W pasiekach wykorzystujących wrzos, w lata obfitego jego kwitnienia może zdarzyć
się, że w środku gniazd znajdą się plastry z dużą ilością krytego czerwiu, który nie pozwala
na właściwe rozlokowanie zapasów. Należy wówczas, przed rozpoczęciem uzupełniania
zapasów przenieść 2 3 plastry o największej powierzchni czerwiu na skraj gniazda. Przy
wczesnym karmieniu czerw ten nie zaziębi się, a syrop od początku będzie. lokowany
właściwie. Resztki czerwiu powinny się przy przemieszczaniu plastrów znalez
ć w centrum
gniazda, a po bokach podajemy woszczynę na syrop. Po wygryzieniu się czerwiu z plastrów
przesuniętych do tyłu wycofujemy je zostawiając tylko taką ogólną liczbę plastrów jaką
zimowy kłąb potrafi objąć.
Można też opóz
nić podanie dwu ostatnich porcji syropu do czasu wygryzienia się
większości czerwiu w środku gniazda. Jest to sposób mniej pracochłonny jednak gorszy,
gdyż opóz
niane karmienie może wypaść w niekorzystnych warunkach pogody, która jesienią
w każdej chwili zagraża chłodem i deszczami.
W specyficznej sytuacji znajdujÄ… siÄ™ pasieki wykorzystujÄ…ce spadz
. Miód spadziowy nie
może pozostać w gniez
dzie na zimę ze względu na jego szkodliwość dla pszczół. Przy
pożytkach tych przeciągających się niejednokrotnie aż do połowy września albo i dłużej,
zachodzi konieczność wycofania o tej porze wszystkiego miodu również z plastrów
gniazdowych, ułożenia ponownego gniazd i zapewnienia pszczołom zimowych zapasów
z cukru. W tym wypadku, aby uniknąć przeciążenia pszczół przerobem dużych ilości syropu,
zapasy te powinny być przygotowane wcześniej, przed wystąpieniem spadzi i po ich
przechowywaniu wraz z plastrami, teraz wstawione do gniazd. W ten sposób przygotowuje
się przynajmniej połowę zapotrzebowania zimowego rodzin i tylko uzupełnia w 2 3
dawkach syropem.
W czasie wziątku, zwłaszcza obfitego spadziowego, pszczoły szybko spracowują się
a matki słabo czerwią. Występuje też z reguły brak pyłku, gdyż lasy spadziowe odznaczają
się brakiem pyłkodajnego podszycia. Stąd również zapasy pierzgi jakie powinny się znalez
ć
w jesiennym i zimowym gniez
dzie, trzeba przygotować wcześniej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rodziny nadmiernie osłabione, po odebraniu miodu spadziowego, muszą być jak
najszybciej połączone w silniejsze jednostki lub zasilone odkładami i zaraz odpowiednio do
liczby plastrów zaopatrzone w cukrowe zapasy.
4.3.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W której części ula pszczoły zakładają gniazdo na zimę?
2. Jak powinno się zimować rodziny pszczele w ulach o ciepłej zabudowie?
3. Kiedy i w jaki sposób układa się gniazdo rodziny pszczelej?
4. Ile pierzgi należy pozostawić rodzinie na zimę?
5. Jakie pokarmy wchodzą w skład pokarmów wykorzystywanych podczas zimowli przez
rodzinÄ™ pszczelÄ….?
