hormony i metabolizm
Dr hab. n. med. Piotr Białasiewicz
hormony regulujące metabolizm
ż� hormon wzrostu
ż� T3 i T4
ż� glikokortykoidy (kortykosteroidy)
ż� insulina i glukagon
ż� adrenalina
ż� hormony płciowe
hormony tropowe
ż� adenohypophysis:
ż� kwasochłonne komórki somatotropowe  GH
ż� kwasochłonne komórki laktotropowe  PRL
ż� zasadochłonne komórki kortykotropowe  ACTH, POMC, MSH,
endorfiny i lipotropina
ż� zasadochłonne komórki tyreotropowe  TSH
ż� zasadochłonne komórki gonadotropowe  FSH i LH
1
choroby przysadki
ż� nadczynność  hormonalnie czynne gruczolaki
powodują zespoły kliniczne w zależności od
wydzielanego hormonu
ż� niedoczynność (uszkodzenie gruczołu) 
zazwyczaj panhipopituaryzm
ż� efekt masy  ucisk struktur sąsiadujących 
skrzyżowanie wzrokowe (zaburzenia pola
widzenia  ubytki obustronne skroniowe);
wzrost ciśnienia śródczaszkowego
gruczolaki przysadki
czynne hormonalnie nieczynne hormonalnie
zazwyczaj mikroadenoma < 1cm zazwyczaj makroadenoma > 1cm
nadprodukcja efekt masy
niedobór hormonów tropowych
hormonu (ów) tropowych
choroby przysadki
ż� nadczynność  hormonalnie czynne gruczolaki
powodują zespoły kliniczne w zależności od
wydzielanego hormonu
ż� prolaktinoma  najczęstszy (30% gruczolaków
przysadki)
zaburzenia miesiączkowania i wtórny brak miesiączki
(przyczyna 25% przypadków), mlekotok, niepłodność
leczenie  agonista dopaminy
ż� gruczolaki somatotropowe (2-gi co do częstości)
ż� rzadziej gruczolaki kortykotropowe  choroba
Cushinga
2
GH - fizjologia
ę! syntezy białek
ę! hydrolizy tłuszczy
ę! uwalniania kwasów tłuszczowych
efekt ketogenny
ę! insulinooporności - �! zużycia glukozy przez tkanki insulinozależne
(mm poprzecznie prążkowane, tk. tłuszczowa)
ę! glukoneogenezy w wątrobie
ę! wydzielania insuliny - ę! transportu aminokwasów do komórek
GH  fizjologia
hipoteza pośrednika
ę! syntezy somatomedyny C (IGF-1) w wątrobie
pigmeje  defekt syntezy IGF-1 (GH w normie)
czynniki ę! wydzielania:
wysiłek fizyczny
głodówka, hipoglikemia, hipotrójglicerydemia
sen głęboki
nadmiar: gigantyzm (przed zarośnięciem nasad kości) lub akromegalia
niedobór: karłowatość
akromegalia
ż� hipertrofia narządów wewnętrznych (serce,
wątroba, tarczyca)
ż� przerost kości twarzy, rąk i stóp oraz
nadmierna gęstość kości  hiperostosis
ż� czynnik ryzyka cukrzycy, nadciśnienia, CHF,
miażdżycy
ż� diagnostyka  brak �! stężenia GH po
doustnym podaniu glukozy
ż�  własne podwórko  makroglosja czynnikiem ryzyka
obturacyjnego bezdechu sennego
3
akromegalia (gigantyzm)
gruczolak przysadki
gigantyzm (akromegalia) i karłowatość
choroby przysadki - niedoczynność
ż� uszkodzenie  różny patomechanizm:
naczyniowy: krwotoczna martwica (apopleksja
przysadkowa) lub martwica (poporodowa  zespół
Sheehana)
zapalenie: gruz
lica, sarkoidoza
ucisk przez guz  makroadenoma (najczęściej nie
produkujący hormonów)
uraz głowy
ż� objawy niedoczynności przysadki:
wtórna niedoczynność tarczycy, nadnerczy
zanik miesiączek i bezpłodność
brak laktacji, karłowatość przysadkowa u dzieci
4
fizjologia tarczycy
Jod  dzienne zapotrzebowanie:
150 mcg/d dorośli
100 mcg/d dzieci
200 mcg/d ciężarne
nadmiar jodu hamuje uwalnianie
T3 i T4 z thyroglobuliny
GH (IGF-1) stymuluje k. tarczycy
wole
patologia tarczycy
nadczynność i niedoczynność
nowotwory wole
tyreotoksykoza a nadczynność
tarczycy
ż� 3 najczęstsze patologie:
ż� choroba Graves-Basedova  60-80%
nadczynności = hiperplazja gruczołu
ż� nadczynne wole guzowate
ż� ademoma (gruczolak)
ż� wtórna nadczynność - ę! TSH  rzadko
ż� patologie z tyreotoksykozą ale bez nadczynności  limfocytowe
zapalenie tarczycy, ziarniniakowe zapalenie typu de Quervain,
leczenie zbyt dużymi dawkami hormonów tarczycy
5
objawy nadczynności tarczycy
ż� ę! BMR i ę! aktywności układu współczulnego
ż� jedwabista, ciepła skóra (hiperemia)
ż� nietolerancja ciepła, wzmożona potliwość
ż� spoczynkowa tachykardia zatokowa (ę! rzut minutowy
serca)
ż� zaburzenia rytmu serca  napadowe częstoskurcze
(u każdego pacjenta z napadowym FA oznaczyć
hormony tarczycy!!!)