6. Jakimi sposobami dokarmiamy rodziny pszczele?
7. Jak sporzÄ…dza siÄ™ syropy?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ułóz
gniazdo pszczele na zimÄ™.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać na podstawie książki pasiecznej rodzinę słabą i silną,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
4) wyjąć kolejno z gniazd wybranych rodzin pszczelich plastry z czerwiem krytym,
5) określić siłę poszczególnych rodzin na podstawie gęsto obsiadanych przez pszczoły
plastrów oraz ilość czerwiu i dopasować do niej wielkość gniazda zimowego,
6) ułożyć gniazdo rodziny pszczelej na zimę,
7) zaprezentować pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze i zdjęcia przedstawiające sposoby zimowli rodzin w różnych typach uli,
- schemat prawidłowego ułożenia gniazda rodziny pszczelej w zależności od typu ula
i systemu zabudowy,
- rodziny pszczele,
- karta rodziny pszczelej,
- podstawowy sprzęt pszczelarski,
- środki ochrony indywidualnej pszczelarza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Ćwiczenie 2
Dokonaj dokarmiania i podkarmienia rodzin pszczelich jesieniÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić ilość zapasu zgromadzonego w gniez
dzie poszczególnych rodzin pszczelich,
wynik zapisać w książce pasiecznej,
2) określić ilość brakującego zapasu w rodzinach pszczelich,
3) uzupełnić poniższą tabelę,
4) sporządzić syrop półgęsty,
5) przeprowadzić dokarmianie rodzin pszczelich,
6) zaprezentować pracę.
Ilość plastrów Zapotrzebowanie Ilość pokarmu Ilość pokarmu do
Nr ula Typ ula
w gniez
dzie na pokarm w gniez
dzie uzupełnienia
Wyposażenie stanowiska pracy:
 plansze z normami zapotrzebowania rodzin pszczelich na zimowe zapasy pokarmu,
 schemat prawidłowego rozmieszczenia zapasów zimowych w ulach o różnej budowie,
 książka pasieczna,
 rodziny pszczele,
 Poradnik dla ucznia,
 środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
 podstawowy sprzęt pszczelarski.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) obliczać zapotrzebowanie na pokarm zimowy dla danej rodziny?
ðð ðð
2) ułożyć gniazdo zimowe rodziny pszczelej?
ðð ðð
3) dobrać wielkość gniazda do siły rodziny?
ðð ðð
4) oszacować ilość pokarmu w gniez
dzie?
ðð ðð
5) sporządzać syrop cukrowy o określonym stosunku cukru i wody ?
ðð ðð
6) organizować uzupełnienie zapasów zimowych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.4. Warunki dobrej zimowli pasieki
4.4.1. Materiał nauczania
W ulu kłąb zimowy zajmuje całą lub prawie całą szerokość i przy ciasnym gniez
dzie
forma kłębu jest zbliżona do kuli. Jest to figura zapewniająca małe straty ciepła na swej
powierzchni, przy dużej proporcjonalnie liczbie pszczół wewnątrz. Utrzymanie
odpowiedniej temperatury w zimującym kłębie jest stosunkowo łatwe. Ponadto zapasy
zgromadzone są tylko nad kłębem i ruch jego w miarę zużywania pokarmu zimą jest
jednokierunkowy, stąd w wyjątkowych tylko wypadkach może trafić się rozbicie kłębu
zimą. Ku górze też unosi się ciepło przenikające z kłębu, które stopniowo ogrzewa zapasy,
zapobiegajÄ…c ich cukrzeniu i fermentacji. Wszystko to stwarza bardzo korzystne warunki
zimowli pszczół w tym typie ula, znacznie łatwiejsze niż w ulach ramce szeroko-niskiej.
W ciągu zimy kłąb przesuwa się ku górze, w miarę zużywania zapasów, około 12 14
cm. Przy wąsko-wysokiej ramce taka ilość zapasów zawsze pod beleczką się znajdzie i nie
ma obawy, by przy prawidłowym ich ułożeniu pszczoły osypały się w czasie zimy z głodu.
Kłąb zimowy w rodzinie o przeciętnej sile ma u naszych pszczół średnicę około 20 25 cm.