ż� układ nerwowo-mięśniowy: drżenie mięśniowe,
labilność emocjonalna, bezsenność, zanik mięśni 
miopatia tarczycowa (mm proksymalne kończyn)
objawy nadczynności tarczycy
ż� oftalmopatia - wytrzeszcz
ż� nadmierna motoryka p.pok. - biegunka
ż� osteoporoza  pobudzenie osteoklastów w
kościach (hiperkalcemia)
ż� przełom tarczycowy  stan zagrożenia życia
ż� diagnostyka:
oznaczenie TSH, T3 i T4
wychwyt radioaktywnego jodu przez tarczycę
wole - struma
może być obojętne,
toksyczne
lub niedoczynne
najczęściej
kompensacyjny przerost
wynikający z niedoboru
jodu
kapusta, kalafior,
brukselka wolotwórcze 
hamują syntezę T4
6
objawy nadczynności tarczycy
choroba Gravesa-Basedova
ż� oftalmopatia naciekowa  wytrzeszcz złośliwy
- palenie jest czynnikiem ryzyka wytrzeszczu złośliwego
choroba autoimmunologiczna tkanki łącznej oczodołu
ż� tyreotoksykoza
ż� obrzęk przedgoleniowy  naciekowa dermopatia
ż� patogeneza:
choroba autoimmunologiczna  przeciwciała przeciw
receptorowi dla TSH (pobudzające)  TSI
(ale obecne również przeciwciała hamujące TBII)
niedoczynność tarczycy
ż� jatrogenna  po usunięciu gruczołu
(chirurgicznym lub ablacji radioaktywnym
jodem)
ż� wrodzone defekty syntezy hormonu
ż� zapalenie tarczycy  Hashimoto (najczęstsza
przyczyna na obszarach gdzie duża podaż
jodu)
ż� niedobór jodu (najczęstsza przyczyna
endemicznie)
7
niedoczynność tarczycy
zespoły kliniczne
ż� kretynizm  endemiczny, obszary
górskie
Chretien (Christlike)  bo nie grzeszy
ż� niedobór jodu w ciąży  największy
stopień upośledzenia; póz
niej - �!IQ
ż� badanie przesiewowe noworodków !!!
niedoczynność tarczycy
zespoły kliniczne
ż� obrzęk śluzowaty  myxedema: obrzęk (rzekomy)
 nagromadzenie proteoglikanów i kwasu
hialuronowego w skórze (brak dołka po
uciśnięciu)
ż� spowolnienie psychiczne (apatia) i fizyczne
- oznaczyć TSH u każdego pacjenta z objawami
depresji
ż� �! BMR  otyłość pomimo osłabionego apetytu,
nietolerancja zimna
ż� zaparcia
ż� �! potliwość, zimna i blada skóra
ż� bradykardia
ż� aterogenna dyslipidemia - ę! LDL i całkowitego
cholesterolu
ż� badanie przesiewowe - ę!TSH (pierwotna), �!T4  (pierwotna i
wtórna)  izolowany niedobór TSH b. rzadki
fizjologia kory nadnerczy
adaptacja w stresie
stres:
uraz, silne emocje,
hipoglikemia, pirogeny,
wysiłek fizyczny,
rytm dobowy
+
układ współczulny
CRH
locus coeruleus
+
-
POMC
-
-
+
AVP A / NA
kortyzol
ACTH
+
8
neuro-endokryno-immunologia
CRH / ADH
secreting neurons
CRH ADH
fizjologia kory nadnerczy
kortyzol (hydrokortyzon) stężenie kortyzolu ok. 2000 x
większe niż aldosteronu
95% aktywności
a aktywność mineralo- 3000 x
słabsza
ę! hydrolizy tłuszczy
ę! uwalniania kwasów tłuszczowych
ę! insulinooporności - �! zużycia glukozy przez tkanki insulinozależne
(mm poprzecznie prążkowane, tk. tłuszczowa)
ę! glukoneogenezy
ę! uwalniania aminokwasów  katabolizm białek
ę! glikogenu w wątrobie
nadczynność kory nadnerczy
hiperadrenalizm
zespół Cushinga
hiperaldosteronizm
hiperandrogenizm
9
zespół Cushinga
hiperkortykolizm
ż� zewnątrzpochodny - jatrogenny
wewnątrzpochodny:
ż� choroba Cushinga  70%
gruczolak przysadki wydzielający ACTH
ż� ektopowe wydzielanie ACTH  10%
rak drobnokomórkowy płuc, rakowiak
ż� niezależne od ACTH:
gruczolak, rak nadnerczy  15%
inne rzadkie
hiperkortyzolizm
zewnątrzpochodny wewnątrzpochodny
jatrogenny
ę! ACTH �! ACTH
ACTH - zależny ACTH niezależny
�!ACTH
hipoplazja kory nadnerczy
choroba Cushinga
(strefa pasmowata i siateczkowata)
gruczolak przysadki  70%
wtórna hiperplazja kory nadnerczy
ektopowe wydzielania ACTH
rak drobnokomórkowy płuc, rakowiak  10%
gruczolak, rak lub
pierwotna hiperplazja kory nadnerczy  15%
objawy hiperkortyzolizmu
10
hiperkortyzolizm
diagnostyka
ż� kortyzol w dobowej zbiórce moczu i ACTH w surowicy
ż� test hamowania dexametazonem (syntetyczny steroid
30 x silniejszy od kortyzolu)
ż� gruczolak przysadki wydzielający ACTH  hamowanie
ACTH i wydalania kortyzolu po podaniu dużej dawki;
ACTH wysokie
ż� ektopowe wydzielanie ACTH  brak hamowania
wydalania kortyzolu, ACTH wysokie
ż� gruczolak, rak nadnerczy  brak hamowania
wydalania kortyzolu, ACTH niskie
wykorzystujemy wiedzę dot. sprzężeń zwrotnych!!!