Jeżeli przy wysokości ramki równej 42 cm plus 2 cm przestrzeni podramkowej odejmiemy
14 cm na zapasy zimowe i 20 25 cm na średnicę kłębu  pozostaje nam około 10 cm na
oddalenie kłębu od dennicy ula. Jest to odległość dostateczna, by "amortyzować" gwałtowne
wpływy niekorzystnych warunków zewnętrznych na jakie jest narażona zimą, i wczesną
wiosną rodzina od strony wylotu i stale zimnej dennicy. Jak z powyższego wynika ul
o wysokiej ramce jest jednym z "najbezpieczniejszych" uli do zimowli pszczół w naszym
klimacie, pod warunkiem naturalnie, że zostały one dobrze przygotowane oraz zaopatrzone
w dostateczną ilość zapasów i w odpowiednim czasie.
W początku listopada czy końcu paz
dziernika dobrze jest jeszcze raz zajrzeć ostrożnie,
po nocnym przymrozku, do dwu skrajnych uliczek każdego ula. W międzyczasie mogły
bowiem zajść jakieś nieprzewidziane zmiany w sile rodzin i gdyby któraś uliczka okazała się
bez pszczół należy wycofać zbędny, nie obsiadany plaster, dosuwając matę do pozostałych.
Pierwszą pełną uliczką powinna być skrajna między dwoma plastrami zapasów, najbardziej
oddalone od wylotu. Uliczka między ostatnim plastrem i matą nie może być zajęta przez
pszczoły byłyby one narażone na jednostronne tylko zaopatrzenie w pokarm i nadmierne
ochłodzenie tej przestrzeni z zewnątrz. Gdyby przy przeglądzie w którymś ulu była taka
sytuacja to gniazdo jest zbyt ciasno ułożone i należy dostawić rodzinie jeden plaster pełny
zapasów.
Przy gniez
dzie za ciasnym następuje zbyt szybka wymiana powietrza między kłębem
a otoczeniem i powietrze staje się nadmiernie suche. Pszczoły odczuwają wówczas
pragnienie, niepokoją się wybryzgują z uli ginąc na śniegu i również zimują z
le. Jak widać
więc możliwie precyzyjne dostosowanie wielkości gniazda zimowego do siły rodziny jest
rzeczą bardzo ważną.
Staranne ocieplenie, jakie było konieczne w czasie rozwoju jesiennego i karmienia
rodzin syropem teraz odgrywa mniejszą rolę. Ostatnio jest nawet tendencja ochładzania ich
na jesieni, zwłaszcza jeżeli przedłużają się jesienne ocieplenia, by nie dopuścić do
spóz
nionego czerwienia matek. Również w końcu zimy przegrzanie uli sprzyja czerwieniu,
tym razem przedwczesnemu. Karmienie czerwiu w zimowym gniez
dzie np. w końcu
stycznia czy w lutym jest w klimacie Polski zbyt "kosztowne", gdyż wymaga dodatkowego
ogrzewania gniazda, zwiększa zużycie zapasów zimowych i wyczerpuje niepotrzebnie
karmicielki. Natomiast liczba i wartość tak wychowanych pszczół nie pokrywa strat jakie to
czerwienie przynosi. Ostatnio za wczesnym przerywaniem czerwienia jesienią i względnie
póz
nym jego rozpoczynaniem wiosną przemawia dodatkowo potrzeba stałej walki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
z ·warrozÄ…. W gniazdach dÅ‚użej pozostajÄ…cych w stanie bezczerwiowym i w chÅ‚odniejszej
atmosferze jego wnętrza pasożyt ten nie ma warunków rozwoju, przez co daje mniej pokoleń
rocznie i mniej się rozmnaża.
Dyktuje to zmianę poglądów na sprawę ociepleń i wentylacji zimą. Ocieplenia na zimę,
aż do pierwszego oblotu, powinny być zaledwie umiarkowane a wyloty, od chwili ustania
zagrożeń rabunkiem, szeroko otwarte.
Jest to zalecenie mało popularne w pszczelarstwie tradycyjnym, ale już sprawdzone
i coraz szerzej zalecane. Tymczasem w wielu pasiekach obserwuje siÄ™ przegrzewanie rodzin
zimą. Gniazda po zakończonym karmieniu troskliwi pszczelarze zasypują sieczką lub liśćmi,
wypełniając nimi całe przestrzenie po bokach gniazda i pod daszkiem. Nie pochwalamy tego
sposobu zimowli, obok już omówionych możliwości przegrzania rodzin i wynikających stąd
skutków, sieczka zaśmieca ule i utrudnia utrzymanie porządku tak w samych ulach jak i na
pasieczysku. Ponadto po pierwszym oblocie wiosną, kiedy właśnie ocieplenie jest rodzinie
pszczelej najbardziej potrzebne, sieczkę wyrzuca się i ule gwałtownie ochładza. Pszczoły
tymczasem muszą teraz ogrzewać gniazdo znacznie intensywniej i na większej przestrzeni
niż robiły to zimą, tracąc na to wiele zapasów i własnej energii.
Wylot otwiera się szeroko; na przynajmniej 12 x 0,8 cm już od momentu kiedy kończą
się zagrożenia rabunkiem. Pozwoli to dosuszyć ul po zawilgoceniu karmieniem i w jesienne
szarugi oraz utrzymać kłąb w małej aktywności od jesieni aż do przedwiośnia.
W początkowym okresie stałego ochłodzenia jesiennego, gdy pszczoły są już mało
aktywne i zaczynają wiązać się w kłąb dobrze jest wsunąć wkładki dennicowe z papieru.
Wkładka powinna mieć szerokość wewnętrzną dennicy ula, a wzdłuż obejmować całe
zimujące gniazdo. Wkładka ułatwia szybkie i dokładne wycofanie osypu poziomego wraz ze
zmiotkami spod gniazda tuż przed oblotem pszczół wiosną. Wczesne usunięcie osypu
ułatwia pszczołom czyszczenie i suszenie dna ula w dniu oblotu (i po nim) oraz pozwala na
ocenę zimowli rodzin na podstawie zawartości i wyglądu wycofanych zmiotków. To ostatnie
jest szczególnie ważne. w diagnozowaniu i zwalczaniu chorób, a zwłaszcza nosemozy
i warrozy pszczół. W obu wypadkach konieczne jest jak najwcześniejsze wykrycie choroby
i natychmiastowe podjęcie leczenia.
Pasieka może zimować bezpośrednio na pasieczysku (często nazywanym toczkiem).
Zimowla na wolnym powietrzu przebiega pomyślnie nawet w ostrzejszym klimacie, niż
majÄ… go najzimniejsze rejony naszego kraju.
Zimując rodziny pszczele na toczku trzeba jednak je chronić przed działaniem silnych
wiatrów, zwłaszcza wschodnich i północnych. Jeżeli wiatr wdziera się przez luki
w żywopłocie, osłonę mogą stanowić przeciwśnieżne płotki lub specjalnie ustawione
gałęzie. Poszczególne ule można osłonić, odsunąć z przeciągu na miejsce bardziej zaciszne.
Silny i częsty wiatr zbyt szybko schładza ule i może być przyczyną złego stanu zimujących
rodzin, mimo prawidłowego ich przygotowania.
Opieka nad dobrze zazimowaną pasieką nie wymaga wielkich nakładów pracy,
wystarczy ogólny nadzór, zwłaszcza pod kątem zapewnienia pszczołom maksimum spokoju.
Sprawdzamy więc od czasu do czasu, czy nie niepokoi ich stukająca o daszek gałąz
, blaszka
z numerem, oderwana z daszka papa, czy zwierzęta. W okolicach, gdzie masowo występują
sikory lub dzięcioły, dobrze jest zabezpieczyć wyloty nie tylko przed bezpośrednimi
podmuchami wiatrów, ale i osłonić je również kawałkami siatki, szyby lub blachy. Ponadto
trzeba unikać niepotrzebnego chodzenia po pasiece, zwłaszcza w czasie mrozu i blisko uli.