wrodzony przerost kory nadnerczy
CAH  congenital adrenal hyperplasia
CAH
ż� 90% niedobór 21-hydroksylazy
ż� cecha autosomalna, recesywna
brak 21-hydroksylazy
brak produkcji nadmierna produkcja
kortyzolu i aldosteronu androgenów
ę! ACTH przerost kory nadnerczy
11
hipokortyzolizm (hipoadrenalizm)
pierwotny  uszkodzenie nadnerczy
wtórny ę! ACTH
�! ACTH
przewlekły
ostry
ch. Addisona
uszkodzenie przysadki:
nowotwory,
ziarniniaki (gruz
lica, sarkoidoza)
wrodzona hipolazja,
jatrogenne  po leczeniu steroidami
uszkodzenie autoimmunologiczne  70%
gruz
lica, sarkoidoza
przerzuty
amyloidoza, hemochromatoza
CAH !!!
z. Waterhousa-Friederichsena
 lokalny DIC w przebiegu posocznicy
objawy niewydolności kory
nadnerczy
ż� postępujące osłabienie, łatwa
męczliwość
ż� jadłowstręt, nudności, wymioty,
biegunka
ż� nadmierna pigmentacja skóry
(POMC MSH)
ż� blade powłoki jeśli wtórna
niedoczynność - �! POMC
( biały Addison )
ż� niedobór aldosteronu: hipotonia,
hipowolemia, hiponatremia,
hiperkalemia, kwasica
metaboliczna
nieobecne przy wtórnej
niewydolności !!!
ż� hipoglikemia  zahamowana
glukoneogeneza
przełom nadnerczowy
ż� wzrost zapotrzebowania na
steroidy (stres, infekcja) u osoby
z przewlekłą (subkliniczną)
niewydolnością (ocena poprzez
test rezerwy nadnerczowej po
podaniu ACTH)
ż� nagłe odstawienie leczenia
steroidami  zahamowana
produkcja endogennego
kortyzolu
ż� zniszczenie nadnerczy przez
krwotok: noworodki po porodzie
z komplikacjami
DIC (w przebiegu posocznicy
z. Waterhousa-Friederichsena)
12
wskazówki kliniczne
ż� leczenie steroidami  dawkowanie naśladuje
rytm dobowy, z maksymalną dawką rano,
mniejszą po południu i brakiem dawki
wieczornej
np. 16 mg + 8 mg + 0 mg (prednizolon)
ż� nie odstawiamy gwałtownie leczenia
steroidami tylko stopniowo zmniejszamy
dawkę  aby nie wywołać przełomu
nadnerczowego
guz chromochłonny nadnerczy
pheochromocytoma
ż� komórki neuroendokrynne
ż� część układu parazwojowego 
współczulnoaortalnego
ż� produkują adrenalinę i noradrenalinę
ż� reguła  10-ciu :
ż� 10% lokalizacja pozanadnerczowa (paraganglioma)
ż� 10% lokalizacja obustronna
ż� 10% złośliwe
guz chromochłonny nadnerczy
pheochromocytoma
ż� przyczyna nadciśnienia wtórnego (0.1%) 
poddaje się leczeniu chirurgicznemu
ż� 90% nadciśnienie tętnicze  często napadowe
(paroxysmal)  wywoływane przez emocje,
wysiłek, zmianę pozycji
ż� uwolnione katecholaminy mogą powodować:
ż� kołatania serca (napadowe częstoskurcze, w tym komorowe)
ż� zastoinową niewydolność krążenia, obrzęk płuc
ż� zawał m. sercowego, udar mózgu
ż� bóle głowy, poty, drżenie mięśniowe
ż� hiperglikemia
13