Każde zaniepokojenie pszczół powoduje rozluz
nienie kłębu, dodatkowe pobranie pokarmu,
a więc niepotrzebne zużycie zapasów i energii. Śnieg na daszkach i deskach wylotowych nie
jest szkodliwy; dopóki jest puszysty, stanowi nawet dodatkową warstwę ocieplenia. Przy
większej odwilży może jednak powodować zawilgocenie daszków krytych papą i wtedy
lepiej go zgarnąć oraz sprawdzić, czy ocieplenie górne jest suche (wilgotne trzeba
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
natychmiast wymienić). Tający śnieg przy wylotach może w razie nawrotu mrozu
zablokować dopływ powietrza do wnętrza ula. Trzeba więc go w czasie odwilży
niezwłocznie usunąć, póki związane z tą czynnością odgłosy są łagodniejsze i mniej
niepokoją pszczoły.
W pierwszej połowie zimy pszczoły w dobrze ułożonym i zaopatrzonym gniez
dzie
zachowujÄ… siÄ™ zwykle spokojnie i nie wymagajÄ… specjalnej opieki pszczelarza. Zazwyczaj
wystarczy sprawdzić przebieg zimowli raz na trzy, cztery tygodnie.
W czasie większych mrozów chodzenie koło uli silnie niepokoi pszczoły. Podczas
odwiedzin wysłuchuje się każdą rodzinę z osobna. Najwygodniej zabieg ten wykonać za
pomocą rurki gumowej, której jeden koniec wkłada się do wylotu ula, a drugi przystawia do
ucha.
Ogólny niepokój i szum w ulach wskazuje najczęściej na zbyt wysoką temperaturę
w ulu. Czasem jednak pszczoły niepokoją się i huczą przy temperaturze normalnej. Zdarza
się to, gdy powietrze jest zbyt suche. Miód w plastrach ulega wówczas krystalizacji,
pszczoły nie mogą go pobierać i odczuwają gwałtowne pragnienie. Przyczyną niepokoju
może być również zbytnia wilgotność powietrza. Odsklepiony miód wchłania przy tym
nadmiar wody, rzednie i zaczyna fermentować. Objawy silnego niepokoju występują także
w przypadku, gdy zapasy zimowe zawierają większą domieszkę miodu spadziowego.
Czasem huczą pojedyncze tylko rodziny. Przyczyną tego może być wtargnięcie do ula
myszy lub owadożernych zębiełków. Wyczuwa się wówczas charakterystyczną woń z ula,
a przy oczyszczaniu wylotu można znalez
ć szczątki zgryzionych pszczół, okruchy wosku
i odchody myszy lub większe znacznie od nich  zębiełków.
Szum nierówny, w którym słychać jakby jęczące dz
więki, wskazuje na brak matki
w rodzinie. Pień głodujący odzywa się dopiero po zapukaniu w ścianę ula wydając szmer
zbliżony do szelestu suchych liści. Rodziny takie należy niezwłocznie dokarmić, najlepiej
ciastem miodowo-cukrowym. Gdy pomimo pukania pszczoły się nie odzywają świadczy to,
że rodzina spadła. Jeżeli przyczyną tego był brak pożywienia, świeżo spadła rodzina może
być jeszcze czasem uratowana.
W końcu a nawet w połowie lutego ociepla się na tyle, że możliwy jest oblot pszczół na
toczku. Jeżeli taka możliwość pojawi się to wówczas pszczoły dokonują oblotu
oczyszczającego, który przez pszczelarzy określany jest oblotem sródzimowym. Taki oblot
ma ogromne wpływ na dalszy przebieg zimowli i rozwój wiosenny.
W czasie zimy dobrze jest 1-2 razy sprawdzić drożność otworu wylotowego, może on
być zasypany osypem, który uniemożliwia wymianę powietrza między wnętrzem ula
a otoczeniem, ponadto w przypadku wystąpienia oblotu śródzimowego uniemożliwi wyjście
pszczołom. Otwory wylotowe należy przegarnąć cienką listewką lub drutem.
4.4.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zabezpieczamy gniazda rodziny pszczelej przed utratą ciepła?
2. Jakie sÄ… sposoby zapewnienia rodzinie pszczelej dobrej wentylacji w czasie zimowli?
3. Jakie materiały stosuje się jako izolacja cieplna w ulach?
4. Kiedy zakładamy ocieplenie boczne?
5. Jakie sÄ… warunki dobrej zimowli rodzin na toczku?
6. Co należy do obowiązków pszczelarza w zakresie opieki nad pasieką zimą?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj przyczyny złej zimowli pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałami dostarczonymi przez nauczyciela,
2) przeprowadzić osłuchiwanie rodzin pszczelich za pomocą gumowego wężyka,
3) pobrać próbkę osypu z dna ula,
4) wpisać spostrzeżenia w tabeli,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Stwierdzone
WyglÄ…d
Wyniki Zapach objawy w wyniku
Przyczyny martwych
osłuchiwania w gniez
dzie przeprowadzonego
pszczół
przeglÄ…du
Brak pokarmu
Pokarm nie
zasklepiony
Miód
spadziowy
Miód szybko
krystalizujÄ…cy
Brak matki
Matka
trutowa
SÅ‚aba rodzina
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- kociubka do pobierania osypu,
- karta rodziny pszczelej,
- gumowy wąż,
- rodziny pszczele.
Ćwiczenie 2
Oceń stan pasieczyska podczas zimy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film  Cztery pory roku w pasiece ,
2) obserwować otwór wylotowy rodzin pszczelich w pasiece,
3) zwrócić uwagę na sposób ustawienia uli na pasieczysku,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4) usunąć wszelkie przedmioty które mogłyby zakłócać spokój rodzin pszczelich podczas
zimowli,
5) zabezpieczyć wyloty przed wdmuchiwaniem do wnętrza ula zimnego powietrza,
6) zabezpieczyć daszki uli przed otwieraniem podczas silnie wiejących wiatrów,
7) zaprezentować pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 rodziny pszczele,
 Poradnik dla ucznia,
 środki ochrony indywidualnej pszczelarza,
 podstawowy sprzęt pszczelarski.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcia: mata, zatworomata, poduszka ?
ðð ðð
2) zabezpieczyć wentylację rodzinom na okres zimy?
ðð ðð
3) zapewnić rodzinom pszczelim warunki dobrej zimowli?
ðð ðð
4) kontrolować przebieg zimowli rodzin pszczelich?
ðð ðð
5) doglądać pasieczysko zimą?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Podczas prowadzonego głównego jesiennego przeglądu do zaczerwienia przez matkę
muszą być pozostawione w środku gniazda plastry
a) jasne.
b) jasnobrÄ…zowe.
c) ciemnobrÄ…zowe.
d) brunatnoczarne.
2. Jeżeli w wybrakowanych plastrach znajduje się jeszcze czerw to
a) przesuwa siÄ™ na skraj gniazda.
b) przenosi za zatworomatÄ™.
c) pozostawia w środku gniazda.
d) usuwa całkowicie z gniazda.
3. Celem głównego jesiennego przeglądu jest
a) dokonać wymiany matek pszczelich.
b) uzupełnienie brakującego zapasu.
c) stwierdzenie jakości matek pszczelich.
d) ostatecznego ułożenia gniazda pszczelego na zimę.
4. W wyniku przeprowadzonego przeglÄ…du stwierdzono 20 dm2 obustronnie poszytego
plastra z miodem. W rodzinie pszczelej znajduje siÄ™ & .kg midu
a) 8 kg.
b) 5 kg.
c) 6 kg.
d) 8 kg.
5. W małej rodzinie rezerwowej matka zdolna jest złożyć więcej jaj niż pszczoły są
w stanie wychować. Intensywność czerwienia matki w takiej rodzinie można zwiększyć
przez systematyczne
a) odbieranie co drugiego plastra z jajami.
b) poszerzanie plastrem jasnobrÄ…zowym.
c) podkarmianie sytÄ….
d) odbieranie młodych pszczół.
6. Ogólna ilość zapasów pokarmu na zimowlę w rodzinie złożonej na 7 plastrach powinna
wynieść
a) 10 kg.
b) 14 kg.
c) 16 kg.
d) 18 kg.
7. W ulach o zabudowie cieplej przy ścianie przedniej ustawia się
a) plaster pusty.
b) plaster z czerwiem otwartym.
c) plaster z czerwiem krytym.
d) zatworomatÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
8. Plastry zapełnione pierzgą nie można zostawić w gniez
dzie na zimę gdyż
a) ustawione z brzegu gniazda pokryłyby się pleśnią.
b) zawierajÄ… domieszki spadzi.
c) sÄ… przyczynÄ… krystalizacji miodu.
d) rodzina na wiosnÄ™ choruje na nosemozÄ™.
9. Ile cukru należy użyć do sporządzenia 120 litrów średniego syropu
a) 60 kg.
b) 63 kg.
c) 70 kg.
d) 73 kg,
10. Bezpośredni po jesiennym przeglądzie nie wskazane jest podawanie matek
a) w mateczniku na wygryzieniu.
b) sztucznie unasiennionych.
c) unasienionych naturalnie.
d) jednorocznych.
11. Pszczelarz w rodzinie pszczelej stwierdził niedobór 3 kg zapasu. Aby ten zapis
uzupełnić musisz sporządzić syrop cukrowy (o proporcjach 2:1) z
a) 2 kg.
b) 3 kg.
c) 4 kg.
d) 5 kg.
12. Najbardziej szkodliwym dla zimujących pszczół jest miód
a) wielokwiatowy.
b) spadziowy.
c) malinowy.
d) lipowy.
13. Głośny szum w ulach zimą, szczególnie przy cieplej pogodziświadczy, że
a) jest za gorÄ…co.
b) cierpią na głód.
c) za wilgotno.
d) brak matki.
14. Uzupełnienie zapasu syropem powinno być zakończone
a) w trzeciej dekadzie sierpnia.
b) w pierwszej dekadzie września.
c) w drugiej dekadzie września.
d) w trzeciej dekadzie września.
15. Jeden kilogram brakującego miodu zastępujemy
a) 1 litrem syty.
b) 1 kilogramem cukru.
c) 1 litrem syropu o proporcji 1:1.
d) 1 litrem syropu o proporcji 3:2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
16. W przypadku bardzo póz
nego dokarmiania pszczoły karmimy syropem
a) rzadkim.
b) średnim.
c) półgęstym.
d) gęstym.
17. Oblot dokonywany przez pszczoły w środku zimy nazywamy
a) przegrÄ….
b) śródzimowym.
c) międzyzimowym.
d) zimowym.
18. Podczas przeglądu mającego na celu ułożenie gniazda stwierdzono poniższe stany. Stan
anormalnym to
a) zapas miodu w ilości 6 kg.
b) obecność trutni.
c) rozstrzelony czerw.
d) czerw kryty na 4 plastrach.
19. Pod koniec lutego należy
a) pobrać próbki do badania osypu.
b) wymienić dennicę.
c) osłuchać zimujące pszczoły.
d) urządzić poidło.
20. Na 1 plaster w okresie zimowym powinno przypadać & .cm2 otworu wylotowego
a) 0,5.
b) 1,0.
c) 1,5.
d) 2,0.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko...............................................................................
Przygotowanie pasieki do zimowania
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
6. LITERATURA
1. Bornus L.(red): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Marcinkowski J.: Jak prawidłowo prowadzić pasiekę. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1997
3. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
4. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. PWRiL, Warszawa 1998
5. Prabucki J.(red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
Czasopisma:
  Pszczelarstwo
  Pszczelarz Polski
  Pasieka
  PrzeglÄ…d Pszczelarski
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33